Βιβλία για τις γιορτές και πάλι!

Ο Δεκέμβρης είναι μήνας με πολλές γιορτές και συνδέεται με πολλές παραδόσεις. Έχει και το ιστολόγιο δημιουργήσει τις παραδόσεις του, που μερικές από αυτές είναι δεκεμβριάτικες -την Παρασκευή, ας πούμε, ξεκίνησε η διαδικασία για την ανάδειξη της λέξης της χρονιάς -μπορείτε να προτείνετε υποψήφιες λέξεις αν δεν το έχετε ήδη κάνει.

Με το σημερινό άρθρο τηρούμε μιαν άλλη παράδοση του ιστολογίου: να δημοσιεύουμε  λίγο πριν από τις γιορτές ένα βιβλιοφιλικό άρθρο, ακριβώς για να ανταλλάσσουμε προτάσεις αγοράς βιβλίων, είτε για ιδία κατανάλωση είτε για δώρα. Το περυσινό αντίστοιχο άρθρο, με προτάσεις για βιβλία-δώρα είναι εδώ, ενώ το προπέρσινο το βρίσκετε εδώ, οι δε προτάσεις του 2020 υπάρχουν εδώ. Αν θέλετε τις προτάσεις του 2019 θα τις βρείτε εδώ. Αν πάλι θέλετε να δείτε τις προτάσεις του 2018 πηγαίνετε εδώ, ενώ εδώ μπορείτε να βρείτε το άρθρο του 2017. Το άρθρο του 2016 βρίσκεται εδώ, ενώ το  αντίστοιχο άρθρο του 2015 θα το βρείτε εδώ. Υπάρχει βέβαια και το αντίστοιχο άρθρο του 2014. Τέλος, μπορείτε να βρείτε εδώ το αντίστοιχο άρθρο του 2013.

Πρακτικά, μπορείτε να προτείνετε όποιο βιβλίο θέλετε, αλλά σας προτρέπω να αναφέρετε κυρίως βιβλία που εκδόθηκαν τα τελευταία 2-3 χρόνια και ακόμα καλύτερα μέσα στο 2023. Να διευκρινίσω ότι ζητάω η έκδοση να είναι πρόσφατη, όχι η συγγραφή του βιβλίου. Και φυσικά περιλαμβάνονται και επανεκδόσεις βιβλίων που ήταν εξαντλημένα.

Η φετινή χρονιά, σε ότι αφορά τη βιβλιοπαραγωγή, έχει επηρεαστεί από το κύμα ακρίβειας, αφού η τιμή του χαρτιού κυρίως έχει μεγάλη άνοδο. . Να θυμίσω βέβαια ότι βιβλιοφιλικό άρθρο είχαμε και τον Ιούλιο, οπότε δεν θα επαναλάβω εδώ τις προτάσεις εκείνες, αλλά μπορείτε να του ρίξετε μια ματιά.

Θα ξεκινήσω τις βιβλιοπροτάσεις ευλογώντας τα γένια μου αν και αυτή τη στιγμή που γράφω το βιβλίο δεν έχει ακόμα κυκλοφορήσει στα βιβλιοπωλεία (είχαμε καθυστέρηση στο τυπογραφείο). Από τις εκδόσεις Αρχείο και σε δική μου φιλολογική επιμέλεια θα κυκλοφορήσει αύριο-μεθαύριο ο τόμος Φιλολογικά, ο έβδομος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη. Πρόκειται για 400 χρονογραφήματα που δημοσιεύτηκαν από το 1939 έως το 1958 σε τέσσερις αθηναϊκές εφημερίδες, με θέμα τη λογοτεχνία, την αισθητική, τη γλώσσα, το βιβλίο και την εκπαίδευση. Φυσικά θα υπάρξει ειδικό άρθρο του ιστολογίου εν καιρώ. Για πιο παλιά δικά μου βιβλία, δείτε εδώ.

Πάμε τώρα σε βιβλία άλλων. Από τις φιλικές Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου είδαμε μερικά πολύ καλά βιβλία τον τελευταίο καιρό, ανάμεσά τους το Ξύπνημα του Κτήνους, ένα σύγχρονο γαλλικό νουάρ του Ζακ Μουλέν, με θέμα την προσπάθεια για εξάρθρωση μιας ακροδεξιάς τρομοκρατικής οργάνωσης. Ο Αστερισμός του σκύλου, του Αμερικανού Πίτερ Χέλερ έχει πολύ ενδιαφέρον -θυμίζει λίγο Κόρμακ Μακάρθι. Είναι το πρώτο βιβλίο του  συγγραφέα που μεταφράζεται στα ελληνικά. Νέα έκδοση, αλλά παλαιότερου έργου, είναι οι Διαδικασίες ωρίμανσης και διευκολυντικό περιβάλλον, του D.W.Winnicot, κλασικά κείμενα ψυχολογίας από τη δεκαετία του 1960.

Από τις φιλικές εκδόσεις Αντίποδες,  χαιρετίζω την  έκδοση ενός κλασικού μαρξιστικού κειμένου, του Η 18η Μπρυμαίρ του  Λουδοβίκου Βοναπάρτη. Καρλ Μαρξ λοιπόν,  σε νέα  μετάφραση του Γιάννη  Καλιφατίδη, με επίμετρο και παράρτημα. Πολύ καλά λόγια  έχω ακούσει για τη Σωτηρία της Χαράς Ρόμβη, συλλογή διηγημάτων για την  Ελλάδα στις δεκαετίες του 80-90. Κάτι πολύ ιδιαίτερο είναι το Zoo. Γράμματα όχι για την  αγάπη, ένα επιστολικό μυθιστόρημα του  1923, του Βικτόρ Σκλόφσκι, του ηγέτη του ρωσικού φορμαλισμού. Επίσης πολύ αξιόλογο είναι το Περί θανάτου, Σπαράγματα [Ελαφρώς καψαλισμένα], με τα δύο τελευταία κείμενα που μας άφησε ο Τζορτζ Στάινερ πριν αφήσει τον μάταιο τούτο κόσμο.

Ποίηση διαβάζει κανείς; Εγώ φέτος διάβασα -και χάρηκα- το Σπασμένο βέλος του Νίκου Γεωργόπουλου, γραμμένο σε παραδοσιακό στίχο, με  μέτρο και ρίμα, θαλασσινή αλμύρα, σονέτα και μπαλάντες. Σημειώνω μια σημαντική επανέκδοση: ο φίλος Λάμπης Καράογλου και η Αμαλία Ξυνογαλά κυκλοφόρησαν από τις  εκδόσεις Σμίλη μια επαυξημένη και βελτιωμένη (στο πρώτο σκέλος βοήθησα λιγάκι κι εγώ) έκδοση: Ρώμος Φιλύρας. Ποιήματα. Άπαντα τα ευρεθέντα. Το δίτομο αυτό έργο είχε αρχικά κυκλοφορήσει το 2013 και το είχα τότε παρουσιάσει εδώ. Από ξένη ποίηση, πολύ καλή επιλογή και μετάφραση έχει κάνει ο Κώστας Κουτσουρέλης στα Ποιήματα της Έμιλι Ντίκινσον (εκδόσεις Κίχλη).

Τα βιβλία για το 1821 καταλάγιασαν, αλλά ο φίλος Παντελής Μπουκάλας συνεχίζει να επεξεργάζεται δημιουργικά θέματα και υλικό από την  Επανάσταση. Παρουσίασε το Ο Πέτρος της Μάνης και το φάσμα  των φατριών, που έχει τη  μορφή παράλληλων μονόλογων του Πετρόμπεη και του υπεραιωνόβιου αγωνιστή Απόστολου Μαυρογένη, με επίσης πολύ ενδιαφέρον επίμετρο. Μια θεατρική διασκευή του έργου παίζεται αυτές τις μέρες στο θέατρο.

Από τις εκδόσεις Μωβ Σκίουρος εκδόθηκε ο πρώτος τόμος από Τα θεατρικά του Μποστ, που περιλαμβάνει τα έργα: Όμορφη  πόλη, Φαύστα, Ο κουτσός [άπαιχτο και ανέκδοτο], Ένας ειλικρινής φορολογούμενος, Ο ήρωας της Κολομβίας, Ρωμαίος και Ιουλιέτα. Θα είναι ο πρώτος από τρεις τόμους, οι άλλοι δυο ετοιμάζονται. Μίλησα με τον εκδότη και με εντυπωσίασε η δουλειά που έχει γίνει για να βρεθούν τα κείμενα και να αποκατασταθεί η αρχική μορφή τους.

Πολύ πρόσφατα παρουσίασα -και στο ιστολόγιο- το μυθιστόρημα Στα πόδια της αιώνιας άνοιξης, της Νεκταρίας Αναστασιάδου. Αφού υπάρχει το άρθρο στο ιστολόγιο δεν θα πω εδώ περισσότερα.

Ένα άλλο βιβλίο που έχουμε παρουσιάσει στο ιστολόγιο, οπότε δεν θα πω πολλά γι’ αυτό,  είναι το Μύθοι, παρεξηγήσεις και άβολες αλήθειες της ελληνικής ιστορίας του Σταύρου Παναγιωτίδη. Χαίρομαι πάντως που  έχει γίνει  μπεστ σέλερ.

Ο φίλος μας ο Λεώνικος κυκλοφόρησε τα μνημειώδη (και σοβαρολογώ) Μεθομηρικά του Κόιντου Σμυρναίου. Κι αυτό το έχουμε παρουσιάσει εδώ.

Διαβάζω αυτές τις μέρες το μυθιστόρημα Και οι νεκροί ας θάψουν τους νεκρούς τους, του Μιχάλη Αλμπάτη. Ίσως παρουσιάσω την Κυριακή ένα απόσπασμα.

Από κλασική λογοτεχνία, έχω στα αδιάβαστα το Αντίο του Μπαλζάκ, που εκδόθηκε πρόσφατα από την  Ερατώ.

Κι επειδή εδώ μας ενδιαφέρει και η γλώσσα εκτός από τη λογοτεχνία,  πρέπει να αναφέρω το εξαιρετικά ενδιαφέρον  βιβλίο του Χρήστου Καρβούνη Κοινωνική διγλωσσία και γλωσσική ιδεολογία, που εξετάζει πώς διαμορφώθηκε η κοινή νεοελληνική και ανασκευάζει σχετικούς μύθους. Ελπίζω να αξιωθώ να  παρουσιάσω το σημαντικό αυτό έργο όπως του αξίζει  -πάντως,  στο λινκ πιο πάνω έχετε τη δυνατότητα να δείτε και τα περιεχόμενα του βιβλίου και να διαβάσετε απόσπασμά του.

Λιγότερες προτάσεις δικές μου από πέρυσι, αλλά είμαι βέβαιος πως θα με συμπληρώσετε και με το παραπάνω στα σχόλιά σας. Σταματάω εδώ και περιμένω τις δικές σας προτάσεις, αν μη τι άλλο για να πάρω ιδέες όταν θα ενσκήψω στα βιβλιοπωλεία μέσα στις γιορτές. Τόσο πολλά βιβλία, πόσο λίγος χρόνος…

Μεταχαλογουινικά μεζεδάκια

Που τα αποκαλώ έτσι επειδή μόλις πέρασε το Χαλογουίν, φυσικά. Μια γιορτή που μέχρι πριν από 10-15 χρόνια ήταν  σχεδόν άγνωστη στα μέρη  μας -και που η καθιέρωσή της,  περισσότερο κι από τον Άγιο Βαλεντίνο, αποτελεί ένδειξη της σχεδόν απόλυτης ομογενοποίησης που επικρατεί στην εποχή μας σε όλο σχεδόν τον πλανήτη. Εντάξει, μπορεί και απλώς να  γερνάω γκρινιάζοντας ή να γκρινιάζω γερνώντας.

Πάντως, σχετικό  με  το Χαλογουίν  είναι το πρώτο από τα μεζεδάκια της πιατέλας μας.

Μου το έστειλε φίλος και είναι, όπως μου γράφει «Από την αρχική σελίδα της Google, στο αφιέρωμα για το Halloween» -και πράγματι στις 31 Οκτωβρίου το καθημερινό doodle, όπως  λέγεται, της  Google ήταν  αφιερωμένο στη γιορτή αυτή (κάποτε θα βάλουμε άρθρο).

Λέμε όμως στα ελληνικά «θα παίξουμε φάρσες»; -είτε  είναι νυχτερινές είτε πρωινές;

Εγώ μέχρι τώρα μόνο «θα  κάνουμε φάρσες» ξέρω.

Αντίθετα, στα αγγλικά λένε to play a prank / to play a trick ή to play a joke.

Οπότε, όπως βλέπετε, η επιρροή δεν περιορίζεται στα έθιμα.

* Διαβάζω για το πιτ μπουλ που πετάχτηκε από σπίτι και επιτέθηκε σε 11χρονο παιδί που έκανε ποδήλατο, στη  Λούτσα. Θυμάμαι ότι το καλοκαίρι, πάλι στην Ανατολική Αττική, είχα διαπιστώσει κι ο ίδιος πόσο επικίνδυνα είναι  για πεζοπόρους και ποδηλάτες τα (κυρίως δεσποζόμενα) σκυλιά σε ημιαστικές περιοχές, και είχα γράψει κάτι στο Φέισμπουκ, οπότε μία σχολιάστρια υποστήριξε πως το λάθος είναι δικό μου διότι, μη εξοικειωμένος με τα σκυλιά, τα φοβάμαι,  και εκκρίνω  κάτι που εκείνα το ανιχνεύουν και γίνονται επιθετικά. Να ισχύει άραγε ίδια δικαιολογία για το 11χρονο παιδί;

Τέλος πάντων, διαβάζω την  ανακοίνωση της Αστυνομίας:

Στις 14:05 ώρα της 28/10/2023 μετέβη στο Α.Τ. Σπατών-Αρτέμιδας η μητέρα του ανήλικου 11 ετών και κατέθεσε ότι την 19:10 της 26/10/2023 ο γιος της δέχτηκε επίθεση από σκύλο ράτσας πιτ-μπουλ χρώματος λευκού….

Πρόσεξα τη γενική, Σπατών. Ώστόσο, πιο κάτω στην  ανακοίνωση:

Μεταφέρθηκε αρχικά στο Κ.Υ. Σπάτων….

Οπότε, αν είναι αστυνομικό τμήμα είναι οξύτονο, Σπατών, ενώ αν είναι κέντρο υγείας είναι παροξύτονο, Σπάτων.

