Βρίθουν τα προβλήματα;

Σήμερα είναι η επέτειος του θανάτου του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, αλλά το καθιερωμένο κάθε χρόνο λαπαθιωτικό θέμα θα το βάλουμε μεθαύριο Κυριακή, που συνηθίζεται να έχουμε λογοτεχνικό υλικό. Για σήμερα θα εξοφλήσω μιαν οφειλή, αν και όχι από τις πολυκαιρισμένες -ένα φρέσκο χρέος.

Θα σχολιάσω μια γλωσσική αντιδικία, που εκτυλίχθηκε μέσα στις γιορτές. Είναι αλήθεια πως το θέμα το έχουμε σχολιάσει ήδη στο ιστολόγιο, αλλά επειδή ήμουν μακριά από τα κιτάπια μου δεν μπορούσα να γράψω το άρθρο νωρίτερα.

Λοιπόν, στις 16 Δεκεμβρίου, από τις στήλες της Καθημερινής, ο φίλος συγγραφέας Παντελής Μπουκάλας, στην ταχτική του επιφυλλίδα, αναφέρθηκε σε ένα ζήτημα που είχε φευγαλέα απασχολήσει την παραγλωσσοπολιτική επικαιρότητα, δηλαδή τις λέξεις επιδειξίας και επιδειξιομανης και τη λεξικογραφική τους αντιμετώπιση. Η επιφυλλίδα του Μπουκάλα είναι εδώ, αλλά εμάς θα μας απασχολήσει μόνο η κατακλείδα της:

…λάθη ξεφεύγουν και στον γραπτό λόγο, και μάλιστα γλωσσολόγων-«λογοθετών». Ο κ. Γ. Μπαμπινιώτης κατήγγειλε προχθές διά του φέισμπουκ τους «“εραστές τής γλωσσικής πλάκας”, που βρίθουν στη χώρα μας». Πρώτος ο ίδιος, φυσικά, θα διόρθωνε τον εαυτό του: «Η χώρα μας βρίθει εραστών…». Της βιασύνης τα παιδιά έχουν τον ίδιο νουνό: το Λάθος.

Εγραψε λοιπόν ο κ. Μπαμπινιωτης «οι εραστές της γλωσσικής πλάκας βρίθουν στη χώρα μας» και ο Μπουκάλας επισημαίνει το λαθάκι:

Σύμφωνα με όλα τα λεξικά, και με το λεξικό Μπαμπινιώτη (εικόνα), το ρήμα «βρίθω» είναι μεταβατικό και σημαίνει «είμαι γεμάτος από κάτι». Συντάσσεται με γενική ή με από + αιτιατική. Το λεξικό Μπαμπινιώτη, στην 5η του έκδοση, δίνει τις εξής παραδειγματικές φράσεις: η Ιστορία βρίθει παραδειγμάτων μεγάλων ανδρών με άδοξο τέλος // το μουσείο βρίθει από πίνακες μεγάλων ζωγράφων // το κείμενο βρίθει λαθών.

Με βάση το λεξικό Μπαμπινιώτη (αλλά και όλα τα άλλα σύγχρονα μεγάλα λεξικά μας), δεν είναι σωστό αυτό που έγραψε στο Φέισμπουκ ο κ. Μπαμπινιώτης, ότι «οι εραστές βρίθουν στη χώρα μας». Θα έπρεπε να διαλέξει ένα άλλο ρήμα, π.χ. «αφθονώ»: οι εραστές αφθονούν στη χώρα μας ή, όπως υπέδειξε ο Μπουκάλας: «η χώρα μας βρίθει εραστών…»

Αυτή η αμετάβατη χρήση του «βρίθω» με τη σημασία «αφθονώ» δεν υπάρχει σε κανένα από τα τέσσερα μεγάλα λεξικά μας, και δεν είναι καν τόσο συχνή ώστε να λεξικογραφηθεί (ενδεχομένως ως «καταχρηστική», όπως πχ η μεταβατική χρήση του «επικοινωνώ»). Πάντως, αν γκουγκλισετε, θα δείτε ότι υπάρχουν και άλλες εμφανίσεις του αμετάβατου «βρίθω» (σταχυολόγηση από το 2012 σε παλιό άρθρο της Λεξιλογίας).

