Τρένο ή τραίνο; Πώς το γράφετε εσείς;

Τις μέρες αυτές κυκλοφορεί στο Φέισμπουκ ένα μιμίδιο, που το βλέπετε εδώ αριστερά.

— Πόσων ετών είσαι;

— Δεν ρωτάνε ηλικία σε μία κυρία

— Καλά. Γράψε μου λίγο σε ένα χαρτί τη λέξη «αβγά» και τη λέξη «τρένο» να δω κάτι.

Σημειώνω το κλισέ «να δω κάτι» που συνηθίζεται πολύ στα σόσιαλ, και που έχει αναφερθεί (αλλά μόνο σε σχόλιο) στο παλιότερο άρθρο μας για το κλισεδολόγιο του Φέισμπουκ, αλλά δεν θα σταθώ σε αυτό.

Όπως βλέπετε, στο μιμίδιο η ορθογραφία των λέξεων «αβγά» και «τρένο» θεωρείται δηλωτική της ηλικίας του γράφοντος. Υπονοείται δηλαδή ότι οι νεότεροι θα γράψουν «αβγά» και «τρένο» ενώ οι πιο ηλικιωμένοι «αυγά» και «τραίνο» -κι έτσι, η κυρία, που δεν θέλει να πει πόσων χρονών είναι, θα προδώσει τα χρόνια της γράφοντας «αυγά» και «τραίνο».

Φυσικά, το μιμίδιο είναι χιουμοριστικό -δεν έχει αξιώσεις επιστημονικής μελέτης. Ωστόσο, κάνει χιούμορ πατώντας πάνω σε κάτι που έχει μια βάση: αν κάποιος γράψει «τραίνο» είναι πιθανότερο να είναι πιο ηλικιωμένος από αυτόν που γράφει «τρένο». Πιθανότερο, αλλά όχι βέβαιο: εγώ, ας πούμε, γράφω «τρένο», κι αν με πείτε νέο θα σας κεράσω μπίρα (και όχι μπύρα).

Στο σημερινό άρθρο δεν θα ασχοληθώ με το δίλημμα «αυγό ή αβγό», παρά μόνο με το «τρένο ή τραίνο». Η επιλογή αυτή ίσως χαρακτηριστεί φυγομαχία, και μπορεί πράγματι να έχει στοιχεία φυγομαχίας, διότι κι άλλες φορές έχω υποσχεθεί να γράψω άρθρο για τον «πόλεμο των α*γών» χωρίς ως τώρα να έχω τηρήσει την υπόσχεση. Ωστόσο, αφενός το θέμα «αβγό ή αυγό» αξίζει πράγματι χωριστό άρθρο, αφού η αντιπαράθεση ξεκίνησε το μακρινό 1917 και υπάρχουν ενδιαφέροντα κείμενα της εποχής, και αφετέρου η περίπτωση δεν είναι ίδια με την «τρένο ή τραίνο», όπώς θα φανεί στη συνέχεια της συζήτησης.

Λοιπόν, τρένο ή τραίνο;

Παλιότερα, γράφαμε «τραίνο». Η επιλογή αυτή έγινε επειδή στα γαλλικά και τα αγγλικά, τις γλώσσες που ήξεραν οι περισσότεροι, η λέξη γράφεται train, και επειδή ξέραμε ότι η λέξη είναι δάνειο, χωρίς να ξέρουμε από ποια γλώσσα τη δανειστήκαμε, τη γράφαμε «τραίνο». Στην πραγματικότητα, βέβαια, τη λέξη τη δανειστήκαμε στα ελληνικά από το ιταλ. treno (που προέρχεται από το γαλλ. train) οπότε ακόμα και η άμεση ετυμολογική προέλευση θα υπέβαλλε τη γραφή «τρένο».

Το ίδιο -αι- το έβρισκε κανείς και σε άλλες ελληνικές λέξεις γαλλικής προέλευσης, π.χ. *εκλαίρ, *μαιτρ, παγωτό *παρφαί, *πορτραίτο. Βάζω αστερίσκο για να φανεί ότι η σημερινή ορθογραφία των λέξεων αυτών είναι διαφορετική, με ε αντί αι.

