Ποιος κάνει σαμποτάζ;

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες στο ηλεπεριοδικό 2020mag, αλλά έχω επίσης αντλήσει υλικό από ένα άρθρο του 2015 στο ιστολόγιο. Όπως έχω ήδη γράψει, στο ηλεπεριοδικό αυτό δημοσιεύω άρθρα με Λέξεις της επικαιρότητας -σαν εκείνα που δημοσίευα κάθε μήνα στα Ενθέματα της Αυγής. Εδώ μπορείτε να βρείτε όλα μου αυτά τα άρθρα. Η εικονογράφηση είναι του περιοδικού. Στην εδώ δημοσίευση προσθέτω κάτι λίγα.

Ποιος κάνει σαμποτάζ;

Αν ρωτήσετε τον πρωθυπουργό μας, σαμποτάζ κάνει, και μάλιστα υγειονομικό, η αντιπολίτευση, και ιδίως ο ΣΥΡΙΖΑ -έτσι τουλάχιστον υποστήριξε σε συνέντευξη που έδωσε την Κυριακή στην Καθημερινή: «Υπήρξε ένα ουσιαστικό σαμποτάζ. Υγειονομικό σαμποτάζ, με μόνο σκοπό την αποκόμιση πολιτικού οφέλους – το οποίο τελικά απ’ ό,τι φαίνεται δεν ήρθε κιόλας – από κόμματα της αντιπολίτευσης, ξεκινώντας από την αξιωματική αντιπολίτευση», ανέφερε.

Παρακολουθώ αρκετά την πολιτική κίνηση σε διάφορες χώρες της Δυτικής Ευρώπης και ομολογώ πως δεν έχω αντιληφθεί άλλον ηγέτη χώρας να απευθύνει μια τόσο βαριά κατηγορία απέναντι στην αξιωματική του αντιπολίτευση, χωρίς ταυτόχρονα να αναγνωρίζει κανένα φταίξιμο στη δική του πολιτική για τους κάθε άλλο παρά υποδειγματικούς χειρισμούς της πανδημικής κρίσης γενικά και των εμβολιασμών ειδικότερα. Δίκαια νομίζω ο Ανδρέας Ξανθός χαρακτήρισε άθλιο και τοξικό τον ισχυρισμό.

Αλλά αυτά θα τα έχετε διαβάσει σε άλλες σελίδες. Εμείς εδώ, ως γνωστόν, λεξιλογούμε, οπότε έχει ενδιαφέρον να λεξιλογήσουμε για το σαμποτάζ, που έγινε για μια-δυο μέρες λέξη της επικαιρότητας.

Σαμποτάζ είναι η δολιοφθορά, ή, όπως το λέει το λεξικό, «μυστικές ενέργειες που αποβλέπουν στην πρόκληση καταστροφής στον εχθρό κατά τη διάρκεια πολέμου ή επανάστασης» ή «μυστικές ενέργειες που αποβλέπουν στη σκόπιμη παρεμπόδιση της ομαλής λειτουργίας μιας υπηρεσίας, μιας επιχείρησης κτλ. ως μέσο εκβιασμού για την επίτευξη ενός στόχου». Είναι λοιπόν μια πράξη που γίνεται μυστικά και με δόλο.

Το σαμποτάζ είναι βεβαίως γαλλικό δάνειο, το φωνάζει, όπως οι περισσότερες λέξεις που τελειώνουν σε -άζ, μοντάζ, αμπαλάζ και καμποτάζ ας πούμε, και τις οποίες ορισμένοι αρέσκονται να τις προφέρουν γαλλοπρεπώς, με το ζ παχύ, νομίζοντας ότι προσδίδουν γαλλική φινέτσα στον λόγο τους.

Το γαλλικό sabotage είναι ρηματικό ουσιαστικό που παράγεται από το ρήμα saboter, το οποίο με τη σειρά του έρχεται από το ουσιαστικό sabot, λέξη αβέβαιης ετυμολογίας, το ξυλοπάπουτσο. Και το σαμπό έχει περάσει στη γλώσσα μας, αν και ακούγεται λιγότερο από το σαμποτάζ.