* Την  οθονιά που βλέπετε μου τη στέλνει  φίλος,  μπασκετόφιλος και δη φίλος του Ολυμπιακού. Eίναι στιγμιότυπο από τη μετάδοση του πρόσφατου αγώνα μπάσκετ Ολυμπιακού – Παναθηναϊκού, όπου νίκησε ο Παναθηναϊκός σπάζοντας ένα  διψήφιο αρνητικό σερί.

Προσέξτε δεξιά στη στατιστική, που υπολογίζονται τα επιτυχημένα σουτ «εντός πεδιάς» των δύο ομάδων.

Είναι συνηθισμένο ορθογραφικό λάθος και μπορεί να μπερδέψει, διότι πράγματι γράφουμε «πεδίο», «πεδιάδα», αλλά, προκειμένου για αθλήματα, έχουμε την «παιδιά» (πρβλ. και «αθλοπαιδιές»), που θα πει «το παιχνίδι» και κατ’ επέκταση  «ο κανονικός  χρόνος του παιχνιδιού». Από το παιχνίδι και η σημασία του αστεϊσμού, στην έκφραση  «χάριν παιδιάς».

Το μπλέξιμο είναι ότι η τυποποιημένη έκφραση  «εντός παιδιάς» αποδίδει το αγγλικό field goal, και, προκειμένου για το μπάσκετ, εννοεί τα δίποντα και τα τρίποντα, που μπαίνουν στον κανονικό χρόνο του παιχνιδιού και όχι τις ελεύθερες βολές. Οπότε, αφού αποδίδει το field, πεδίο, είναι εύλογο το μπέρδεμα. Είχε γράψει πριν από μερικούς μήνες ο Παντελής Μπουκάλας:

Ροτέισον

Αρκετές μέρες μετά την «ατυχή» δήλωσή του για τον φόνο του επιβάτη Αντώνη Καργιώτη στο πλοίο Blue Horizon, και αφού η προσοχή των πάντων είχε περάσει στις καταστροφικές πλημμύρες της Θεσσαλίας, ο αρμόδιος υπουργός Ναυτιλίας, ο Μιλτιάδης Βαρβιτσιώτης, παραιτήθηκε και αντικαταστάθηκε από τον κ. Χρήστο Στυλιανίδη. Ο κ. Στυλιανίδης ήταν υπουργός Κλιματικής Κρίσης και Πολιτικής Προστασίας έως τις πρόσφατες εκλογές του Μαΐου, στις οποίες εξελέγη βουλευτής Επικρατείας με τη ΝΔ, αλλά τον Ιούλιο βρέθηκε εκτός υπουργικών θώκων, έστω και πρόσκαιρα. Πριν από τις εκλογές, ο κ. Βαρβιτσιώτης ήταν υφυπουργός Εξωτερικών, ενώ υπουργός Ναυτιλίας ήταν ο Γιάννης Πλακιωτάκης, νυν αντιπρόεδρος της Βουλής.

Εξάλλου, όλοι σχεδόν οι υπουργοί της περιόδου 2019-2023 άλλαξαν πόστα. Όλοι στο ροτέισον, λέγεται ότι είπε ο Κ. Μητσοτάκης, εισάγοντας στην πολιτική έναν όρο από το ποδόσφαιρο και τα άλλα ομαδικά αθλήματα.

Σε αθλητικά συμφραζόμενα, ο όρος ακούγεται τουλάχιστον εδώ και μια δεκαετία. Πολλοί, για να δείξουν ότι ξέρουν αγγλικά, τον γράφουν και στα αγγλικά, rotation. Ο φίλος Παντελής Μπουκάλας τόλμησε και τον έβαλε στα ελληνικά, στον τίτλο μιας επιφυλλίδας του μετά τον σχηματισμό της  νέας κυβέρνησης.

Και αγγλομαθείς να μην είμαστε, στον αθλητισμό καταλαβαίνουμε γρήγορα τι εστί ροτέισον. Τ’ ακούμε και το διαβάζουμε τόσες φορές, ιδίως στο μπάσκετ και στο ποδόσφαιρο, που όχι μόνο πιάνουμε το νόημά του αλλά στο τέλος πιάνουμε και καβγά στα σόσιαλ μίντια για το «πολύ σφιχτό ροτέισον» του προπονητή της ομάδας μας.

Στην πολιτική όμως ποιαν ακριβώς σημασία θα μπορούσε να έχει το ροτέισον; Μήπως πρόκειται για έναν ακόμα ατυχή δανεισμό όρου από το αθλητικό ιδιόλεκτο προς πολιτική χρήση, όπως είχε συμβεί και με την περιβόητη «καλή χημεία» που επικαλούνταν μονότονα ο κ. Αλέξης Τσίπρας όταν αναφερόταν στον κ. Πάνο Καμμένο; Οργανική (μεταφορικώς) την υπέθετε τη χημεία αυτή ο πρώην πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ, ανόργανη προέκυψε. Αυτό ήταν και το φυσικό. Το «ου γαρ συγχρώνται Ιουδαίοι Σαμαρείταις» δεν ειπώθηκε άνευ λόγου.

Το «ροτέισον» το εισήγαγε στο πολιτικό λεξιλόγιο ο κ. Κυριάκος Μητσοτάκης λίγο πριν από τη δεύτερη κάλπη. «Ολοι στο ροτέισον», είχε πει τότε, εννοώντας ότι ουδείς υπουργός των ετών 2019-2023 θα παρέμενε στο πόστο του. Η κυκλική εναλλαγή, η περιστροφή, θα αφορούσε τους πάντες. Πλην μιας, όπως απέδειξε η ορκωμοσία του νέου –πολυπληθώς ολιγομελούς– κυβερνητικού σχήματος. Η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη διατήρησε το αξίωμά της για μια ντουζίνα λόγους.

Ο Μπουκάλας δίνει και τη μετάφραση του όρου: κυκλική εναλλαγή, περιστροφή. Και περιτροπή θα μπορούσαμε να το πούμε, λέξη που συνήθως εμφανίζεται στη φράση «εκ περιτροπής». Ας πούμε, η προεδρία της ΕΕ ασκείται εκ περιτροπής, κάθε κράτος μέλος την αναλαμβάνει για ένα εξάμηνο: η Ελλάδα την είχε πιο πρόσφατα το πρώτο εξάμηνο του 2014 και θα την  ξαναέχει το δεύτερο εξάμηνο του 2027.

Ο αγγλικός όρος, rotation, χρησιμοποιείται και για την περιστροφή των ουράνιων σωμάτων γύρω από τον  άξονά τους ή από άλλα ουράνια σώματα. Η λέξη ετυμολογείται από το rotatio, από το ρήμα rotare, περιστρέφομαι, στριφογυρίζω, από την ίδια οικογένεια με το λατινικό rota, τροχός.

Γιατί τους Βολιώτες τους λένε Αυστριακούς;

Ο Βόλος,  και γενικά ο νομός Μαγνησίας, έχει έρθει στην  επικαιρότητα από το καταστροφικό (και φονικό) χτύπημα της καταιγίδας Ντάνιελ (ή Ντανιέλ; το γράψανε Daniel και δεν μας είπαν πώς τονίζεται). Στο χτεσινό μας άρθρο είχαμε λοιπόν αναφορά στην  είδηση για τους δυο αγνοούμενους Αυστριακούς τουρίστες,  που ευτυχώς βρέθηκαν σώοι, αν και εξακολουθούν να υπάρχουν (τώρα που γράφω το άρθρο) τρεις αγνοούμενοι πέρα από τους δυο βεβαιωμένους νεκρούς. Αναπόφευκτα λοιπόν κάποιοι θυμήθηκαν ότι οι Βολιώτες έχουν  το παρατσούκλι «Αυστριακοί», και εξίσου αναπόφευκτα ανέκυψε το ερώτημα «Γιατί τους λένε έτσι;»

Η πολύ σύντομη απάντηση είναι «Δεν ξέρω».

Η κάπως λιγότερο σύντομη απάντηση  είναι: Δεν ξέρω σίγουρα, έχουν διατυπωθεί πολλές θεωρίες· ίσως επειδή τον 19ο αιώνα, που η συγκοινωνία με τον Βόλο γινόταν κυρίως διά θαλάσσης, τη γραμμή την εξυπηρετούσαν πλοία της αυστριακής εταιρείας Τριεστίνα.

Η όχι σύντομη απάντηση είναι το σημερινό άρθρο,  όπου παίρνω την ευκαιρία και επαναλαμβάνω, επαυξημένο, ένα παλιότερο άρθρο του 2016.

Λοιπόν, όλοι ξέρουμε ότι οι Βολιώτες έχουν το παρατσούκλι «Αυστριακοί», όπως π.χ. οι Κοζανίτες αποκαλούνται Σούρδοι ή οι Σερραίοι λέγονται ακανέδες -στη συνέχεια του άρθρου θα δούμε και κατάλογο με τα «ακληρήματα», όπως λέγονται αυτές οι περιπαικτικές ονομασίες, κάθε τόπου. Όμως, ενώ για τους Σούρδους και τους Ακανέδες υπάρχει  πειστική (ή σχεδόν) εξήγηση για το παρατσούκλι, για τους Αυστριακούς (Βολιώτες) δεν υπάρχει -αντίθετα, ακούγονται πολλές απόψεις.

Στο σχετικό άρθρο του slang.gr διαβάζουμε:

• Διότι οι Βολιώτες είναι τσιγκούνηδες – σαν τους Αυστριακούς
• Διότι είναι ψυχροί άνθρωποι – σαν τους Αυστριακούς
• Διότι είναι μοχθηροί – επί Τουρκοκρατίας, οι Αυστριακοί είχαν χειρότερη φήμη κι απ’ τους Τούρκους.
• Διότι στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν μπήκε στον Παγασητικό ένα Αυστριακό πολεμικό, αν και εχθρικό, οι Βολιώτες το υποδέχθηκαν με μπάντες και αυστριακές σημαίες.

Αυτά τα λένε οι Λαρισαίοι. Οι εξηγήσεις που δίνουν οι ίδιοι οι Βολιώτες είναι:

• Επί Τουρκοκρατίας, η πόλη είχε διάφορα εμπορικά προνόμια ένα από τα οποία ήταν και η ύπαρξη Αυστριακού προξενείου και η δυνατότητα που είχαν οι Βολιώτες να εμπορεύονται υπό Αυστριακή προστασία.
• Μετά το 1881, που ο Βόλος ενσωματώθηκε στο ελληνικό κράτος, η νέα διοίκηση φορολόγησε βαριά την Θεσσαλία. Μπήκε ένας ιδιότυπος νέος κεφαλικός φόρος σε όλους τους «Έλληνες το γένος» (κατά κύριο λόγο εμπόρους), κάτι το οποίο οδήγησε στους μαγαζάτορες να βάλουν ξένες, Αυστριακές σημαίες στα μαγαζιά τους για να αποφύγουν να φορολογηθούν.

Προσθέτω και τη δική μου εξήγηση, που την έχω ακούσει από τον πατέρα μου:

• τον 19ο αιώνα, που η συγκοινωνία με τον Βόλο γινόταν κυρίως διά θαλάσσης, τη γραμμή την εξυπηρετούσαν πλοία της αυστριακής εταιρείας Τριεστίνα.

Σε κάθε περίπτωση, οι ίδιοι οι Βολιώτες δεν δυσανασχετούν για το προσωνύμιο, αντίθετα ένας σύνδεσμος οπαδών του Ολυμπιακού Βόλου λέγεται  The Austrian Boys.

Αυτά τα τοπωνυμικά παρατσούκλια, πάντα σχεδόν χλευαστικά ή έστω σατιρικά, λέγονται για τους καταγόμενους από διάφορες περιοχές της Ελλάδας, λέγονται και «ακληρήματα». Τα «ακληρήματα» είναι τίτλος ενός βιβλίου  του Μανόλη Σέργη, που είναι αφιερωμένο στο θέμα, και που το έψαχνα καιρό μέχρι που ο φίλτατος Παντελής  Μπουκάλας μού το χάρισε. Παρόλο που αξίζει ειδική παρουσίαση, εδώ θα περιοριστώ στο να συμπληρώσω τον κατάλογο ενσωματώνοντας κάποια ακληρήματα από τη σελίδα 37 του βιβλίου και από το κεφάλαιο με τα κυκλαδίτικα ακληρήματα (που λογαριάζω  να το παρουσιάσω και σε ιδιαίτερο άρθρο κάποτε).

Τον όρο «ακλήρημα» μαζί με τον αντίθετό του (ευκληρήματα) τον χρησιμοποιεί και μια εργασία που έπεσε στα χέρια μου, με τον τίτλο Ακληρήματα – ευκληρήματα Καρπάθου. Εννοείται ότι οι μειωτικοί χαρακτηρισμοί είναι πολύ περισσότεροι από τους επαινετικούς, διότι αν δεν ειρωνευτείς τον κοντοχωριανό σου πώς θα τονώσεις το αίσθημα της αυτοεκτίμησής σου;

Στην καρπαθιώτικη εργασία βλέπουμε μερικά παραδείγματα από μικροακληρήματα (τον όρο μόλις τον έπλασα εγώ) δηλαδή αλληλοσατιρισμούς σε τοπική κλίμακα, χαρακτηρισμούς ειρωνικούς για τους κατοίκους των χωριών του νησιού π.χ. μπαλουξήδες για τους Πηγαδιώτες, γάρους ή γαρολυμπίτες για τους Ολυμπίτες, Εβραίους για τους κατοίκους από το Απέρι κτλ. Πολλά «μικροακληρήματα» έχει και το βιβλίο του Σέργη, αντλημένα από τη Νάξο, που είναι και ο τόπος καταγωγής του συγγραφέα. Για παράδειγμα, οι Απεραθίτες αποκαλούν «Ισούφηδες» (στριμμένους, αφιλόξενους) τους Φιλωτίτες, ενώ οι άλλοι Ναξιώτες αποκαλούνν «Ληστοπεράτες» και «Κλεφταπεραθίτες» τους Απεραθίτες. Στο άρθρο το δικό μας δεν θα μεταφέρω αυτά τα μικροακληρήματα, διότι είναι σαφώς σε άλλη κλίμακα -κλίμακα χωριού, ας πούμε, ενώ οι περισσότεροι αλληλοφαυλισμοί του άρθρου είναι πανελλήνια γνωστοί.

Σε παλιότερο νήμα στη Λεξιλογία, που είχε ξεκινήσει με την απορία ελληνομαθούς φίλου, ο οποίος ρωτούσε γιατί τους Μυτιληνιούς τούς λένε κασμάδες, είχε φτιαχτεί ένας κατάλογος, που έχει εμπλουτιστεί από τα εδώ άρθρα και σχόλια και τώρα τον εμπλουτίζω περαιτέρω με τις παραπάνω πηγές.