Οπως εξηγεί ο Νίκος Λίγγρης σε εκείνο το άρθρο: Να πώς γίνεται το λάθος:
Από το Πρώτο Θέμα, ένας τίτλος είναι «Βρίθουν οι παραλίες της Κρήτης από παράνομους μασέρ» (φοβερή είδηση) και ένα άλλος έρχεται και κάνει το λάθος: «Βρίθουν οι χασισοφυτείες στην Κρήτη».

Δεκαπέντε μέρες αργότερα, ανήμερα της Πρωτοχρονιάς, είχαμε την απάντηση του κ. Γ. Μπαμπινιώτη. Διπλή απάντηση, αφού στο ίδιο άρθρο (υπό τύπον επιστολής προς τον διευθυντή) απαντά και σε άλλη επιφυλλίδα του Τάκη Θεοδωρόπουλου.

Εδώ αντιγράφω τα κομμάτια της επιστολής του κ. Μπαμπινιώτη που αφορούν τον Π. Μπουκάλα, ενώ δίπλα σε εικόνα δημοσιεύω μια περίληψη που δημοσίευσε ο κ. καθηγητής στο Φέισμπουκ.

Αλλο ζήτημα είναι –και έρχομαι σ’ αυτό διότι έχει γλωσσικό ενδιαφέρον– αν και ο κ. Παντελής Μπουκάλας στο ίδιο άρθρο, από κεκτημένη ταχύτητα ως εξαίρετος επιμελητής κειμένων συνηθισμένος στις διορθώσεις, διορθώνει… λαθεμένα και μια σωστή φράση σε δικό μου κείμενο «“οι εραστές τής γλωσσικής πλάκας” που βρίθουν στην χώρα μας» (την ήθελε: «Η χώρα μας βρίθει εραστών…»), εγκαλώντας με μάλιστα για βιασύνη («Καθημερινή» 16 Δεκ.). Ωστόσο, αυτός που βιάστηκε «να διορθώσει» είναι ο ίδιος ο κ. Μπουκάλας. Δεν φαίνεται να γνωρίζει ότι η Ελληνική (και γενικότερα η γλώσσα) επιτρέπει να χρησιμοποιούμε κατά περίπτωση ένα μεταβατικό ρήμα (ρήμα με συμπλήρωμα) και ως αμετάβατο (ρήμα χωρίς συμπλήρωμα). Κρίμα που ο κ. Μπουκάλας, με την άλλη του ιδιότητα, του συγγραφέα, δεν έχει συνειδητοποιήσει ότι συχνά με πολλά ρήματα μπορούμε συχνά «ορθώς και νομίμως» να χρησιμοποιήσουμε ένα μεταβατικό ρήμα ως αμετάβατο, αναβαθμίζοντας το αντικείμενο σε λειτουργία υποκειμένου, ακριβώς για να το προβάλουμε λεκτικά («λειτουργική προοπτική της πρότασης»). Δεν απαιτώ, βεβαίως, να γνωρίζει ο κ. Μπουκάλας αυτό που γράφουμε με τον συνάδελφο Χρίστο Κλαίρη στη μεγάλη (1160 σελίδων) «Γραμματική τής Νέας Ελληνικής. Δομολειτουργική – επικοινωνιακή» (2011) ότι «Τα περισσότερα ρήματα τής Νέας Ελληνικής εμφανίζουν σε διαφορετικά περιβάλλοντα και τις δύο χρήσεις [μεταβατική και αμετάβατη]» (σελ. 611). Αλλά θα έπρεπε ίσως να γνωρίζει, αφού εισχωρεί στα βαθιά της γλώσσας μας, τι έχει πει πολύ πριν από μάς (από το 1946) ο μεγάλος εκπαιδευτικός-γλωσσολόγος Αχιλλέας Τζάρτζανος στη «Νεοελληνική Σύνταξη της Κοινής Δημοτικής» (1946, τόμ. Α΄ σελ. 234 κ.εξ.): «πλείστα ενεργητικά μεταβατικά ρήματα […] από μεταβατικά γίνονται αμετάβατα». Δίνει δε ο Τζάρτζανος πλήθος παραδειγμάτων: π.χ. «ο τσοπάνης βόσκει πρόβατα –τα πρόβατα βόσκουν στο βουνό, σκορπώ τα χρήματα – τα πρόβατα σκορπούν στα χωράφια, στεγνώνω τα ρούχα στον ήλιο – τα ρούχα στεγνώνουν στον ήλιο κ.ά.». Θα μπορούσα να μιλήσω και για τα περίφημα «εργαστικά ρήματα» («έσπασε τη λάμπα» – «η λάμπα έσπασε»), αλλά θα μάς πήγαινε πολύ μακριά. Ωστόσο, σπεύδω και με αυτή την ευκαιρία να δηλώσω ειλικρινώς –όπως το έχω κάνει συχνά σε δημόσιες συνεντεύξεις μου– ότι δεν θεωρώ τον εαυτό μου γλωσσικά αλάνθαστο παρά τις 12.500 σελίδες που έχω γράψει για τις λέξεις της γλώσσας μας στα εννέα (9) λεξικά μου. Ο κ. Μπουκάλας μάλλον διεκδικεί το αλάθητο.