Οι παλιότεροι θα θυμούνται επίσης ότι την ίδια εποχή συνηθιζόταν να χρησιμοποιούνται στις δάνειες λέξεις το η και το ω όταν η αντίστοιχη ξένη λέξη είχε μακρό φωνήεν, για παράδειγμα γράφαμε «σωφέρ» επειδή η γαλλική λέξη γραφόταν chauffeur ή σπήκερ για το speaker. Φυσικά στα ελληνικά τα αντίστοιχα φωνήεντα ήταν βραχέα, αλλά αυτό δεν το σκεφτόμασταν, όπως δεν σκεφτόμασταν ότι στον chauffeur και το δεύτερο φωνήεν είναι μακρό (*σωφαίρ;)

Στα έντυπα της εποχής υπήρχε αρκετή πολυτυπία ως προς την ορθογραφία των δάνειων λέξεων, ιδίως εκεί όπου υπήρχαν και διπλά σύμφωνα (π.χ. μπασκετμπωλίστας αλλά και μπασκετμπωλλίστας)

Δεν θυμάμαι αν η ορθογραφία της λέξης ειδικά της λέξης «τραίνο/τρένο» είχε απασχολήσει τους μελετητές της γλώσσας ή τους ακαδημαϊκούς. Πάντως, τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 γίνονταν αρκετές συζητήσεις για την ορθογραφία άλλων ξένων δανείων -θα γράψουμε «σοννέτο» επειδή στα γαλλικά είναι sonnet ή σονέττο επειδή στα ιταλικά είναι sonetto; Ή μήπως σονέτο, αφού στα ενετικά είναι soneto; Από πού πήραμε τη λέξη άραγε;

Κι αν μία λέξη σε -έτο την πήραμε από τα ενετικά και μιαν άλλη από τα ιταλικά, θα έπρεπε στα ελληνικά να έχουμε διαφορετική γραφή; Να γράφουμε, ας πούμε, σονέτο αλλά κλαρινέττο;

Επειδή μας φάνηκε, και σωστά, παράλογο να πρέπει να γνωρίζουμε την ορθογραφία πεντέξι ξένων γλωσσών για να μπορούμε να γράψουμε τη δική μας, όταν έγινε η γλωσσική μεταρρύθμιση του 1976 αποφασίστηκε, πολύ σωστά κατά τη γνώμη μου, οι λέξεις που αποτελούν ξένα δάνεια να γράφονται με τον απλούστερο δυνατό τρόπο.

Οι ορθογραφικές αλλαγές, ακόμα κι αν είναι εύλογες, δεν εφαρμόζονται αμέσως. Η αλλαγή παγιώνεται με βραδύ ρυθμό, κυρίως όσο οι νεότερες γενιές διδάσκονται τη νέα ορθογραφία. Κάποιος που έχει διδαχτεί την παλιά ορθογραφία, συνηθίζει να τη διατηρεί, ιδίως αν δεν του επισημανθεί ότι η ορθογραφία έχει αλλάξει, όταν γράφει κυρίως για προσωπική του χρήση και σε ιδιωτικές επικοινωνίες.

Οι εκπαιδευτικοί άρχισαν αμέσως να χρησιμοποιούν τη νέα ορθογραφία -όχι όμως οι υπόλοιποι, πολλοί από τους οποίους δεν συνειδητοποίησαν την αλλαγή παρά αρκετά χρόνια αργότερα, ας πούμε βλέποντας τα σχολικά βιβλία των παιδιών ή των εγγονιών τους· θυμάμαι κάμποσες αγανακτισμένες επιστολές σε εφημερίδες για γραφές όπως «τρένο» (και «αβγό», που όπως είπαμε είναι άλλη περίπτωση), μαζί με ιερεμιάδες για την παρακμή της γλώσσας. Στο σώμα της Μακεδονίας που υπάρχει στην ΕΒΕ για την περίοδο 1977 έως 1981 βρίσκουμε πολύ περισσότερα «τραίνα» από «τρένα».

Μαζί με την απόφαση για απλογράφηση των ξένων λέξεων, στη μεταρρύθμιση του 1976 θεσπίστηκε και μια άλλη ορθογραφική αλλαγή: η υποτακτική έπαψε να δηλώνεται με ήτα και υπογεγραμμένη ή με σκέτο η (να παίξη, αν δώση, όταν έρθη) και από τότε γράφεται με -ει: να παίξει, αν δώσει, όταν έρθει.