Νεοελληνικά ακληρήματα

Αγρινιώτες: Φούληδες  / Κοκορετσάδες / Αγριμιώτες (από τον Σέργη)

Αθηναίος = γκάγκαρος (ο όρος χρησιμοποιείται μόνο για τους παλιούς Αθηναίους, που η οικογένειά τους ζει εδώ και αρκετές γενεές στην Αθήνα).

Αιανή Κοζάνης: κορακογάμηδες

Αιτωλοακαρνάνες: Απέκηδες (απ’ εκεί) από τους Πατρινούς.

Αμφισσαίοι: Κουδουνάδες, γκαμηλοκουδουνάδες, σκυλοσκατάδες. (Ονομαστά τα κουδούνια της Άμφισσας, ονομαστές και οι καμήλες που είχε και τα ταμπάκικα που ήθελαν αρκετές ποσότητες σκυλόσκατων)

Αντιπαριώτες: Κουρούνες (από τους Παριανούς)

Αργίτες = πράσα, πρασάδες (διότι έτρωγαν το πράσο με το οποίο χτυπούσαν το γαϊδούρι τους)

Αρκάδες = σκόρδα, σκορδάδες (τοπικό προϊόν), επίσης αβγοζύγηδες.

Αρτινός = νεραντζόκωλος (τοπικό προϊόν)

Βολιώτης = Αυστριακός (βλ. διάφορες εκδοχές στο slang.gr. Μια εκδοχή που δεν αναφέρεται είναι ότι τον 19ο αιώνα η συγκοινωνία με τον Βόλο -όπως και με τα περισσότερα μέρη- γινόταν κυρίως διά θαλάσσης, με πλοία της αυστριακής εταιρείας Τριεστίνα).

Βορειοελλαδίτες = Βούλγαροι

Γεραπετρίτες: αγγουράδες (τοπικό προϊόν)

Γιαννιώτης = παγουράς (λέγεται ότι πήγαν να αδειάσουν τη λίμνη των Ιωαννίνων με παγούρια, αλλά οι ντόπιοι λένε ότι πολλοί Γιαννιώτες κυκλοφορούσαν με παγούρια διότι υδρεύονταν από τη λίμνη)

Δεσκατιώτες: ζιαβέλια (ζαβοί)

Εβρίτης = γκατζόλης, γκάτζολος (γκατζόλι λέγεται το γαϊδούρι στην περιοχή, ιδίως στο Σουφλί. Η λέξη είναι τουρκικό δάνειο. Από την ίδια ρίζα και η γαζέλα). Επίσης γαλαζοβράκης, από τους Ξανθιώτες.

Εδεσσαίοι: Γάλλοι (λόγω γλωσσικού ύφους, λέει ο Σέργης).

Ελλαδίτης (από τους Κύπριους) = καλαμαράς

Ελληνοαμερικάνοι: μπρούκληδες

Ηρακλειώτες: Καστρινοί, και Κουμαρτζήδες / Φραγκοφονιάδες από τους Ρεθυμνιώτες (λέει ο Σέργης)

Θερμιώτες: τυρογαλάδες, κριθάρια

Θεσσαλονικιοί = καρντάσια· και μπαγιάτηδες (ο όρος χρησιμοποιείται για τους γηγενείς παλιούς Θεσσαλονικιούς -όχι, ας πούμε, για τους πρόσφυγες)

Ιτιώτες: Ασαίοι, μαζώματα. (Η Ιτέα άρχισε να κατοικείται μετά το μεγάλο σεισμό του 1870 που ισοπέδωσε την Άμφισσα).

Καβαλιώτες: ψαροκασέλες

Καλαμαριώτες: τσαμούρια (λάσπες δηλαδή)

Καλαματιανός = σύκο, σωματέμπορας

Καρδιτσιώτες: Καραγκούνηδες, Καραγκουνοκέφαλοι.

Καρπενησιώτες: στειλιάρια

Κασιώτες της Αιγύπτου: καμινέτα, επειδή όταν επέστρεφαν έφερναν στο νησί αυτό το πρωτοφανές τεχνολογικό επίτευγμα.

Κερκυραίοι = παγανέλια (το παγανέλι είναι μικρό ωδικό πουλί’ κατ’ άλλη εκδοχή, πρόκειται για παραφθορά του ‘μπραγκανέλια’, μικρόψαρα. Ωστόσο δεν  αποκλείεται να  είναι από το παγανός. με  κάποια σημασία του. Η μελέτη του θέματος εκκρεμεί από το 2016).

Κιμωλιάτες: Σγαρίλιοι (συχνό όνομα για τους γαϊδάρους στη  Μήλο, όπου βγήκε το παρατσούκλι)

Κοζανίτης = σούρδος (πιθανώς από το λατ. surdus=κουφός για τον πονηρό που κάνει ότι δεν ακούει), γιαπράκι (τοπικό έδεσμα)

Κορίνθιος = Λαΐδα (εταίρα της αρχαιότητας)

Κρητικός = πέτσακας (η λημματογράφηση στο slang.gr δεν δίνει ετυμολογία), σβούρος (ομοίως) Ωστόσο, είναι πιο σωστό να πούμε ότι αυτοί οι μειωτικοί χαρακτηρισμοί είναι των ίδιων των Κρητικών για μερίδα συμπατριωτών τους).

Κύπριοι = κουμπάροι

Κύπριοι της Αγγλίας: Τσάρληδες (από τους άλλους Κύπριους)

Κώοι = μπόχαλοι (επειδή το μπουκάλι το λένε ‘μποχάλι’)

Λασιθιώτες, του Οροπεδίου: κασογόνατοι, επειδή λερώνουν (κάσες είναι η βρωμιά) τα γόνατά τους μαζεύοντας την πατάτα

Λαρισαίος = τυρί (τοπικό προϊόν), πλατύποδας (δηλ. καμπίσιος, επομένως χωρίς καμάρα στο πόδι)

Λέσβιος = γκασμάς (η Μυτιλήνη λέγεται Κασμαδία στα φανταρίστικα, επειδή έχει πολύ σκάψιμο).

Λευκαδίτες: Μπουρανέλοι

Λιβαδιώτες: καβουράδες (επειδή θρυλείται ότι γκρέμισαν ένα γεφύρι για να σώσουν  ένα καβούρι)

Λιδωρικιώτες: Ξινογαλάδες

Μανιάτες = κακαβούλια (ιδίως οι Μεσομανιάτες λέγονται έτσι από τους άλλους Μανιάτες)

Μεσαρίτες (κάτοικοι της πεδιάδας της Μεσαράς): πασπαρίτες (πάσπαρος είναι η σκόνη στα κρητικά).

Μεσολογγίτες: ψαρόμυαλοι

Μηλιοί: λάζαροι (επειδή  έτσι έλεγαν τη φρατζόλα το ψωμί)

Ναξιώτες: κλεφταξιώτες, Βαραβάδες

Ναυπλιώτης = κωλοπλένης (χρησιμοποιούσαν τις τουρκικές τουαλέτες με το ρουξούνι).

Νοτιοελλαδίτης = χαμουτζής

Ξηροχωρίτες (Ιστιαιείς): Κιαπλέδες (από τη φρ. «Και που λες…»).

Ορχομένιοι: βλασταράδες

Παριανοί: Πατούχηδες (από τους Ναξιώτες, επειδή ως ξυπόλητοι είχαν μεγάλο πέλμα)

Πατρινός = μινάρας (τοπική βρισιά)

Πειραιώτες = μαουνιέρηδες

Πελοποννήσιοι συλλήβδην: καταυλακιώτες· επίσης, σκεμπέδες, κουφροσκεμπέδες (σκατοκοιλαράδες, λέει ο Σέργης)

Πόντιοι, Ανατολίτες = Αούτηδες (επειδή έλεγαν «αούτος» το «αυτός»)

Πρεβεζάνος = σαρδελάς (τοπικό προϊόν, επίσης θρυλείται ότι βάζουν τις σαρδέλες στο κλουβί)

Πύργος και ν. Ηλείας: Κολομβία

Ρόδιος = τσαμπίκος (τοπικό όνομα)

Σαλαμίνιοι: μπακαούκες

Σαμιώτες: ζουγκλαίοι, ουγκαντέζοι (φανταρίστικα ονόματα, από την οργιώδη βλάστηση του νησιού, που οι φαντάροι το λένε Ζούγκα και Ουγκάντα)

Σερραίοι = ακανέδες (τοπικό λουκούμι)

Σιφνιοί: τσουκαλάδες

Σλαβόφωνοι (δεν υπάρχουν) = νεζνάμηδες (επειδή απαντούσαν νε ζναμ = δεν ξέρω)

Τρικαλινός = κασέρι (τοπικό προϊόν), σακαφλιάς

Φλωρινιώτες: Γάλλοι (λόγω γλωσσικού ύφους, λέει ο Σέργης). Επίσης Απόγονοι της Γιουργίας, σε διάφορα σάιτ, από το όνομα μιας διάσημης πόρνης της πόλης.

Όσοι πιστοί, μπορούν να συμπληρώσουν.

Να σημειωθεί ότι συγγενικός κλάδος είναι οι σατιρικές ιστορίες που λέγονται πειραχτικά για τους διάφορους τόπους -και που καταλήγουν κάποτε σε φονικό, όπως στο διήγημα Πειράγματα του Καρκαβίτσα, όπου όμως δεν υπάρχει κανένα τοπικό παρατσούκλι, αλληλοφαυλισμός, τέτοιο τέλος πάντων.

Συγγενικό επίσης με το θέμα μας είναι το παλιό τραγούδι «Ο υμνούμενος», που το έχω παρουσιάσει σε παλιότερο άρθρο. Ωστόσο, έχω μια επιφύλαξη αν όλοι οι χαρακτηρισμοί του λειτουργούν και αντίστροφα, δηλαδή το ότι λέει, ας πούμε, «Μυτιληναίος λαθρέμπορας Πυργιώτης ζόρικος» σημαίνει ότι πολλοί Μυτιληνιοί ήταν λαθρέμπορες κατά το στερεότυπο, όχι ότι η λέξη ‘λαθρέμπορες’ ειχε φτάσει να σημαίνει τους Μυτιληνιούς.

Αλλά για λόγους πληρότητας, να παραθέσουμε και αυτό το τραγούδι και να τελειώσουμε με αυτό.

Μεταφέρω το γιουτουμπάκι εδώ:

-Ρε κυρ-Γιώργη, πίνεις-πίνεις και δεν μας λες τίποτα.
-Μα τι διάολο θες να σου πω, αφού θέλω πρώτα να κανονίσω τα ορεκτικά μου με το κρασάκι μου, να πιω το κατοσταράκι μου πρώτα και ύστερα να δούμε τι διάολο θα γίνει.
-Να μας πεις τον εξάψαλμο κυρ-Γιώργη.
-Άντ’ εβίβα λοιπόν, εβίβα ρε παιδιά, εβίβα.

Τον υμνούμενο, τον δοξολογούμενο.

Αθηναίος γκάγκαρος.
Περαιώτης μαουνιέρης.
Αιγενίτης κανατάς.
Ναυπλιώτης ντιστεγκές
Τριπολιτσιώτης μπεκρής.
Μανιάτης κουμπουράς.
Λειβαδίτης μπαμπακάς.
Δημητσανίτης μπαρουτάς
και Τσιριγώτης «έβαλε τη σαρδέλα και κελάηδησε»

Τον υμνούμενο, τον δοξολογούμενο.

Μεσολογγίτης ψαράς.
Αγρινιώτης καπνουλάς.
Χιώτης μαστιχάς.
Κρητικός επαναστάτης.
Λιδωρικιώτης γαλατάς.
Μυτιληναίος λαθρέμπορας.
Πυργιώτης ζόρικος
και Πατρινός «τι χαμπάρια μάστορα»

Τον υμνούμενο, τον δοξολογούμενο.

Υδραίος ψαρόμυαλος.
Βατικιώτης κρεμμυδάς.
Σαντοριναίος ελαφρόπετρα.
Τζιώτης στενόκαρδος.
Μεγαλουπολίτης λουστρατζής.
Σμυρναίος κορτάκιας.
Θεσσαλονικιώτης κατεργάρος.
Βολιώτης «γεια σου κυρ-Αντρέα»
Κεφαλλονίτης βλάστημος.
Κερκυραίος κλαπαδόρας.
Καρπενησιώτης σκαλτσοβιομήχανος.

Τον υμνούμενο, τον δοξολογούμενο
Όπου Χιώτης Παντελής
και Καρυστιανός Αλής.
Ηπειρώτης φούρναρης.
Συμιακός σφουγγαράς.
Ελληνοαμερικάνος μπίσνεζμεν.
Αγιοπετρίτης καρβουνιάρης.
Συριανός λουκουμιτζής
και Κορίνθιος «ο Θεός να σε φυλάει».

Τον υμνούμενο, τον δοξολογούμενο.

Αϊβαλιώτης ζωέμπορας.
Σιφναίος τσουκαλάς.
Αξιώτης πηγαδάς.
Ανδριώτης λεμονάς.
Καρπαθιώτης χτίστης.
Επτανήσιος κανταδόρος
Κυπραίος κουτοπόνηρος.
Σπαρτιάτης παλικαράς
και Νεορκέζος «κούμπωσ’ το σακάκι σου».

Τον υμνούμενο, τον δοξολογούμενο.

Εβίβα ρε παιδιά, εβίβα ρε λεβέντες μου.

Γλώσσα και κοινωνία, μέρος 2ο (γλωσσικό άρθρο του Παπαδιαμάντη)

Συνεχίζω σήμερα με το δεύτερο μέρος του άρθρου του Παπαδιαμάντη  «Γλώσσα και κοινωνία», το πρώτο μέρος του οποίου είχαμε διαβάσει την προηγούμενη  Παρασκευή.

Όπως είχαμε πει, στο άρθρο αυτό ο Παπαδιαμάντης κάνει παρατηρήσεις για τη γλώσσα όχι βέβαια επιστημονικές, αφού μάλιστα την  εποχή εκείνη η γλωσσολογία βρισκόταν στα σπάργανα, αλλά από τη σκοπιά του μαχόμενου γραφιά, που έχει λιώσει τόσα μολύβια να μεταφράζει και να αρθρογραφεί για τα προς το ζην.

Το άρθρο του Παπαδιαμάντη αρχικά δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Αλήθεια, σε τέσσερις συνέχειες, τον Φεβρουάριο-Μάρτιο του 1907. Η πρώτη συνέχεια δεν είχε κάποια ένδειξη, ενώ οι επόμενες σημαίνονταν ως Α΄, Β΄ και Γ΄. Στην ίδια εφημερίδα δημοσιεύτηκαν και διηγήματα του Παπαδιαμάντη, ανάμεσά τους και το έως το 2012 ανεύρετο «Η νοσταλγία του Γιάννη», που είχα την τιμή και τύχη να το ανακαλύψω αναδημοσιευμένο στο λαϊκό περιοδικό Οικογένεια.