Και τι σχέση έχει το ξυλοπάπουτσο, το τσόκαρο να προτιμάτε, με τη δολιοφθορά; Εδώ είναι που αποκτά ενδιαφέρον το γλωσσικό μας ταξίδι -αν και δεν αποκλείεται να απογοητευτείτε συνεχίζοντας την ανάγνωση, διότι θα ξε-μάθετε κάτι.

Σύμφωνα με μια παλιά άποψη, η λέξη sabotage προήλθε από τους πρώιμους Λουδίτες των Κάτω Χωρών, τους εργάτες που, για να χαλάσουν τις πρώτες μηχανές που είχαν εγκατασταθεί στα υφαντουργεία και στις άλλες μανιφακτούρες της εποχής, και που καταργούσαν θέσεις εργασίας, πέταγαν τα ξυλοπάπουτσά τους μέσα στα μηχανήματα ώστε να τα χαλάσουν ή έστω να διακόψουν τη λειτουργία τους.

Η άποψη αυτή είναι ευρύτατα διαδεδομένη, περίπου όπως η θεωρία που θέλει τον συκοφάντη να έχει την αφετηρία του σε εκείνους που κατάγγελναν όσους παραβίαζαν τους νόμους περί εξαγωγής σύκων στην αρχαία Αθήνα, όπου υποτίθεται ότι η εξαγωγή σύκων ήταν απαγορευμένη. Και όπως αυτή η ετυμολόγηση του συκοφάντη, παρότι ελκυστική και πατροπαράδοτη, δεν στηρίζεται πουθενά και έχει εγκαταλειφθεί από τους μελετητές (δείτε και παλιότερο άρθρο μας), έτσι και η άποψη που θέλει τους πρώτους σαμποτέρ να ρίχνουν τα ξυλοπάπουτσά τους στα γρανάζια των παλαιών μηχανών για να μπλοκάρουν τη λειτουργία τους και να τις χαλάσουν, δεν στηρίζεται πουθενά, όσο ελκυστική κι αν είναι.

Καταρχάς, λένε οι ετυμολόγοι, το ρήμα saboter και το ουσιαστικό sabotage παίρνουν τη σημασία της δολιοφθοράς πολύ αργά, στα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ οι ενέργειες των Λουδιτών είναι δυο αιώνες παλιότερες. Έπειτα, πριν εμφανιστεί η σημασία saboter = σαμποτάρω υπήρχε η σημασία saboter = κάνω γρήγορα και πρόχειρα μια δουλειά, τσαπατσούλικα. Το ρήμα saboter αρχικά σήμαινε «κάνω θόρυβο με τα τσόκαρά μου, ποδοκροτώ» και μετά πήρε τη σημασία «κάνω πρόχειρα μια δουλειά».

Ο αναρχοσυνδικαλιστής Εμίλ Πουζέ (Pouget) στο έργο του «Σαμποτάζ» (1911) γράφει: Le mot «sabotage» n’était, il y a encore une quinzaine d’années qu’un terme argotique, signifiant non l’acte de fabriquer des sabots, mais celui, imagé et expressif, de travail exécuté «comme à coups de sabots».

Μας λέει δηλαδή ότι η λέξη sabotage είχε στην αργκό τη σημασία της τσαπατσούλικης δουλειάς, που γίνεται σαν ο εργάτης να παράτησε τα εργαλεία του και να άρχισε να κοπανάει με τα ξυλοπάπουτσά του το αντικείμενο που κατεργαζόταν. Βρίσκω εύλογη τη δημιουργία της σημασίας αυτής, και από κει και πέρα η διαδρομή από τη σημασία «τσαπατσούλικη δουλειά» στη σημασία «δολιοφθορά» είναι μικρή και εύκολη. Ο εργάτης-σαμποτέρ δεν πετούσε τα τσόκαρά του μέσα στη μηχανή, αλλά έκανε (επίτηδες) τσαπατσούλικη δουλειά -και στη συνέχεια η λέξη καθιερώθηκε για κάθε είδους δολιοφθορά, όχι μόνο στα εργοστάσια.