Τελικά, λυπάμαι –για να σταθώ ταπεινά απέναντι στο εταστικό αξιολογικό βλέμμα τού κ. Θεοδωρόπουλου και στον τίτλο του άρθρου του– που δεν μπόρεσα να γίνω Παπαδιαμάντης, το γλωσσικό είδωλό του· με πολλή και σκληρή δουλειά πολλών χρόνων κατάφερα να γίνω τουλάχιστον Μπαμπινιώτης. Ισως είναι κάτι κι αυτό.

Ο κ. Μπαμπινιώτης είναι γνωστός για τη ρυθμιστική προσέγγιση που έχει στη γλώσσα, όταν αποδοκιμάζει τυπους που χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο όνομα κάποιας θεωρητικής ορθότητας και όταν επιφυλάσσει στους «προσεκτικούς ομιλητές» το προνόμιο να χρησιμοποιούν αυτούς τους ορθούς τύπους (π.χ. θέλει το «πανεπιστημιόπολη» αντί του κοινού «πανεπιστημιούπολη»).

Εδώ όμως παρουσιάζεται με αναπάντεχη ευρυχωρία πνεύματος, και δέχεται ότι σε πολλές περιπτώσεις μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε «ορθώς και νομίμως» ένα μεταβατικό ρήμα ως αμετάβατο, αναφέροντας επιπλέον ότι τα περισσότερα ρήματα της νέας ελληνικής εμφανίζονται άλλοτε ως μεταβατικά και άλλοτε ως αμετάβατα.

Θα ήταν πολύ ευχάριστη αυτή η ξαφνική ευρυχωρία πνεύματος του κ. Μπαμπινιώτη, που έρχεται σε αντίθεση με δεκαετίες καταδίκης σφαλμάτων και αποκλινουσών χρήσεων, φοβάμαι όμως ότι σε αυτή του τη μεταστροφή ο κ. καθηγητής ελαύνεται αποκλειστικά, ή σχεδόν αποκλειστικά, από το ότι τούτη τη φορά πιάστηκε ο ίδιος σε αποκλίνουσα χρήση.

Το λέω αυτό επειδή ούτε στο γενικο λεξικό του, ούτε σε κανένα άλλο από τα άλλα λεξικογραφικά και γλωσσικά του έργα, δεν μας είχε ως τώρα μιλήσει για αυτή την «ορθή και νόμιμη» χρήση του ρ. βρίθω ως αμετάβατου με τη σημασία «αφθονώ». Αντίθετα, καταγράφει μόνο τη χρήση του ως μεταβατικού με τη σημασία «είμαι γεμάτος από»

Ετσι, στο γενικό λεξικό του δηλώνει σαφώς το βρίθω ως μεταβατικό (μετβ.) ενώ για άλλα ρήματα (π.χ. ανεβαίνω, βόσκω, αναφέρει ρητά: «αμετβ. και μετβ.»).

Αλλά και στο Λεξικό των δυσκολιών και των λαθών στη χρήση της νεοελληνικής επισημαίνεται βέβαια ότι το «βρίθω» συντάσσεται με γενική πτώση και δευτερευόντως με από και αιτιατική, αλλά δεν γίνεται μνεία της χρήσης του ως αμετάβατου. Δίνονται πέντε παραδειγματικές φράσεις, όλες μεταβατικές.

Σε ένα ακόμα λεξικογραφικό έργο του κ. Μπαμπινιώτη, το «Λεξικό των πιο απαιτητικών λέξεων της νέας ελληνικής», επίσης γίνεται λόγος για το «βρίθω», και πάλι επαναλαμβάνεται η σύνταξή του καταρχήν με γενική αλλά και με το «από+αιτ.» αλλά και πάλι δεν γίνεται πουθενά μνεια της δυνατότητας να χρησιμοποιηθεί το ρήμα ως αμετάβατο, ενώ και οι εφτά παραδειγματικές φράσεις που παρατίθενται είναι όλες με μεταβατικό το ρήμα.