Λοιπόν,  ο λόγος στον Παπαδιαμάντη και στις ενότητες Β’ και Γ’ της «μικράς μελέτης» του

Β’

«Τὸν τραυματίαν μετέφερον εἰς τὸν Σταθμόν, ὅπου ἔλαβε τὰς πρώτας βοηθείας· μεθ᾿ ὅ, ἀπεβίωσε…»

Τὸ ἀνωτέρω εἶναι ὑπόδειγμα σχεδὸν πρότυπον, λίαν παραστατικὸν περὶ τοῦ πῶς γράφεται ἡ Ἑλληνικὴ γλῶσσα τὴν σήμερον εἰς τὸν Ἀθηναϊκὸν τύπον. Συνίσταται ἀπὸ ἕνα βαρβαρισμὸν εἰς τὴν ἀρχήν, ἀπὸ ἕνα ξενισμὸν εἰς τὸ μέσον, καὶ ἀπὸ ἕνα ἀστεῖον παραλογισμὸν μετ᾿ ἀκυρολεξίας περὶ τὸ τέλος.

Ἀορίστους ὅπως τὸ μετέφερον (ἀνήγγειλον, διένειμον κτλ.) μεταχειρίζονται καθημερινῶς εἰς διαφόρους ἐφημερίδας πολλοὶ ρεπόρτερς. Ἀλλὰ διατί δὲν προτιμῶσι τὰ ὀρθά, ἀνήγγειλαν, διένειμαν; Ἁπλούστατα, διότι αὐτὰ τοὺς φαίνονται κοινά, καὶ σχεδὸν χυδαῖα, φαντάζονται ὅτι τὸ ἑλληνικὸν πρέπει νὰ λήγῃ τοὐλάχιστον εἰς ον, ὅπως εἰς τοὺς παρατατικούς, οὕτω καὶ εἰς τοὺς ἀορίστους. Θὰ εἰπῆτε δὲν ἐπέρασαν ἀπὸ τὴν β´ τάξιν τοῦ Σχολείου; Βεβαίως, αὐτὸ εἶναι ἡ λέξις.

Ἀλλὰ τί ὠφελοῦν τὰ Σχολεῖα, οἱ διδάσκαλοι, τὰ βιβλία, αἱ γραμματικαί; Δι᾿ ἕνα ἑλληνόπαιδα αὐτὰ εἶναι σκοτούρα. Τώρα κηρύττεται πλέον φανερὰ ἡ ἀγραμματωσύνη, καὶ τὸ ἀνωφελὲς τοῦ ὀρθῶς γράφειν ἢ ὁμιλεῖν.

Ἂς ἔλθωμεν τώρα εἰς τὰς πρώτας βοηθείας. Ἑλληνιστὶ βεβαίως τοῦτο καλεῖται «προχείρους», καὶ οἱ Σταθμοὶ αὐτοὶ βέβαίως ἔπρεπε νὰ ὀνομάζωνται «προχείρων βοηθειῶν». Ἀλλὰ τί μᾶς χρειάζεται τὸ ἑλληνικὸν τῆς ἐκφράσεως; Ἀφοῦ οἱ Γάλλοι εἰς τὴν γλῶσσάν τους καλοῦσι ταῦτα «τὰς πρώτας βοηθείας», καὶ ἡμεῖς θὰ ὠνομάζομεν τὸ ἴδιον πρᾶγμα «προχείρους βοηθείας»; Ὤχ, ἀδελφέ! Μήπως ἡ Ἑλλὰς φιλολογικῶς δὲν εἶναι «μία ἐπαρχία» τῆς Γαλλίας, ὅπως εἶπε πρὸ χρόνων ὁ κ. Γρ. Ξενόπουλος;

Λοιπὸν ὁ παθών, ἀφοῦ ἔλαβε τὰς πρώτας αὐτὰς βοηθείας, ἀπεβίωσε.

Τὸ ρῆμα ἐπεκράτησεν ἐπὶ αἰῶνα ἤδη. Θὰ ἦτο πλέον ἐντροπὴ νὰ γράφῃ τις, ἀπέθανε. Τὸ περίεργον εἶναι ὅτι μία καὶ ἡ αὐτὴ πρόθεσις, ἡ ἀπό, φαίνεται νὰ ἔχῃ τὴν ἰδιότητα, εἰς δύο ἐναντιώτατα ρήματα, τὸ βιοῦν καὶ τὸ θνῄσκειν, προστιθεμένη, νὰ παράγῃ δύο συνώνυμα, τό, ἀπεβίωσε, καί, ἀπέθανε· καὶ πάλιν ἡ ἰδία ἡ ἀπὸ εἰς τὸ ἀποζῇ τις νὰ σημαίνῃ τὸ μετὰ δυσκολίας ζῇ, εἰς δὲ τὸ ἀπεβίωσε, τὸ ἔπαυσε νὰ ζῇ.

Χρόνια πολλά Παντελάκη μου, χρόνια πολλά Παντελή μου!

Σήμερα, 27 Ιουλίου, είναι του Αγίου Παντελεήμονος Μεγαλομάρτυρος του Ιαματικού, οπότε γιορτάζουν ο Παντελής και η Παντελίτσα.

Στο ιστολόγιο συνηθίζουμε να δημοσιεύουμε άρθρα, αφιερωμένα σε ονόματα, τη μέρα της γιορτής τους, και με τον καιρό έχουμε καλύψει τα περισσότερα διαδεδομένα αντρικά και γυναικεία ονόματα -τη Μαρία και την Άννα, τον Δημήτρη και τη Δήμητρα, τον Γιάννη, τον Γιώργο, τον Νίκο, τον Κώστα και την Ελένη, τον Στέλιο και τη Στέλλα, τον Χρίστο (ή Χρήστο) και την Κατερίνα. Από τα λιγότερο συχνά έχουμε αφιερώσει άρθρο στον Σπύρο , στον Θανάση και στον Σταύρο, στον Θωμά, στον Στέφανο, στον Χαράλαμπο, στην Παρασκευή και τον Παρασκευά., στον Αντώνη και την Αντωνία, στη Θεοδώρα και στον Θόδωρο, στον Ανδρέα και στην Ανδριανή και, πιο πρόσφατα, στον Φώτη, τον Φάνη, τη Φανή και τη Φωτεινή. Έχουμε δηλαδή καλύψει τα περισσότερα συχνά ονόματα, ενώ οι πιο σημαδιακές ελλείψεις είναι σε ονόματα που γιορτάζουν σε μεγάλες μέρες, όπου το ιστολόγιο έχει άλλο θέμα (ο Βασίλης και η Βασιλική, η Αναστασία και ο Τάσος) ή ονόματα που γιορτάζουν πολλά μαζί  την  ίδια μέρα (Μιχάλης, Άγγελος και Αγγελική, Σταμάτης κτλ.)

Σύμφωνα με την κατάταξη του Χ. Φουνταλή ο Παντελής είναι όνομα με μικρομεσαία συχνότητα, αφού έρχεται στην 34η θέση  των αντρικών ονομάτων -ωστόσο, όπως θα δούμε έχει δυσανάλογα μεγάλη φρασεολογική παρουσία και λεξιλογικό ενδιαφέρον. Τα γυναικεία αντίστοιχα, Παντελία ή Παντελίτσα,  έρχονται πολύ πίσω, κάτω από τα 300 συχνότερα γυναικεία.

Λέμε «Παντελής» αλλά όπως είπαμε ο άγιος που γιορτάζει σήμερα είναι ο Παντελεήμων -ο Παντελής  είναι η συντομευμένη, καθημερινή μορφή του ονόματος. Ωστόσο, σε αντίθεση με άλλες καθημερινές μορφές, όπως Νίκος από Νικόλαος ή Γιώργος από Γεώργιος, ο Παντελής πολύ συχνότερα στέκει και για επίσημη μορφή, ίσως επειδή είναι ήδη τρισύλλαβο όνομα, ίσως επειδή η κατάληξη μοιάζει αρχαιοπρεπής  (Περικλής). Η επίσημη μορφή βέβαια διατηρείται στο όνομα  του αγίου και του ναούς του.

Ο άγιος Παντελεήμων ήταν γιατρός. Ήταν ένας από τους Αγίους Αναργύρους, που ονομάστηκαν έτσι επειδή γιάτρευαν τον κοσμάκη χωρίς να παίρνουν χρήματα. Σύμφωνα με τα στοιχεία που υπάρχουν, ονομαζόταν Πανταλέων ή Παντολέων, ήταν διακεκριμένος γιατρός και μαρτύρησε επί Διοκλητιανού στη Βιθυνία το 303. Στη Δύση τον λένε Pantaleon, αλλά στην ανατολική εκκλησία ονομάστηκε Παντελεήμων, όνομα που το πήρε την ώρα του μαρτυρίου του, όπως λέει ο συναξαριστής: Mετά δε ταύτα έλαβεν ο Άγιος την του θανάτου απόφασιν. Όθεν επροσευχήθη, και τελειωθείσης της προσευχής, ήλθε θεία φωνή ονομάζουσα αυτόν αντί Παντολέοντος Παντελεήμονα.

Ο άγιος Παντελεήμονας είναι ιαματικός άγιος και στα πανηγύρια του τον παλιό καιρό προσέρχονταν κάθε λογής ανάπηροι, άρρωστοι και άλλοι αναξιοπαθούντες –από εκεί βγήκε και η παροιμία «κουτσοί στραβοί στον άγιο Παντελεήμονα» που τη λέμε όταν συρρέει πλήθος ετερόκλητο σ’ ένα μέρος, ιδίως για να επωφεληθούν από κάτι.

Να πούμε εδωπέρα πως όσοι φοράμε παντελόνια, τα χρωστάμε στον άγιο Παντελεήμονα. Τι εννοώ; Στη Δύση, είπαμε, τον άγιο τον ξέρουν Pantaleon. Στη Βενετία ο San Pantaleon ήταν από τους πιο αγαπημένους αγίους και η εκκλησία του μαρτυρείται από το έτος 1000. Το όνομα Pantaleone (στη βενετσιάνικη μορφή του, Pantalon) ήταν πολύ συχνό στα λαϊκά στρώματα των κατοίκων της Γαληνοτάτης και επειδή ήταν σχετικά παράξενο έφτασε να χρησιμοποιείται το Pantalon/Pantalone ως συλλογικό παρατσούκλι των Βενετσιάνων, όπως ας πούμε σήμερα λέγεται το Τσαμπίκος για τους Ρόδιους. Στην κομέντια ντελ’ άρτε, ο Pantalone ήταν ο γέρος έμπορος, που μιλούσε χαρακτηριστική βενετσιάνικη διάλεκτο, και παρά την προχωρημένη ηλικία του επέμενε συνέχεια να στήνει δαιμόνιες επιχειρηματικές κομπίνες και να μπλέκει σε ερωτοδουλειές που ποτέ δεν είχαν αίσιο τέλος. Ο Πανταλόνε φορούσε μακριές βενετσιάνικες βράκες σε μια εποχή που οι άντρες της καλής κοινωνίας φορούσαν κυλότες μέχρι το γόνατο.

Στα γαλλικά, το κοστούμι του Πανταλόνε ονομάστηκε περί το 1585 pantalon, και μετά ο όρος έμεινε να δηλώνει τον πρόγονο του σημερινού φορέματος. Από τα γαλλικά, η λέξη pantalon, για το ρούχο, επιστρέφει στα ιταλικά (δηλ. πρόκειται για αντιδάνειο στα ιταλικά) ως pantalone, πληθυντικός pantaloni. Από τα ιταλικά το δανειστήκαμε κι εμείς, και ο πληθυντικός θεωρήθηκε ουδέτερο ενικό, άρα «το πανταλόνι», εξ ου και ο νέος πληθυντικός «τα πανταλόνια», που παλιότερα ακουγόταν πιο συχνά από τον ενικό. Μπορούμε να  θεωρήσουμε και τη λέξη παντελόνι αντιδάνειο στα ελληνικά.

Δύο κείμενα και μερικά περίεργα για προχτές

Θα συνεχίσω με κάτι για τις εκλογές της Κυριακής. Όσα είχα να πω εγώ, τα είπα στο χτεσινό άρθρο, κι είπατε κι εσείς στα σχόλιά σας τη γνώμη σας. Σήμερα θα παραθέσω δύο κείμενα φίλων, του Στρατή Μπουρνάζου και του Παντελή Μπουκάλα, για το αποτέλεσμα των εκλογών.  Και τα δύο δημοσιεύτηκαν στη Lifo από τον Θοδωρή Αντωνόπουλο.

Στο διάλειμμα ανάμεσα στις δύο πράξεις, θα σχολιάσω μερικά στατιστικά αξιοπερίεργα των προχτεσινών εκλογών.

Και πρώτα, το κείμενο του Στρατή Μπουρνάζου:

Ο χάρτης βάφτηκε γαλάζιος ή τίποτα δεν έχουμε καταλάβει

«Να λοιπόν που οι δημοσκοπήσεις διαψεύστηκαν. Που για άλλη μια φορά δεν έπιασαν τα υπόγεια ρεύματα. Όχι όμως επειδή, χειραγωγούμενες –όπως πολλοί υποψιάζονταν ή έλεγαν ανοιχτά–, φούσκωναν τη ΝΔ, αλλά επειδή δεν κατάφεραν να συλλάβουν το εύρος της σαρωτικής της νίκης.

Και αν αυτό ισχύει μία φορά για τους δημοσκόπους, ισχύει δύο και τρεις και δεκατρείς για όλους και όλες εμάς, που στεκόμαστε απέναντι στην κυβέρνηση. Αλήθεια υπήρχε κανένας μας που την είχε έστω και υποψιαστεί;

Η νίκη της ΝΔ και του Κυριάκου Μητσοτάκη (του προσώπου και του συστήματος Μητσοτάκη) είναι σαρωτική. To λένε οι αριθμοί. Τελεία. Νίκη πρωτοφανής ποσοτικά αλλά και ποιοτικά, αν σκεφτούμε ότι έρχεται έπειτα από μια τετραετία διακυβέρνησης με τόσο πολλά να βαραίνουν τη ΝΔ.