Πότε μπήκε η λέξη στα ελληνικά; Ο Κουμανούδης δεν την έχει, ενώ στις εφημερίδες για τις οποίες υπάρχει δυνατότητα αναζήτησης στην Εθνική Βιβλιοθήκη οι πρώτες ανευρέσεις αφορούν πρόσωπα και πράγματα της Γαλλίας -ας πούμε στο Εμπρός, στις 18.7.1910, γίνεται λόγος για μισθολογικές διεκδικήσεις του προσωπικού του χρηματιστηρίου του Παρισιού όπου «μέθοδος σαμποτάζ υπεδείχθη» σε περίπτωση αδιαλλαξίας της εργοδοσίας. Αλλά βρίσκω και στο Σκριπ (24.11.1911) κάποιον αρθρογράφο να αγανακτεί επειδή «το ανοητότερον και ασκοπώτερον σαμποτάζ πιθανόν να το έχωμεν ημείς» -μιλώντας για βανδαλισμούς σε κάποιο αθηναϊκό θέατρο. Ίσως βρείτε κι εσείς παλιότερες ανευρέσεις.

Στα ελληνικά η λέξη έδωσε το ρήμα «σαμποτάρω», που με τη σειρά του έδωσε νέο ρηματικό ουσιαστικό, «σαμποτάρισμα», ενώ αυτός που κάνει σαμποτάζ λέγεται, εκτός από το γαλλοπρεπές «σαμποτέρ» και «σαμποταριστής». Τον καιρό της Εθνικής Αντίστασης και του Εμφυλίου έδρασε ο θρυλικός σαμποταριστής Αντώνης Αγγελούλης (Βρατσάνος), υπεύθυνος ανάμεσα στ’ άλλα για την ανατίναξη μιας γερμανικής αμαξοστοιχίας τον Φλεβάρη του 1944 με εκατοντάδες θύματα· το τραγούδι της Ταξιαρχίας Σαμποτέρ του Δημοκρατικού Στρατού έλεγε: «Για τους σαμποταριστές μας δεν υπάρχουνε φραγμοί / Το φανέρωσαν στην πάλη, στα γεφύρια, στη γραμμή». Στα τραγούδια εκείνα, η δράση των δυναμιτιστών και σαμποταριστών του ΔΣΕ παραλληλίζεται, όχι άστοχα, με τα μπουρλότα του 1821.

Βέβαια, το ωραιότερο σαμποτάζ των τελευταίων δεκαετιών είναι χωρίς αμφιβολία ο φερώνυμος δίσκος της Λένας Πλάτωνος. Ας ακούσουμε το ομώνυμο τραγούδι, για τα παιδιά με μάτια λέιζερ και μαλλιά τυρκουάζ -μια λέξη που είναι γαλλικό δάνειο και τελειώνει σε -άζ, μόνο που δεν αντιστοιχεί σε γαλλική λέξη σε -age αλλά σε -oise.

Σήμερα όμως, ποιος κάνει σαμποτάζ, και μάλιστα υγειονομικό; Μήπως το σαμποτάζ το κάνει εκείνος που συνεχώς αξιοποιεί την έκτακτη κατάσταση της πανδημίας είτε για να μοιράσει δωράκια στους πολιτικούς του φίλους είτε για να περάσει από την ακόμη υπολειτουργούσα Βουλή ισοπεδωτικά μέτρα χωρίς καμιά συναίνεση; Μήπως το σαμποτάζ το κάνει εκείνος που εδώ και μήνες έχει προαναγγείλει τον εμβολιασμό κατ’ οίκον των υπερηλίκων αλλά δεν το έχει ακόμα πράξει με αποτέλεσμα η Ελλάδα να έχει από τα χαμηλότερα ποσοστά σε αυτή την ευπαθή κατηγορία; Μήπως το σαμποτάζ το κάνει εκείνος που προαναγγέλλει, στην ίδια συνέντευξη, κλείσιμο δημόσιων νοσοκομείων; Ή εκείνος που με συνεχείς παλινωδίες στην εμβολιαστική πολιτική έχει υπονομεύσει την εμπιστοσύνη του κοινού στα εμβόλια αλείβοντας βούτυρο στο ψωμί των αντιεμβολιαστών;

Ποιος κάνει σαμποτάζ, κύριε Μητσοτάκη;