Δεν μπορώ να το απόδείξω, ισχυρίζομαι όμως, ότι αυτή η ορθογραφική αλλαγή επικράτησε πιο γρήγορα από ό,τι η απλογράφηση των ξένων λέξεων. Ίσως επειδή ήδη πριν από την επίσημη θεσμοθέτησή της, πολλοί έγραφαν ήδη με -ει την υποτακτική, και σε βιβλία και σε εφημερίδες, και μάλιστα επί δεκαετίες.

Πάντως και η απλογράφηση των δάνειων λέξεων ύστερα από 10-20 χρόνια είχε εδραιωθεί. Σήμερα έχουν περάσει 45 χρόνια από τότε, και στις συντριπτικά περισσότερες περιπτώσεις η απλούστερη γραφή επικρατεί σαφώς. Αποτελούν εξαίρεση ορισμένα σκληρά καρύδια, όπου η παλιότερη ορθογραφία εξακολουθεί να αντιστέκεται, για διάφορους λόγους, από τους οποίους ο βασικότερος είναι η συνήθεια. Ένα από τα σκληρά καρύδια είναι και η γραφή *τραίνο. (Μια άλλη χαρακτηριστική περίπτωση, ακόμα πιο ανθεκτική, είναι η μπύρα, όπου μάλιστα το «υ» δεν μπορεί να οφείλεται σε επιρροή από κάποια ξένη γλώσσα).

Ειδικά στην περίπτωση του τρένου, ένας παράγοντας που συνέβαλε στο να διατηρηθεί στη ζωή η παλιότερη ορθογραφία είναι η ονομασία ΤΡΑΙΝΟΣΕ που επιλέχτηκε, μετά την ιδιωτικοποίηση του ΟΣΕ, για τον φορέα παροχής σιδηροδρομικών υπηρεσιών -κάτι που έγινε το 2005. Δεν συμφωνώ με την επιλογή αυτή, που ίσως έγινε για να υπάρχει αντιστοιχία της μεταγραφής Trainose με την αγγλική και γαλλική λέξη train. Το ειρωνικό είναι ότι μετά το 2017 η ΤΡΑΙΝΟΣΕ αγοράστηκε από τους Ιταλούς και έχει ως ιδιοκτήτη την Trenitalia!

Σε αντίθεση με τη λέξη αβγό/αυγό, που άλλα λεξικά τη γράφουν με αβ και άλλα με αυ (είπαμε, κάποτε θ’αξιωθώ να γράψω το άρθρο), στο τρένο όλα τα λεξικά ομοθυμαδόν συμμορφώνονται με τη νεότερη γραφή και γράφουν «τρένο». Νομίζω ακόμα ότι στις νεότερες γενιές η επιρροή της γραφής αυτής, τρένο, είναι σαφής, έως συντριπτική -οπότε έχει κάποια βάση το μιμίδιο που είδαμε ως προς τα τρένα αν και ίσως όχι ως προς τα αβγά/αυγά.

Εκτός από το τρένο, στη γλώσσα μας έχουμε και μια ακόμα λέξη της ίδιας ρίζας, το ρήμα «τρενάρω» (καθυστερώ, παρατείνω κάτι) και το σχετικό ουσιαστικό, τρενάρισμα. Αυτά δεν προέρχονται από το τρένο ή από το train, αλλά από το ρήμα trainer, που σημαίνει τραβάω προς τα πίσω, αναβάλλω. Κι αυτά γράφονται πλέον με ε, και μάλιστα νομίζω ότι η γραφή «*τραινάρω» είναι σχετικά σπανιότερη από την «*τραίνο».

Ο ορθογράφος του Word δέχεται και τις δύο γραφές, τρένο και τραίνο, όπως και τραινάρω/τρενάρω. Περιέργως, κοκκινίζει το τραινάρισμα ενώ δέχεται το τρενάρισμα.

Εσείς; Πώς το γράφετε; Τρένο ή τραίνο; Απαντήστε παρακαλώ, χωρίς να…. κρύβετε τα χρόνια σας!