Υπάρχουν πολλά επιμέρους στοιχεία στο αποτέλεσμα (η σημαντική άνοδος κυρίως του ΠΑΣΟΚ αλλά και του ΚΚΕ, η αποτυχία του ΜέΡΑ, η όχι ευκαταφρόνητη παρουσία μιας πανσπερμίας ακροδεξιών μορφωμάτων), αλλά όλα αυτά ωχριούν μπροστά στον θρίαμβο της ΝΔ και την κατακρήμνιση του ΣΥΡΙΖΑ: αυτό είναι  το κρίσιμο γεγονός, που αναδιατάσσει εκ βάθρων το τοπίο και δημιουργεί συνθήκες δεξιάς ηγεμονίας. Γι’ αυτό πιστεύω ότι ευλόγως βέβαια ΠΑΣΟΚ και ΚΚΕ χαίρονται, αλλά η υπερβολική χαρά, που εξατμίζει το καταλυτικό γεγονός της γαλάζιας επέλασης, αλλοιώνει τη συνολική εικόνα και καταντάει κοντόθωρη.

Δεν έχω, αυτή τη στιγμή, καμιά συνεκτική ερμηνεία. Πρέπει όμως επειγόντως, επί ποινή πολιτικής παραλυσίας, να καταλάβουμε. Και, αν θέλουμε να καταλάβουμε πραγματικά, πρέπει να αναζητήσουμε τα δομικά χαρακτηριστικά, τα πολιτικά και κοινωνικά θεμέλια όπου βασίστηκε η νίκη της ΝΔ.

Η νίκη είναι τέτοια που καθιστά σχεδόν γελοίο να αναζητάμε τους λόγους πρωτίστως στη «λίστα Πέτσα» ή στον αποδιοπομπαίο Κατρούγκαλο είτε να αναλωνόμαστε σε άγονες καταγγελίες εναντίον όσων απείχαν, όσων δεν ψήφισαν ΣΥΡΙΖΑ, εναντίον του ΚΚΕ για τον σεχταρισμό του κ.ο.κ. Και πρέπει να ερμηνεύσουμε την κατάσταση, επειδή θέλουμε να την αλλάξουμε – όπως και τον κόσμο.

Οι εκλογές είναι η γιορτή της δημοκρατίας. Ο ελληνικός λαός μίλησε χθες, και μίλησε δυνατά. Και όμως, σήμερα ξημερώνει μια μαύρη μέρα για τη δημοκρατία και το κράτος δικαίου. Η ξεκάθαρη χθεσινή ψήφος είναι ψήφος εμπιστοσύνης και στις υποκλοπές, στη συγκάλυψή τους, στα pushbacks, στη διασπάθιση του δημοσίου χρήματος, στο κράτος των ημετέρων, στην απαξίωση των δημόσιων υποδομών, τη χειραγώγηση της ενημέρωσης.

Προσοχή, δεν εννοώ ότι ο Μητσοτάκης ψηφίστηκε γι’ αυτά. Οι λόγοι είναι πολύ διαφορετικοί – ως εντελώς πρώτη προσέγγιση, νομίζω ότι θα έπρεπε να αναζητηθούν κάπου μεταξύ κανονικότητας, εκσυγχρονισμού, συντηρητισμού, ασφάλειας και ανασφάλειας, προσδοκιών οικονομικής και πολιτικής σταθερότητας, πελατειακών σχέσεων, πανευρωπαϊκής κάμψης της Αριστεράς.

Για να είμαι σαφής, η ΝΔ δεν νίκησε εξαιτίας των υποκλοπών, αλλά παρά τις υποκλοπές· και η υπερψήφισή της, παρά τις υποκλοπές και όλα όσα ανέφερα παραπάνω, αποτελεί επιβράβευση και εγγύηση για τη συνέχισή τους.

Το σοκ, για τον αριστερό κόσμο, είναι μεγάλο και μπορεί να τροφοδοτήσει πολλές στάσεις. Από τη ματαίωση, την εξουθένωση και την οργή μέχρι τις ελεεινολογίες για τον λαό και τη μοίρα μας, τις κατάρες για το «στραβό το ριζικό μας». Όπως όμως έλεγε χθες ένας καλός φίλος, ο Δημήτρης Χριστόπουλος, η Αριστερά είναι μαθημένη από ήττες. Και όπως έγραψε μια άλλη φίλη, η Ζωή Κασάπη, «ούτε μετανάστευση ούτε μετεωρίτες ούτε τίποτα. Σοβαρή αυτοκριτική, ανανέωση, αυτοοργάνωση και δουλειά, δουλειά, δουλειά καθημερινή, σε όλα τα πεδία».

Θα κλείσω με έναν τρίτο φίλο – γιατί αυτή τη στιγμή αποζητώ τους φίλους. To τέλος της ελληνικής μεταπολίτευσης έχει εξαγγελθεί πολλές φορές μέχρι σήμερα. Ωστόσο, ο «ιστορικός του μέλλοντος» (αυτό το ιδεατό πλάσμα που μας χρησιμεύει για να πούμε διάφορα που θέλουμε) θα μπορούσε να αποφανθεί ότι η αυλαία έπεσε εντυπωσιακά το βράδυ της 21ης Μαΐου, όπως έγραφε χθες ο Νίκος Κατσιαούνης. Χθες, Κωνσταντίνου και Ελένης, όταν, παρά την απλή αναλογική, η ΝΔ άγγιξε την αυτοδυναμία και ο χάρτης, όλος, βάφτηκε γαλάζιος.

Βιβλία για τις γιορτές βέβαια!

Ο Δεκέμβρης είναι μήνας με πολλές γιορτές και συνδέεται με πολλές παραδόσεις. Έχει και το ιστολόγιο δημιουργήσει τις παραδόσεις του, που μερικές από αυτές είναι δεκεμβριάτικες -την Παρασκευή, ας πούμε, ξεκίνησε η διαδικασία για την ανάδειξη της λέξης της χρονιάς -μπορείτε να προτείνετε υποψήφιες λέξεις αν δεν το έχετε ήδη κάνει. Περιθώριο έχετε έως αύριο.

Με το σημερινό άρθρο τηρούμε μιαν άλλη παράδοση του ιστολογίου: να δημοσιεύουμε  λίγο πριν από τις γιορτές ένα βιβλιοφιλικό άρθρο, ακριβώς για να ανταλλάσσουμε προτάσεις αγοράς βιβλίων, είτε για ιδία κατανάλωση είτε για δώρα. Το περυσινό αντίστοιχο άρθρο, με προτάσεις για βιβλία-δώρα το βρίσκετε εδώ, ενώ το προπέρσινο υπάρχει εδώ. Αν θέλετε τις προτάσεις του 2019 θα τις βρείτε εδώ. Αν πάλι θέλετε να δείτε τις προτάσεις του 2018 πηγαίνετε εδώ, ενώ εδώ μπορείτε να βρείτε το άρθρο του 2017. Το άρθρο του 2016 βρίσκεται εδώ, ενώ το  αντίστοιχο άρθρο του 2015 θα το βρείτε εδώ. Υπάρχει βέβαια και το αντίστοιχο άρθρο του 2014. Τέλος, μπορείτε να βρείτε εδώ το αντίστοιχο άρθρο του 2013. (Να σημειώσω ότι βιβλιοπροτάσεις κάνουμε και το καλοκαίρι).

Πρακτικά, μπορείτε να προτείνετε όποιο βιβλίο θέλετε, αλλά θα σας συνιστούσα να αναφέρετε κυρίως βιβλία που εκδόθηκαν τα τελευταία 2-3 χρόνια και ακόμα καλύτερα μέσα στο 2022. Να διευκρινίσω ότι ζητάω η έκδοση να είναι πρόσφατη, όχι η συγγραφή του βιβλίου. Και φυσικά περιλαμβάνονται και επανεκδόσεις βιβλίων που ήταν εξαντλημένα.

Η φετινή χρονιά, σε ότι αφορά τη βιβλιοπαραγωγή, χαρακτηρίστηκε από το τέλος των πανδημικών περιορισμών, κάτι που τονώνει μεν την κίνηση αλλά και λειτουργεί ανασταλτικά στο διάβασμα βιβλίων. Επίσης, καταλάγιασε η έκδοση βιβλίων για το 1821, αφού πέρασε η επέτειος. Να θυμίσω βέβαια ότι βιβλιοφιλικό άρθρο είχαμε και τον Ιούλιο, οπότε δεν θα επαναλάβω εδώ τις προτάσεις εκείνες, αλλά μπορείτε να του ρίξετε μια ματιά.

Πριν προχωρήσω στις βιβλιοπροτάσεις, μια και σήμερα γιορτάζουν, το ιστολόγιο εύχεται χρόνια πολλά στον Spiridione, τον Spyridos και όσες και όσους ακόμα γιορτάζουν σήμερα.

Θα ξεκινήσω τις βιβλιοπροτάσεις ευλογώντας τα γένια μου. Μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρχείο, σε δική μου φιλολογική επιμέλεια ο τόμος Ιστορικά, ο έκτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη. Πρόκειται για 153 χρονογραφήματα που δημοσιεύτηκαν από το 1939 έως το 1958 σε αθηναϊκές εφημερίδες με θέμα αντλημένο από την ιστορία. Υπολογίζω ότι από σήμερα ή, το αργότερο, από αύριο θα υπάρχει το βιβλίο σε κεντρικά βιβλιοπωλεία και εντός των ημερών θα βάλω άρθρο και στο ιστολόγιο. Οι ανυπόμονοι μπορούν να παραγγείλουν ηλεκτρονικά, από τον εκδοτικό οίκο.

Οι φιλικές Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου κυκλοφόρησαν πρόσφατα μερικά ενδιαφέροντα βιβλία. Πολύ φρέσκο είναι το βιβλίο του Γιάννη Χαμηλάκη και του Ράφαελ Γκρίνμπεργκ Αρχαιολογία, έθνος και φυλή, που συγκρίνει δυο χώρες όπου η αρχαιολογία παίζει καθοριστικό ρόλο στο εθνικό φαντασιακό: τη σύγχρονη Ελλάδα και το σύγχρονο Ισραήλ. Δεν το έχω διαβάσει ακόμα, είναι στη στοίβα, όπως και το, επίσης πολύ φρέσκο, Ο Μουσταφά πάει στον πόλεμο, του Γάλλου Νταβίντ Υρί (David Hury). Μαρόκο και Αλγερία, κατοχή και δωσιλογισμός, αγώνας για την ανεξαρτησία της Αλγερίας.

Αντίθετα, διάβασα και μου άρεσε, από τη στιγμή που εξοικειώθηκα με το ιδιαίτερο στιλ αφήγησης του συγγραφέα, το λίγο παλιότερο μεξικανικό νουάρ Εκείνη μπήκε από το παράθυρο του μπάνιου, του Έλμερ Μεντόσα, όπου ο ήρωας, αστυνομικός, συνεργάζεται με μια συμμορία ναρκεμπόρων για να εξαρθρώσει μιαν άλλη. Διάβασα επίσης το ιστορικό αφηγημα (στο στιλ του Βουιγιάρ, όχι με μυθοπλασία αλλά με λογοτεχνική αφήγηση) του Ζοζέφ Αντράς Για να σας πολεμήσουν, που αφηγείται τη διαδρομή του επαναστάτη Καμίγ Ντεμουλέν μέσα από τα φύλλα της εφημερίδας του, στην κρίσιμη καμπή της Γαλλικής Επανάστασης, το 1793, όταν η νεαρή δημοκρατία δοκιμαζόταν από την αντεπανάσταση στη Βανδέα και από εσωτερικές έριδες.

Ο έρως και το έθνος, του Παντελή Μπουκάλα

Ένα από τα σημαντικά εκδοτικά και πνευματικά συμβάντα τα τελευταία χρόνια είναι η μνημειώδης (λέξη πολυχρησιμοποιημένη, αλλά εδώ απαραίτητη) σειρά δοκιμίων του φίλου Παντελή Μπουκάλα για το δημοτικό τραγούδι, που έχει αρχίσει να εκδίδεται από τις εκδόσεις Άγρα με τον γενικό τίτλο «Πιάνω γραφή και γράφω». Ο πρώτος τόμος, (Όταν το ρήμα γίνεται όνομα – Η «αγαπώ» και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών) κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 2016 και τον ειχαμε παρουσιάσει εδώ στο ιστολόγιο, όπως και τον δεύτερο τόμο που κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 2017  με τιτλο «Το αίμα της αγάπης – Ο πόθος και ο φόνος στη δημοτική ποίηση». Ο τρίτος τόμος, «Κόκκιν’ αχείλι εφίλησα – Το ταξίδι του φιλιού και ο έρωτας σαν υπερβολή» κυκλοφόρησε το 2019 και, ενώ είχα σκοπό να τον παρουσιάσω, την έπαθα σαν τον γάιδαρο του Μπουριντάν που δεν ήξερε τι να διαλέξει, κι έτσι τελικά δεν έγραψα τίποτα.

Για να μην την πάθω για δεύτερη φορά, αφιερώνω το σημερινό άρθρο στον τέταρτο τόμο της σειράς, που βγήκε στις αρχές του χρόνου με τίτλο Ο έρως και το έθνος. Οι φυλές, οι θρησκείες και η δημοτική ποίηση της αγάπης. Στην πραγματικότητα πρόκειται για τον πρώτο ημίτομο του 4ου τόμου (Α’: Έλληνες, Βλάχοι, Μαύροι, Αρβανίτες, Τούρκοι). Θα ακολουθήσει, το πρώτο τρίμηνο του 2023, ο δεύτερος ημίτομος, που θα είναι αφιερωμένος στον έρωτα ανάμεσα σε άλλους συνδυασμούς φυλών και θρησκειών (Έλληνες και Ελληνίδες με Τσιγγάνους, Βούλγαρους, Εβραίους και Φράγκους). Το συνολικό έργο προβλέπει δέκα τόμους (που κάποιοι χωρίζονται σε ημίτομους), επομένως ακόμα δεν έχουμε φτάσει ούτε στα μισά.

Λέω για ημίτομο, αλλά μη σας παραπλανήσει: Μιλάμε για ένα βιβλίο 760 σελίδων, από τις οποίες οι 200 είναι σημειώσεις. Αλλά και όλοι οι τόμοι της σειράς, όσοι έχουν ως τώρα εκδοθεί, είχαν παρόμοια εντυπωσιακό μέγεθος.  Ο συντομότερος ήταν ο πρώτος, που είχε «μόνο» 600 σελίδες. Ο δεύτερος είχε 832, ο τρίτος 856 σελίδες.