Και σε γλωσσικό σημείωμα που δημοσιευεται στον παλιό ιστότοπο του κ. Μπαμπινιώτη επαναλαμβάνονται οι ίδιες πληροφορίες: σύνταξη με γενική, μονο μεταβατική χρήση.

Οπότε, νομίζω ότι ο τρόπος με τον οποίο ο κ. Μπαμπινιώτης δικαιολόγησε το λαθάκι που του καταλόγισε ο Π. Μπουκάλας οδηγεί σε αυτογκόλ, και μάλιστα από δύο απόψεις.

Καταρχάς, αν είναι «ορθή και νόμιμη» η χρήση του «βριθω» ως αμετάβατου με τη σημασία «αφθονώ» τότε γιατί δεν αποτυπώνουν τα λεξικά Μπαμπινιώτη αυτή την ορθή και νόμιμη χρήση; Γιατί δεν παρατίθεται έστω και μία παραδειγματική φράση του τύπου «τα παραδείγματα εσφαλμένης χρήσης βρίθουν»; Αν είναι ορθή και νόμιμη η χρήση και δεν καταγράφεται, τότε τα λεξικά Μπαμπινιώτη χρεώνονται ένα ψεγάδι.

Αλλά το πιο βασικό αυτογκόλ βρίσκεται αλλού: αν δεχτούμε ότι τα περισσότερα ρήματα της νέας ελληνικής μπορούν να είναι άλλοτε μεταβατικά και άλλοτε αμετάβατα, τότε δεν υπάρχει κανένα έρεισμα για να καταδικάζει ο κ. Μπαμπινιώτης ως καταχρηστικές χρήσεις του τύπου «η κυβέρνηση διέρρευσε την πληροφορία ότι…» ή «να επικοινωνήσουμε το μήνυμα» ή «ας το λήξουμε εδώ». Αμετάβατα είναι, που έγιναν μεταβατικά, με το σκεπτικό που αναφέρει πιο πάνω ο κ. καθηγητής. Εγώ ειμαι μαζί του, διότι δεν αποδοκιμάζω τις χρήσεις αυτές. Εκείνος όμως εμφανίζεται σαν τον δάσκαλο της παροιμίας, που δίδασκε και νόμον δεν εκράτει.

Θα μπορούσαμε επίσης να σχολιάσουμε μερικά ενοχλητικά σημεία της επιστολής Μπαμπινιώτη που δεν έχουν να κάνουν με γλωσσικά θέματα, όπως η αδικαιολόγητη αιχμή ότι, τάχα, ο Π. Μπουκάλας «μάλλον διεκδικεί το αλάθητο». Από πού κι ως πού όποιος βρίσκει ένα λάθος στον κ. Μπαμπινιώτη διεκδικεί το αλάθητο;

Όσο για την πέτρα του σκανδάλου, το ρήμα «βρίθω», θα την πω την αμαρτία μου. Το αντιπαθώ και δεν το πολυχρησιμοποιώ. Θεωρώ ότι είναι ένα «κουρελάκι» που το φοράμε για να δείξουμε ότι ανήκουμε στην ελίτ εκείνων που χρησιμοποιούν «απαιτητικές λέξεις». Πάντως, όταν το χρησιμοποιώ προτιμώ να το συντάσσω με αιτιατική.

Από την άλλη, έχω την εντύπωση ότι ακριβώς η χρήση του με γενική (που είναι και η παλιότερη, επισημότερη, πιο φανταχτερή) οδήγησε στην αμετάβατη ποικιλία του -όπως είχα γράψει σε παλιότερο μεζεδοσημείωμα, από το «βρίθει προβλημάτων η εκπαίδευση» είναι ένα βηματάκι μόνο να πεις «βρίθουν τα προβλήματα στην εκπαίδευση». Αν είναι σωστή η υπόθεσή μου, έχουμε ένα πολύ ωραίο παράδειγμα εκδίκησης ενός λόγιου ρήματος, που βρήκε έναν ανορθόδοξο τροπο για ν’ απαλλαγεί από τη σύνταξη με γενική.

Οπότε; Βρίθουν τα προβλήματα;