Το βιβλίο του Μπουκάλα διαρθρώνεται σε 6 μέρη συν την εισαγωγή και το επίμετρο, που το καθένα χωρίζεται σε λίγα ή πολλά κεφάλαια. Το κάθε κεφάλαιο συνδέεται χαλαρά με τα προηγούμενα και τα επόμενα. Έχουμε δηλαδή μια σειρά από ημιανεξάρτητα δοκίμια, που διαβάζονται και αυτοτελώς αλλά συνδέονται και μεταξύ τους.

Πολλά από αυτά τα ημιανεξάρτητα δοκίμια περιέχουν απολαυστικές παρεκβάσεις σε θέματα γλωσσικά ή λαογραφικά, που τα έχουμε θίξει και στο ιστολόγιο, όπως ας πούμε τα «ακληρήματα», τα πειραχτικά επίθετα που έχουν βγει για τους κατοίκους των διάφορων περιοχών (και το σχετικό μας άρθρο, που σηκώνει αναδημοσίευση) ή για τους βλάχους και τους Βλάχους (εδώ εκκρεμεί εδώ και χρόνια άρθρο).

Όπως είπαμε, στον παρόντα ημίτομο ο Μπουκάλας εξετάζει πώς θίγονται, από τη δημοτική ποίηση, οι σχέσεις Ελλήνων και Ελληνίδων με Βλάχους (μέρος «Εγώ είμ’ η Βλάχα η έμορφη»), Μαύρους/Σαρακηνούς (μέρος «Όσο καυχιόμουν κι ήλεγα Μαύρος μη με φιλήσει»), Αρβανίτες («Μωρ’ Αρβανιτοπούλα μου και κόρη μου γραμμένη») και Τούρκους («Τούρκος αγάπαγε μια Ρωμιοπούλα»). Εύλογα το τελευταίο μέρος είναι το εκτενέστερο αφού εκτείνεται σε περισσότερες από 320 σελίδες και απαρτίζεται από σχεδόν εξήντα κεφάλαια (ημιανεξάρτητα δοκίμια -ενδεικτικά τίτλοι κεφαλαίων: Το παιδομάζωμα κι ο Βιζυηνός, «Κάλλιο να δω το αίμα μου…», «Η Έλλη θέλει σκότωμα», Μεικτοί έρωτες το ’21, «Τον Κωνσταντίνο πιάσανε σε Τουρκοπούλας σπίτι», Κυρα-Φροσύνη, Βασιλική, Δέσπω Λιακατά, Οι κοτζαμπάσηδες σαν στόχος, Μάνα και κόρη, άρνηση και συναίνεση, Ένας άγιος δίβουλος και πλεονέκτης, «Φεγγαράκι μου λαμπρό»). Προτάσσεται το σχετικά σύντομο πρώτο κεφάλαιο, όπου εξετάζεται ο συγχρωτισμός των Ελλήνων με σύνοικους και περίοικους λαούς. Στο κεφάλαιο αυτό, κατ΄εξαίρεση, παρατίθενται κυρίως ιστορικά κείμενα ή επώνυμα ποιήματα, όχι δημοτική ποίηση.

Θα μπορούσα να διαλέξω κάποιο από αυτά τα κεφάλαια για να το παρουσιάσω εδώ, προτιμώ όμως να παραθέσω αποσπάσματα από το έκτο και καταληκτικό μέρος του βιβλίου, που επιγράφεται «Η φυσική αμεροληψία των δημοτικών τραγουδιών».  Ο λόγος στον Μπουκάλα:

Το δημοτικό τραγούδι αναπτύσσεται στη διάρκεια πολλών αιώνων και σε περιοχές όπου οι σχέσεις των Ελλήνων με τους σύνοικους και τους περίοικους λαούς δεν είναι πάντα οι ίδιες, αλλά υπόκεινται στις ιστορικές εξελίξεις. Ούτε και τα δημοτικά τραγούδια μένουν αναλλοίωτα με το πέρασμα του χρόνου. Είναι και αυτά τμήμα της ιστορίας και παρακολουθούν τις διακυμάνσεις της. 

Όπως έδειξε η μελέτη πάμπολλων παραλλαγών, που έχουν συνταχθεί σε κάθε ιδίωμα ή διάλεκτο της ελληνικής γλώσσας και έχουν δημοσιευτεί σε δεκάδες συλλογές και ανθολογίες από τις αρχές του 19ου αιώνα έως τις αρχές του 21ου, τα δημοτικά τραγούδια κατόρθωσαν να καλύψουν όλη την ποικιλία του ερωτικού βίου, με αμεροληψία και παρρησία. Ο λαϊκός ποιητής δεν αποκρύπτει σχέσεις που δεν συμφωνούν με τις κοινωνικές συμβάσεις ή με τις εθνικές και θρησκευτικές αξίες. Τιμά την Ελληνοπούλα που προτιμά τον θάνατο για να διατηρήσει την προσωπική και την εθνική της αξιοπρέπεια, τιμά όμως και κάθε άλλη γυναίκα, οποιασδήποτε εθνικότητας, που αρνείται σθεναρά τον βίαιο πόθο κάποιου αλλόφυλου. 

Επίσης το ελληνικό δημοτικό τραγούδι τολμά να εκφράσει με θάρρος αλλά και με απίστευτη οξύτητα τη δυσαρέσκεια του ελληνικού λαού απέναντι στον κατεξοχήν άγιό του, τον άγιο Γεώργιο, που τον καταγγέλλει σαν πλεονέκτη και προδότη, όταν αφήνει αβοήθητη μια Ελληνοπούλα που καταδιώκεται από Σαρακηνό ή Τούρκο. 

Συμπερασματικά, το δημοτικό τραγούδι αποδεικνύεται ακριβοδίκαιο και θαρραλέο. Δεν επιχειρεί να καθοδηγήσει με ντολές και απαγορεύσεις τον βίο των ακροατών του, που είναι ταυτόχρονα και συνδημιουργοί του, αλλά αποτυπώνει την ιστορία της ερωτικής επιθυμίας απροκατάληπτα και χωρίς κανένα λογοκριτικό πνεύμα. ….

Και συνεχίζει παραθέτοντας τραγούδια, ερωτικά και άλλα, που παινεύουν ή εκθέτουν τις ροπές, τις προτιμήσεις και τα αξιοζήλευτα στοιχεία και αντικείμενα διάφορων φυλών και θρησκειών, όπως το κρητικό:

Χαίρετ’ ο Τούρκος στ’ άλογο κι ο Φράγκος στο καράβι
κι ο Χριστιανός στην εκκλησιά κι ο Εβραίος στο λογάδι,
χαίρεται κι ένας νιος καλός μ’ απάρθενο κοράσιο,
να στέκει να τονε κερνά, να τον φιλεί στ’ αχείλι.

Αυτό είναι από τη συλλογή του Κριάρη (1920) και ο Μπουκάλας σε υποσημείωση παραθέτει το ερμήνευμα του Κριάρη για τη λέξη «λογάδι» (νήμα εκ βάμβακος χρώματος bleu ή κόκκινον, ενταύθα εννοεί ότι οι Εβραίοι αγαπούν το εμπόριον) με τρόπο που ίσως υπονοεί πως δεν ενστερνίζεται απόλυτα την εξήγηση. Και δίκιο έχει μάλλον, αφού μάλλον εδώ εννοείται το λογάρι (έτσι έχει διορθώσει τον στίχο ο Γ. Χατζιδάκις), δηλαδή τα πλούτη, που ταιριάζουν και με το στερεότυπο για τους Εβραίους.

Παραθέτει άλλη μια παραλλαγή του παραπάνω μόνο με τον πρώτο στίχο, κι ύστερα ένα μαλεβιζιώτικο νανάρισμα, όπου η μάνα στολίζει το παιδί της με ό,τι ομορφότερο και πολυτιμότερο βρίσκει σε διάφορες χώρες και θρησκείες:

Κοιμήσου, κούπα φράγκικη, εβραίικο σημαντήρι,
τσ’ Αγιάς Σοφιάς το θυμιατό και του Χριστού καντήλι.

Αδιαφορεί το ερωτικό εγκώμιο, λέει ο συγγραφέας, για το ποια πατρίδα έχουν τα πρότυπα ομορφιάς που προβάλλει, πχ

….μα γω το νιο που αγάπησα, του κόσμου διωματάρης,
είχε του Φράγκου λύγισμα, του Βενετσάνου χάρη

αλλά κι ο άντρας αποεθνικοποιεί τον έρωτά του, τρυγώντας με μεράκι αρετές ποικίλης προελεύσεως στο δίστιχο της Κω:

Στα μάτια είσαι Φράγκισσα, στα χείλη Ρωμιοπούλα / και στο επίλοιπον κορμί μοιάζεις βασιλοπούλα

ή στο ποντιακό: Τούρκικον το πορπάτεμα σ’, Ρωμαίικον η θωρέα σ’

ή στο σαμιώτικο, όπου ο σεβνταλής στολίζει την καλή του με χαρές και από άλλο έθνος:

Το μπόι σ’ είναι μιναρές, τα χέρια σου λαμπάδες / και το κορμί σου σιτζαντές που προσκυνούν πασάδες

όπου σιτζαντές το χαλάκι προσευχής των μουσουλμάνων.

ή απο την Κω:

Νύφη μου, κούπα του Πασά, ποτήρι του βεζίρη / φρεγάδα του Μεμέτ Αλή, που πάει στο Μισίρι.

ή με ανατολίτικη γλύκα (παραλλαγή υπάρχει και στη Λωξάντρα της Μ. Ιορδανίδου):

Μουχαλεμπί και γκιουλ σερμπέτ είναι το μάγουλό σου / και του Χατζημπεκήρ λουκούμ ο άσπρος ο λαιμός σου.

Κι ένας Θρακιώτης καταργεί τα σύνορα για να τονίσει την ομορφιά:

Με τ’ άσπρα είσαι Φράγκισσα, με τα μαβιά σα Χιώτισσα / και με τα νερογάλαζα είσαι σα Φαναριώτισσα.

Τα εθνικά και θρησκευτικά σύνορα καταργούνται όταν πρόκειται να διαλαληθεί ο πόνος:

Εβγάτε Τούρκοι και Ρωμιοί, να δείτε τον καημό μου / να δείτε πού’ν’ ο Χάροντας σα φίδι στο λαιμό μου.

Στο δημοτικό τραγούδι, αυτός που έπαθε συμφορά εύχεται να μην έχει κανένας τη δική του μοίρα, ας είναι κι αλλόφυλος:

Το ντέρτι και τα πάθη μου κανείς να μην τα πάθει
ν-ούτε Τούρκος ν-ούτε Ρωμιός ν-ούτε κάνας διαβάτης.

(παραθέτει πέντε παραλλαγές του ίδιου μοτίβου)

Αλλά και ο πόθος δεν λογαριάζει εθνικές ταυτότητες:

Έχεις ματάκια σα βολβούς,
τρελαίνεις Τούρκους και Ρωμιούς

ενώ η Αργυρούδα, σ’ ένα χαλκιδικιώτικο: Κάμνεις Τούρκοι και λουλένται [λωλαίνονται] / και Ρουμνοί κι αλλάζουν πίστη.

Παραλείπω πολλά σε παρόμοιο μοτίβο, κάνοντας εξαίρεση για ένα για τον φίλο μας τον Δον Μήτσο, από την Κύθνο:

Σαν πεθάνω κάνετέ με στην Αγιά Σοφιά κουμπέ [τρούλο]
να’ρχονται να προσκυνάνε Τουρκοπούλες και Ρωμιές.

Στη συνέχεια εξετάζει ένα μοτίβο που απαντά σε πάμπολλες παραλλαγές, δίστιχα, εκτενέστερα τραγούδια ή μαντινάδες, όπως αυτή της συλλογής του Γιανναράκη:

Δεν μπορώ να καταλάβω Τούρκαν είσαι γή Ρωμιά
γή Εγγλέζα γή Φραντσέζα κι έχεις τόσην ομορφιά [γή = το διαζευκτικό ή]

που βέβαια το έχει αξιοποιήσει ο Γιώργος Μπάτης στο ρεμπέτικο «Γυφτοπούλα στο χαμάμ».

Κι αφού αναφέρει διάφορα δείγματα «ερωτοτροπικού διεθνισμού» σε τραγούδια, καταλήγει:

Η τιμιότητα και η ερωτική του ανεξιθρησκία προσφέρουν στο δημοτικό τραγούδι ιδιαίτερα μεγάλο κύρος. Ελευθερόφωνο και ελευθερόγνωμο, διδάσκει -χωρίς καθόλου να προσπαθεί ή να το επιζητεί- ήθος και ευαισθησία, έτσι όπως αποβλέπει σταθερά στην υπόδειξη του γενικού μέσα από την ανάδειξη συγκεκριμένων περιστατικών και προσώπων, στην υπόδειξη της συλλογικής νοοτροπίας μέσα από την ιστόρηση ατομικών στάσεων. Άσχετα με την κατοπινή του χρήση ή κατάχρηση που το ενέταξε σε σχήματα προαποφασισμένα, «εθνικά», και το μείωσε αποκόπτοντας ή αποσιωπώντας σε κάθε «αντικανονικό» ποίημα ό,τι αντέβαινε στην «ορθότητα», η αδογμάτιστη πολυφωνία του είναι εδώ για όποιον θα ήθελε να τη διαβάσει -και κυρίως να την ακούσει. Τίποτα, είναι βέβαιο, δεν γνώριζαν τότε για το άλλο, το διαφορετικό, όπως το εννοούμε σήμερα και για την επιβεβλημένη υπεράσπισή τους. Αλλά το έπρατταν: υπεράσπιζαν το άλλο, το διαφορετικό, το έκνομο ή έκτροπο ή παράτυπο, απλώς και μόνο καταγράφοντάς το και απαθανατίζοντάς το· αυθορμήτως και φυσικά. Με τους ορους της εποχής μας, καινοτομούν. Το ότι δεν ήξεραν πως καινοτομούσαν, ούτε το σχεδίαζαν βέβαια, κάθε άλλο παρά μειώνει την αξία της στάσης τους.

Με δυο λόγια, ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο, και όχι μόνο για το δημοτικό τραγούδι.

Βιβλία και για το φετινό καλοκαίρι

Το ιστολόγιο αγαπά τις παραδόσεις και προσπαθεί να τις τηρεί. Και μία από τις παραδόσεις του ιστολογίου είναι και το σημερινό μας άρθρο, που ακολουθεί τη συνήθεια που είχαν (και ίσως έχουν ακόμα) τέτοιες μέρες τα περιοδικά και οι εφημερίδες, να προτείνουν “βιβλία για τις διακοπές”, τις διακοπές που φέτος θα ήταν χαλαρωμένες και ξέφρενες, αν δεν υπήρχε ο πόλεμος, η πρωτοφανής ακρίβεια -και βέβαια στο βάθος ξ πανδημία.

Είχαν και κάποιες υποτιθέμενες προδιαγραφές τα “καλοκαιρινά” αυτά βιβλία, που υποτίθεται ότι θα τα διάβαζε κανείς στην ακρογιαλιά, ανάμεσα στις βουτιές: όχι πολύ βαριά θέματα, ας πούμε, αλλά να έχουν και πολλές σελίδες για να φτουρήσουν, αφού το καλοκαίρι διαβάζουμε περισσότερο κι άντε να βρεις βιβλιοπωλείο στην άγονη γραμμή.

Το ιστολόγιο αγαπάει τα βιβλία και του αρέσει να συζητάει για βιβλία, κι έχουμε ανεβάσει ήδη αρκετά άρθρα με προτάσεις βιβλίων για το καλοκαίρι, αρχίζοντας από το 2010, που σας είχα ζητήσει να προτείνετε βιβλία που να έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους, χωρίς να ανήκουν απαραίτητα π.χ. σε τριλογία, ενώ το 2011 χαλάρωσα τους περιορισμούς και ζήτησα να προτείνετε οποιοδήποτε βιβλίο. Το 2012 είχα ζητήσει προτάσεις για καινούργια βιβλία, νέες εκδόσεις δηλαδή, επειδή είχα κάνει τη διαπίστωση, που μάλλον εξακολουθεί να ισχύει, ότι το βασικό πρόβλημα της βιβλιαγοράς είναι ότι η υπερπροσφορά καλών και φτηνών παλιότερων βιβλίων, από εφημερίδες ή σε προσφορές των εκδοτικών οίκων, αν και καταρχήν είναι κάτι πολύ καλό για το αδυνατισμένο βαλάντιο του βιβλιόφιλου, ωστόσο στραγγαλίζει την αγορά του καινούργιου βιβλίου. Το 2013 δεν έβαλα κανέναν περιορισμό και σας ζήτησα απλώς να προτείνετε βιβλία για το καλοκαίρι, χωρίς προσανατολισμό σε είδος (π.χ. αστυνομικά) ή σε ύφος (π.χ. ανάλαφρα). Το ίδιο έκανα και το 2014, όπως και το 2015 αλλά και το 2016. Το 2017 σας ζήτησα να δείξετε προτίμηση σε καινούργια βιβλία. Και το 2018 δημοσιεύσαμε αντίστοιχο βιβλιοφιλικό άρθρο, όπως και το 2019, αλλά και πρόπερσι, το 2020, όπως και πέρυσι, το 2021.

Μάλιστα, αν προσέξετε, τα τελευταία χρόνια αυτά τα καλοκαιρινά βιβλιοφιλικά μας άρθρα δημοσιεύονται την ίδια μέρα, 10 Ιουλίου, ή τέλος πάντων εκεί κοντά. Φέτος αναγκαστικά το άρθρο δημοσιεύεται στις 11 Ιουλίου αφού χτες ήταν Κυριακή. Πάντως, να θυμίσω ότι προτάσεις για βιβλία-δώρα δημοσιεύουμε και τον Δεκέμβριο, κοντά στα Χριστούγεννα -εδώ το τελευταίο άρθρο αυτής της κατηγορίας.

Και φέτος λοιπόν σας καλώ να προτείνετε βιβλία για τις μέρες του καλοκαιριού, όπου κι αν τις περάσουμε, στις παραλίες ή στην πόλη. Δεν θα βάλω κάποιον περιορισμό, προτείνετε ό,τι θέλετε, αν και θα είχε κάποιο νόημα να δώσουμε προτεραιότητα σε σχετικά καινούργιες εκδόσεις ή επανεκδόσεις.

Λένε πως ο παπάς πρώτα βλογάει τα γένια του, οπότε θα ξεκινήσω αναφέροντας ένα δικό μου σχετικά πρόσφατο βιβλίο. Από τις εκδόσεις Αρχείο και σε δική μου φιλολογική επιμέλεια κυκλοφόρησε, πέρσι τον Δεκέμβριο, ο τόμος Ερωτικά, ο πέμπτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη. Πρόκειται για 181 χρονογραφήματα που δημοσιεύτηκαν από το 1939 έως το 1954 στην Πρωία και σε άλλες αθηναϊκές εφημερίδες, με θέμα τον έρωτα, τον γάμο και τις σχέσεις των φύλων. Για περισσότερα, παραπέμπω στο άρθρο του ιστολογίου. Για πιο παλιά δικά μου βιβλία, δείτε εδώ.

Πάμε τώρα σε βιβλία άλλων. Ταυτόχρονα με το δικό μου βιβλίο για τον Βάρναλη, από τον εκδοτικό οίκο Αρχείο εκδόθηκε το βιβλίο του αρχαιολόγου Θάνου Παπαθανασόπουλου «Κάποτε ο Μυστράς«, μια γνωριμία με τη βυζαντινή καστροπολιτεία.

Από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου (όπου εκδίδω τα γλωσσικά μου βιβλία) κυκλοφόρησαν αρκετά καλά βιβλία τον τελευταίο καιρό. Μπορώ να αναφέρω το νουάρ μυθιστόρημα «Αρένα» της Νεγκάρ Τζιαβαντί, που εκτυλίσσεται στο Παρίσι, στις ανατολικές συνοικίες με τις συμμορίες των εφήβων και με κεντρικό ηρωα ένα νεαρό διευθυντικό στέλεχος μιας εταιρείας σαν τη Νέτφλιξ, που μια μέρα χάνει το κινητό του. Δεν υπάρχουν καλοί και κακοί ήρωες, αλλά τους βρήκα όλους εξαιρετικά αληθοφανείς.

Για να μείνουμε στο Παρίσι, και στον ίδιο εκδοτικό οίκο, πολύ καλό είναι επίσης το πολύ σύντομο «Μακριά, ο ουρανός του Νότου» του Ζοζέφ Αντράς, που προσπαθεί να βρει τα ίχνη της διαμονής του Χο Τσι Μινχ στο Παρίσι λίγο μετά τον Πρώτο Πόλεμο και τα συμφύρει με τις κινητοποιήσεις των Κίτρινων Γιλέκων. Από τον ίδιο συγγραφέα, επίσης σύντομο και συγκλονιστικό, το φιλοζωικό Έτσι τους κάνουμε πόλεμο, με τρεις ιστορίες βασανισμού ζώων από τον άνθρωπο. Και ένα ιστορικό βιβλίο παράξενα επίκαιρο σε καιρούς πανδημίας, Η μοίρα της Ρώμης, του Kyle Harper, που διερευνά τα αίτια της παρακμής και πτώσης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Με αφορμή το επεισόδιο με το γατάκι

Πριν από 40 περίπου χρόνια είχα δει μια ολοσέλιδη σειρά από γελοιογραφίες του μέγιστου Ράιζερ (Ρεζέρ τον λένε οι Γάλλοι), που από τότε ψάχνω μάταια να την ξαναβρώ. Ο τίτλος ήταν μακροσκελής, κάτι σαν: Απήγαγαν τον εγγονό του βασιλιά της σοκολάτας, ο βασιλιάς των μακαρονιών ανησυχεί. Στο πρώτο καρέ δυο ηλικιωμένες κυρίες διαβάζουν για την απαγωγή του παιδιού, ενώ ένας ακόμα πιο ηλικιωμένος κύριος παρακολουθεί. Οι κυρίες εξοργίζονται:

– Τους απαγωγεις παιδιών πρέπει να τους τουφεκίζουν, λέει η πρώτη.

– Όχι μόνο, να τους βασανίζουν με πυρωμένο σίδερο, πλειοδοτεί η δεύτερη.

Η πρώτη αντιπροτείνει κάποιο ακόμα χειρότερο βασανιστήριο, ξέρω γω να τους γδέρνουν ζωντανούς, ενώ η δεύτερη κάνει πάλι ρελάνς με κάτι πιο φρικτό.

Τότε, ο κυριούλης ρωτάει όλο απορία: Σε ποιους θέλετε να τα κάνετε αυτά τα βασανιστήρια;

– Στους απαγωγείς παιδιών, ουρλιάζει η πρώτη. Αλλά ο κυριούλης είναι βαρήκοος.

– Στους εκτροφείς στρειδιών; Και τι σας έφταιξαν;

Οι δυο γηραιές κυρίες συνεχίζουν να φαντάζονται φρικτές τιμωρίες για τους κακούργους κι ο κυριούλης ρωτάει πάλι:

– Ποιους θέλετε να τιμωρήσετε;

– Τους απαγωγείς παιδιώωωωων! ξελαρυγγιάζεται η μία.

– Τους κατασκευαστές σπιτιών; Γιατί;

Οι κυρίες ξαναπιάνουν το γαϊτανάκι των πιθανών και απίθανων μαρτυρίων και όσο τα λένε, τόσο περισσότερο διεγείρονται, αλλά ο γέρος δεν παραιτείται:

– Σε ποιους θέλετε να τα κάνετε όλα αυτά;

Οπότε και οι δυο τους, εν χορώ:

– ΣΤΟΥΣ ΚΟΥΦΟΥΣ!

Βιβλία για τις γιορτές και φέτος

Ο Δεκέμβρης είναι μήνας με πολλές γιορτές και συνδέεται με πολλές παραδόσεις. Έχει και το ιστολόγιο δημιουργήσει τις παραδόσεις του, που μερικές από αυτές είναι δεκεμβριάτικες -μόλις χτες, ας πούμε, ξεκίνησε η διαδικασία για την ανάδειξη της λέξης της χρονιάς -μπορείτε να προτείνετε υποψήφιες λέξεις αν δεν το έχετε ήδη κάνει.

Με το σημερινό άρθρο τηρούμε μιαν άλλη παράδοση του ιστολογίου: να δημοσιεύουμε  λίγο πριν από τις γιορτές ένα βιβλιοφιλικό άρθρο, ακριβώς για να ανταλλάσσουμε προτάσεις αγοράς βιβλίων, είτε για ιδία κατανάλωση είτε για δώρα. Το περυσινό αντίστοιχο άρθρο, με προτάσεις για βιβλία-δώρα υπάρχει εδώ, ενώ το προπέρσινο θα το βρείτε εδώ. Αν πάλι θέλετε να δείτε τις προτάσεις του 2018 πηγαίνετε εδώ, ενώ εδώ μπορείτε να βρείτε το άρθρο του 2017. Το άρθρο του 2016 βρίσκεται εδώ, ενώ το  αντίστοιχο άρθρο του 2015 θα το βρείτε εδώ. Υπάρχει βέβαια και το αντίστοιχο άρθρο του 2014. Τέλος, μπορείτε να βρείτε εδώ το αντίστοιχο άρθρο του 2013. (Να σημειώσω ότι βιβλιοπροτάσεις κάνουμε και το καλοκαίρι).

Πρακτικά, μπορείτε να προτείνετε όποιο βιβλίο θέλετε, αλλά θα σας συνιστούσα να αναφέρετε κυρίως βιβλία που εκδόθηκαν τα τελευταία 2-3 χρόνια και ακόμα καλύτερα μέσα στο 2021. Να διευκρινίσω ότι ζητάω η έκδοση να είναι πρόσφατη, όχι η συγγραφή του βιβλίου. Και φυσικά περιλαμβάνονται και επανεκδόσεις βιβλίων που ήταν εξαντλημένα.

Και η φετινή χρονιά είχε πάνω της το στίγμα της κορόνας, αν και με διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι η περυσινή. Το 2020 θα μπορούσε να πει κανείς ότι το λοκντάουν λειτούργησε ευεργετικά στο διάβασμα βιβλίων, άρα [αν και αυτό δεν είναι αυτόματο] και στις πωλήσεις -βέβαια αυτό, αν ίσχυσε, αφορούσε κυρίως το πρώτο λοκντάουν. Το δεύτερο έπεσε την πιο ακατάλληλη περίοδο, και επηρέασε όχι μόνο τις αγορές αλλά και τις εκδόσεις. Το 2021 επηρεάστηκε στην αρχή του από τα περιοριστικά μέτρα. Κάτι άλλο ήταν ότι και φέτος όπως και πέρυσι είχαμε πολλά βιβλία για τα 200 χρόνια από το 1821.

Για να ξεκινήσω ευλογώντας τα γένια μου, πριν από λίγες μέρες κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρχείο, σε δική μου φιλολογική επιμέλεια ο τόμος Ερωτικά, ο πέμπτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη. Πρόκειται για 181 χρονογραφήματα που δημοσιεύτηκαν από το 1939 έως το 1954 σε αθηναϊκές εφημερίδες και έχουν θέμα τον γάμο και τον έρωτα, τη γυναίκα και τις σχέσεις των δύο φύλων. Για περισσότερα, παραπέμπω στο σχετικό άρθρο του ιστολογίου.

Βέβαια, μια και έχουμε φέτος τα 200 χρόνια από το Εικοσιένα, πρέπει να αναφέρω κι ένα άλλο δικό μου βιβλίο, που κυκλοφόρησε άλλωστε πέρυσι μέσα στις γιορτές. Εννοώ βέβαια «Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων», από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, μια ιχνηλάτηση του 1821 μέσα από τις λέξεις του, με 300 λέξεις που συναντάμε σε κείμενα της εποχής, γνωστές και άγνωστες -σας παραπέμπω στην ειδική σελίδα που έχω φτιάξει.

Κείμενα του Εικοσιένα – 14: Το Μάγουλο της Παναγίας, του Παντελή Μπουκάλα (απόσπασμα)

Καθώς διανύουμε τη χρονιά που σημαδεύει τη 200ή επέτειο του ξεσηκωμού του Εικοσιένα, σκέφτηκα να καθιερώσω μια νέα στήλη στο ιστολόγιο, που κανονικά θα τη δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, εναλλάξ δηλαδή με το βιβλίο του πατέρα μου, και που θα παρουσιάζει κείμενα της εποχής του 1821. Δεν αποκλείεται να διατηρήσω τις δημοσιεύσεις ως το τέλος της χρονιάς, αν βέβαια υπάρχει ως τότε αρκετό υλικό από μεριάς μου και αρκετό ενδιαφέρον από δικής σας πλευράς. Θα δώσω προτεραιότητα σε κείμενα που δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο.

Από την προηγούμενή μου τριβή με κείμενα της εποχής, που βέβαια ήταν πολύ έντονη όσο συγκέντρωνα υλικό για το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, έχω υπόψη μου κάμποσα τέτοια κείμενα, αλλά όποιος έχει υπόψη του κείμενο που το θεωρεί αξιόλογο προς δημοσίευση μπορεί να μου το στείλει στο γνωστό μέιλ, sarantπαπάκιpt.lu.

Το σημερινό άρθρο είναι το δέκατο τέταρτο της σειράς – το προηγούμενο βρίσκεται εδώ.

Το σημερινό κείμενο διαφέρει από τα προηγούμενα της σειράς αυτής: δεν είναι κείμενο του Εικοσιένα αλλά για το Εικοσιένα, γραμμένο όμως στην εποχή μας. Τις προάλλες, που είχαμε το βιβλιοφιλικό μας άρθρο, αναφέρθηκα στο βιβλίο του Παντελή Μπουκάλα «Το μάγουλο της Παναγίας», μια «αυτοβιογραφική εικασία» σε θεατρική μορφή για τον Καραϊσκάκη.

Συμμετέχουν τέσσερα πρόσωπα, ο Καραϊσκάκης ή μάλλον το πνεύμα του από τον κάτω κόσμο, ο βιογράφος του Δ. Αινιάν, ένας Τυφλός Λυράρης και η Μαριώ (ή Ζαφείρης), η βαφτισμένη τουρκοπούλα που τον υπηρετούσε ντυμένη αντρικά. Συμμετέχει έμμεσα η Μαυρομάτα, μια εικόνα της Παναγίας που έχει για φυλαχτό ο Καραϊσκάκης.

Στο βιβλίο εξιστορείται, είτε από τον Καραϊσκάκη είτε από τους άλλους, όλη η ζωή του ήρωα, από τα παιδικά του χρόνια, όχι βέβαια με χρονολογική σειρά. Ο Μπουκάλας έχει διαβάσει όλα όσα γράφτηκαν για τον Καραϊσκάκη και χρησιμοποιεί το υλικό αυτό για να χτίσει τον λόγο των ηρώων του, συμπληρώνοντας και προσθέτοντας πινελιές.

Θα παρουσιάσω εδώ ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το έργο, προς το τέλος. Στο απόσπασμα που παραθέτω γίνεται λόγος αρχικά για το ντροπιαστικό επεισόδιο κατά την παράδοση των Τουρκαλβανών που ήταν οχυρωμένοι στο μοναστήρι του Αγ. Σπυρίδωνα, όταν ένας καβγάς είχε αποτέλεσμα να σφαγούν οι περισσότεροι από τους συνθηκολογημένους, παρά τη συνθήκη, και στη συνέχεια για την αψιμαχία που οδήγησε στον θάνατο του Καραϊσκάκη, το ψυχορράγημά του και τη διαθήκη του.

Να σημειώσω ότι σε επίμετρο στο βιβλίο ο Μπουκάλας εξετάζει την πρόσληψη του θανάτου του Καραϊσκάκη από τη δημοτική ποίηση και την απομνημονευματογραφία, καθώς και τις υποψίες μήπως χέρι ελληνικό πυροβόλησε τον καπετάνιο, αλλά και γενικότερα την υστεροφημία του Καραϊσκάκη.

Δυο-τρεις λέξεις σημειωμένες με αστερίσκο (από τον συγγραφέα) εξηγούνται στο τέλος.

Γ.Καραϊσκάκης. – Δίνεις ό,τι πιο βαρύ, που δεν χωράει σέ κανένα κεμέρι, δίνεις το λόγο σου, μπέσα για μπέσα, βάζεις στον όρκο πρώτος την υπογραφή σου, κι όλοι οι καπεταναίοι αποκάτω, να φύγουν οι κλεισμένοι του μονα­στηριού με τ’ άρματα και με το έχει τους. Με το ίρτζι* τους να πω, την τιμή τους. Ορκίστηκαν κι οι Τούρκοι, αυτό ήταν το συνήθειο τους: «Κακό βόλι να μάς πάρει το κεφάλι, αν ξαναρίξουμε ντουφέκι πάνω σε Έλληνες». Βγαίνουν. Μπροστά εγώ, ασπίδα τους. Κι ανάμεσα στους Τούρκους, αμανάτι τους, Τζαβέλας, Βάσος κι ό Γιαννάκης Λογοθέτης. Δίπλα απ’ την τούρκικη κολόνα, ζερβά και δεξιά, οι δικές μας. Πέ­φτει μια ντουφεκιά, κι όπως μετά την αστραπή ακούς μπουμπουνητό που σου τρυπάει τ’ αυτιά, αμέτρητες οι ντουφεκιές, μα κι οι φωνές, πιο δυνατές κι από βρον­τές, «κερατάδες Έλληνες, δεν έχετε μπέσα, άπιστοι, προδότες, θρασίμια». Κλαίγαμε, τ’ ακούς. Κλαίγαμε από τη λύσσα μας πού ντροπιαστήκαμε. Πατήσαμε τον όρκο μας σε θεούς κι ανθρώπους.

Δ.Αινιάν – Ήταν υπόσπονδη φρουρά οι Τούρκοι. Έπρεπε να περάσουν δίχως να πειραχτεί ούτε μια τρίχα τους. Όλοι το μολόγησαν.

Γ.Κ. – «Υπόσπονδη φρουρά»… δεν ξέρω τί πάει να πει «υπόσπονδη φρουρά». Πού να τα μάθω αυτά; Στ’ Αληπασα; Εγώ πήγα σχολείο στη φυλακή του και στους πολέμους του. Αλλά ξέρω τί πάει να πει μπέσα. και κούτελο. Άμα λερωθεί, πάει, λερώθηκε.

Δεν το ξεπλένεις όσο και να κλάψεις. Τα δάκρυα τρέ­χουν, φεύγουν προς τα κάτω. Δεν πάνε στα ψηλά, να σου ξεμαγαρίσουν το κούτελο. Και λέω, αν είναι, να το φκιάξουμ’ έτσι το Ρωμαίικο, μη σώσει και το φκιάξουμε. Τέτοια με δαιμόνιζαν, βλαστήμαγα κι έκλαιγα, γκρέμισα τη σκηνή μου, την κομμάτιασα σαν να κομμάτιαζα προδότες, τέλος, στέλνω τον τεσκερέ* μου, να μάθουν όλοι, φεύγω, τούς λέω, με στρατιώτες άπιστους κι επίορκους χωριό δεν κάνω και πατρίδα. Πέσαν απάνω μου όλοι, τον πιάσαμε τον φταίχτη, καπετάνιο, θα τιμωρηθεί βαριά. Ζήτησε την πιστόλα ενός Τούρκου, έτσι μου ιστορήσανε, αγρίεψαν, πιάστηκαν στα χέρια, τον πιστολίζει ο Τούρκος, άλλο δεν ήθελαν φαίνεται οι δικοί μας, τους μακέλεψαν. Απ’ τους τρακόσους, μόνο πενήντα δεν έκοψαν οι κερατάδες μας. Αλλά το κέρατο όλο δικό μου. Κείνη τη μέρα είπα πως πέθανα. Δεν πέρασε βδομάδα κι ο λόγος μου αλήθεψε.

Βιβλία για το φετινό καλοκαίρι

Το ιστολόγιο αγαπά τις παραδόσεις και προσπαθεί να τις τηρεί. Και μία από τις παραδόσεις του ιστολογίου είναι και το σημερινό μας άρθρο, που ακολουθεί τη συνήθεια που είχαν (και ίσως έχουν ακόμα) τέτοιες μέρες τα περιοδικά και οι εφημερίδες, να προτείνουν “βιβλία για τις διακοπές”, όσο κι αν φέτος οι διακοπές είναι κάπως παράξενες, αν και καλύτερες από τις περυσινές, πάντως με τη Δαμόκλειο σπάθη της μετάλλαξης Δ να κρέμεται πάνωθέ μας.

Είχαν και κάποιες υποτιθέμενες προδιαγραφές τα “καλοκαιρινά” αυτά βιβλία, που υποτίθεται ότι θα τα διάβαζε κανείς στην ακρογιαλιά, ανάμεσα στις βουτιές: όχι πολύ βαριά θέματα, ας πούμε, αλλά να έχουν και πολλές σελίδες για να φτουρήσουν, αφού το καλοκαίρι διαβάζουμε περισσότερο κι άντε να βρεις βιβλιοπωλείο στην άγονη γραμμή.

Το ιστολόγιο αγαπάει τα βιβλία και του αρέσει να συζητάει για βιβλία, κι έχουμε ανεβάσει ήδη αρκετά άρθρα με προτάσεις βιβλίων για το καλοκαίρι, αρχίζοντας από το 2010, που σας είχα ζητήσει να προτείνετε βιβλία που να έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους, χωρίς να ανήκουν απαραίτητα π.χ. σε τριλογία, ενώ το 2011 χαλάρωσα τους περιορισμούς και ζήτησα να προτείνετε οποιοδήποτε βιβλίο. Το 2012 είχα ζητήσει προτάσεις για καινούργια βιβλία, νέες εκδόσεις δηλαδή, επειδή είχα κάνει τη διαπίστωση, που μάλλον εξακολουθεί να ισχύει, ότι το βασικό πρόβλημα της βιβλιαγοράς είναι ότι η υπερπροσφορά καλών και φτηνών παλιότερων βιβλίων, από εφημερίδες ή σε προσφορές των εκδοτικών οίκων, αν και καταρχήν είναι κάτι πολύ καλό για το αδυνατισμένο βαλάντιο του βιβλιόφιλου, ωστόσο στραγγαλίζει την αγορά του καινούργιου βιβλίου. Το 2013 δεν έβαλα κανέναν περιορισμό και σας ζήτησα απλώς να προτείνετε βιβλία για το καλοκαίρι, χωρίς προσανατολισμό σε είδος (π.χ. αστυνομικά) ή σε ύφος (π.χ. ανάλαφρα). Το ίδιο έκανα και το 2014, όπως και το 2015 αλλά και το 2016. Το 2017 σας ζήτησα να δείξετε προτίμηση σε καινούργια βιβλία. Και το 2018 δημοσιεύσαμε αντίστοιχο βιβλιοφιλικό άρθρο, όπως και πρόπερσι, το 2019, αλλά και πέρυσι, το 2020.

Μάλιστα, αν προσέξετε, τα τελευταία χρόνια αυτά τα καλοκαιρινά βιβλιοφιλικά μας άρθρα δημοσιεύονται την ίδια μέρα, 10 Ιουλίου, ή τέλος πάντων εκεί κοντά. Επειδή όπως είπαμε τηρώ τις παραδόσεις, το ίδιο έκανα και φέτος. Πάντως, να θυμίσω ότι προτάσεις για βιβλία-δώρα δημοσιεύουμε και τον Δεκέμβριο, κοντά στα Χριστούγεννα -εδώ το τελευταίο άρθρο αυτής της κατηγορίας.

Και φέτος λοιπόν σας καλώ να προτείνετε βιβλία για τις μέρες του καλοκαιριού, όπου κι αν τις περάσουμε, στις παραλίες ή στην πόλη. Δεν θα βάλω κάποιον περιορισμό, προτείνετε ό,τι θέλετε, αν και θα είχε κάποιο νόημα να δώσουμε προτεραιότητα σε σχετικά καινούργιες εκδόσεις ή επανεκδόσεις.

Λένε πως ο παπάς πρώτα βλογάει τα γένια του, οπότε θα ξεκινήσω αναφέροντας τα δυο δικά μου σχετικά πρόσφατα βιβλία, που βέβαια είναι περσινά. Καταρχάς, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρχείο και σε δική μου φιλολογική επιμέλεια ο τόμος Πολεμικά, ο τέταρτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη. Πρόκειται για 81 χρονογραφήματα που δημοσιεύτηκαν στην Πρωία ενώ μαινόταν ο πόλεμος του 1940-41, τα περισσότερα σε πνεύμα ενθουσιασμού, τα τελευταία, όταν είχε πια αρχίσει η γερμανική επίθεση, προσπάθεια εμψύχωσης. Για περισσότερα, παραπέμπω στο άρθρο του ιστολογίου.

Έπειτα, κοντά στα Χριστούγεννα βγήκε ένα «εντελώς» δικό μου βιβλίο: κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου το βιβλίο μου «Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων. Ανιχνεύοντας το 1821 μέσα από τις λέξεις του». Στο βιβλίο αυτό έχω αφιερώσει ειδική σελίδα, και το έχω παρουσιάσει αρκετές φορές στο ιστολόγιο, οπότε δεν θα πω περισσότερα.

Πάμε τώρα σε βιβλία άλλων. Διάβασα πρόσφατα, και μου άρεσε, την Ανθρώπινη κωμωδία του Ουίλιαμ Σάρογιαν, που βλέπω ότι κυκλοφόρησε, από τις εκδόσεις Gutenberg, φέτος, αλλά βέβαια είναι γραμμένο μέσα στον πόλεμο, το 1942, και περιγράφει ακριβώς τη ζωή σε μια μικρή πόλη της Καλιφόρνιας, μέσα από τα μάτια ενός 14χρονου που δουλεύει ταχυδρομικός διανομέας και έχει το θλιβερό έργο να επιδίδει τα τηλεγραφήματα στις οικογένειες των στρατιωτών που έχουν σκοτωθεί στο πεδίο της μάχης.

Από τις εκδόσεις Πόλις κυκλοφόρησε η νουβέλα Ο πόλεμος των φτωχών του Ερίκ Βουγιάρ. Πρόκειται για μια εξιστόρηση του πολέμου των χωρικών και της ζωής του Τόμας Μύντσερ (τον 16ο αιώνα στη Γερμανία, αλλά με αναφορές και σε προηγούμενες εξεγέρσεις αγροτών, στην Αγγλία τον 14ο αιώνα). Και εδώ έχουμε το σαγηνευτικό ύφος του Βουγιάρ, γνώριμο από προηγούμενα έργα του που έχουμε παρουσιάσει και εδώ.

Από τις ίδιες εκδόσεις διάβασα το βραβευμένο στη Γαλλία μυθιστόρημα του Νταβίντ Ντιόπ Τη νύχτα όλα τα αίματα είναι μαύρα. Στα χαρακώματα του Πρώτου Πολέμου, ένας Σενεγαλέζος στρατιώτης, γεμάτος ενοχές επειδή θεωρεί ότι είναι υπεύθυνος για τον θάνατο του αδελφικού του φίλου, μετατρέπεται σε μια μηχανή θανάτου, στην αρχή προκαλώντας τον θαυμασμό αλλά μετά τον φόβο των συμπολεμιστών του. Σημειώνω ότι ο γαλλικός τίτλος είναι Frère d’ame, αλλά στην ελληνική έκδοση αλλαξε με τη σύμφωνη γνώμη του συγγραφέα (η φράση του ελληνικού τίτλου εμφανίζεται στον μονόλογο του αφηγητή).