Χρόνια πολλά στη Δήμητρα και στον Δημήτρη!

Το σημερινό άρθρο το έχω δημοσιεύσει ήδη στο παρελθόν και μάλιστα δυο φορές, την τελευταία πριν από πέντε χρόνια. Θαρρώ πως αντέχει μιαν αναδημοσίευση κάθε πέντε χρόνια, ειδικά που έχουμε τόσους και τόσες που γιορτάζουν.  Ενσωματώνω κάποια πράγματα από σχόλια της προηγούμενης  δημοσίευσης, όμως έχω μελαγχολήσει διότι οι πρώτοι σχολιαστές του προ πενταετίας άρθρου δεν είναι  πια μαζί μας.

Με μια δόση υπερβολής, σήμερα γιορτάζει η μισή Ελλάδα: γιορτάζουνε οι Δήμητρες, γιορτάζουν οι Δημήτρηδες, γιορτάζει όμως κι η Θεσσαλονίκη -μεγάλη γιορτή λοιπόν, οπότε ταιριάζει να της αφιερώσουμε το σημερινό άρθρο.

Σύμφωνα με μια έρευνα για τα ελληνικά ονόματα, ο Δημήτρης είναι το δεύτερο σε συχνότητα ελληνικό αντρικό όνομα, πίσω από τον Γιώργο που προηγείται με διαφορά. Βέβαια, Κώστας και Γιάννης ελάχιστα υπολείπονται -αν ήταν δρομείς θα χρειαζόταν φωτοφίνις. Η Δήμητρα, πάλι, χωρίς να είναι σπάνιο όνομα, υστερεί σαφώς σε συχνότητα -στη γυναικεία κατάταξη βρίσκεται στη δέκατη θέση.

Κι όμως, η Δήμητρα γέννησε τον Δημήτρη, ή έστω τον Δημήτριο. Εδώ χρειάζονται εισαγωγικά στο ρήμα, αλλά το στοκ το έχουν εξαντλήσει οι εισαγωγικομανείς, που τα βάζουν και στα λάχανα. Φυσικά, κάποιες Δήμητρες έχουν γεννήσει Δημήτρηδες αλλά εγώ εννοώ τα ονόματα.

Εν αρχή ην η Δήμητρα λοιπόν, η μεγάλη θεά της γης και της καλλιέργειας, ιδίως της καλλιέργειας σιτηρών -από το ψωμί ξεκινάμε. Η Δήμητρα, Δημήτηρ και Δαμάτηρ στα πολύ αρχαία, όνομα αβέβαιας ετυμολογίας, που θα μπορούσε να προέρχεται από το «γη μήτηρ». Μεγάλη θεά, τα πιο μεγάλα μυστήρια της αρχαιότητας συνδέονταν μαζί της.

Και τα σιτηρά άλλωστε, τα λέμε δημητριακά επειδή είναι το δώρο της Δήμητρας. Αλλά και ο αγγλικός όρος, cereals, και αυτός ανάγεται, μέσω λατινικών, στη Ceres, τη θεά των Ρωμαίων που ήταν το αντίστοιχο της Δήμητρας. Ceres ή Δήμητρα λέγεται κι ένας πλανήτης-νάνος, ο μεγαλύτερος από τους αστεροειδείς. Και από τον νάνο πλανήτη πήρε το όνομά του το χημικό στοιχείο Δημήτριο, που ανήκει στις σπάνιες γαίες -όχι επειδή βρίσκεται στον πλανητάκο, αλλά επειδή ανακαλύφθηκε το 1803, δυο χρόνια μετά τον πλανήτη. Το σύμβολό του είναι Ce, από το Cerium.

Ο Δημήτριος αρχίζει εκεί που τελειώνει η Δήμητρα. Η ίδια η λέξη, δημήτριος, σημαίνει «ο σχετιζόμενος με τη Δήμητρα» και γρήγορα άρχισε να χρησιμοποιείται ως κύριο όνομα, με πιο επιφανή στην προχριστιανική εποχή τον Δημήτριο τον Πολιορκητή, στη σπάταλη εποχή των επιγόνων, στρατηγό προικισμένο που όμως πήρε το προσωνύμιό του από μια… αποτυχημένη πολιορκία και που ο Αθήναιος στους Δειπνοσοφιστές του έχει συγκεντρώσει γι΄αυτόν ένα σωρό σκαμπρόζικα ανέκδοτα και λογοπαίγνια, ακατάλληλα για ανηλίκους.

Αυτός ο Δημήτριος δεν άγιασε. Αν είναι τόσο συχνό το όνομα, το οφείλει στον μάρτυρα Δημήτριο, που μαρτύρησε στη Θεσσαλονίκη τον 4ο αιώνα και που έγινε πολιούχος της. Ο Δημήτριος αυτός λέγεται και Μυροβλύτης, και έτσι γράφεται αυτό το επίθετο, και όχι Μυροβλήτης όπως νόμιζα εγώ και πολλοί άλλοι (έχουμε γράψει και άρθρο πριν από πολλά χρόνια). Ο άγιος Δημήτριος ήταν δημοφιλέστατος τον Μεσαίωνα, όπως κι ο Άι Γιώργης, αλλά μόνο στους ορθόδοξους, και γι’ αυτό το όνομα είναι μάλλον εξωτικό στη δυτική Ευρώπη, ενώ στα Βαλκάνια και γενικά στους ορθόδοξους λαούς της Ανατολικής Ευρώπης είναι πολύ συχνότερο.

Διότι βέβαια το Jimmy δεν είναι το αντίστοιχο του Δημήτρης στα αγγλικά, κι ας λέμε Τζίμηδες τους δικούς μας Δημήτρηδες -είναι το υποκοριστικό του James, του Ιάκωβου. Στα αγγλικά, το αντίστοιχο του Δημήτρη είναι το σπάνιο Demetri, όπως και το Dimitri στα γαλλικά. Οι ανατολικοί έχουν βέβαια Ντμίτρι, Ντιμίταρ, Ντουμίτρου κτλ. και από το ρώσικο υποκοριστικό Μίτια λέγεται ότι προέρχεται το αρχικό Μ. του ψευδώνυμου του Μ. Καραγάτση (Δημήτρη Ροδόπουλου).  Να πούμε πάντως ότι το Demetrio είναι σχετικά κοινό στη νότια Ιταλία, στα μέρη που είχε παλιά Έλληνες, όπως στην επαρχία του Ρηγίου.

Ο Δημήτρης έχει πολλά υποκοριστικά του ονόματός του. Δημήτρης λοιπόν, Δημητράκης, Δημητρούλης, Δημητρός, Δήμος. Μίμης, όπως ο αξέχαστος πατέρας μου. Μήτσος, φυσικά, αλλά και Μήτσης (τα Μητσάρας και Μητσάκος δεν ξέρω να τα έχει χρησιμοποιήσει κανένας για να αποκαλείται έτσι). Μήτρος και Μητρούσης και Μήτρακας, Ντέμης και Ντίμης, Τζίμης, Τζιμάκος. Δεν πρέπει να ακούγεται πια ο Μιμίκος. Νομίζω πως αυτός της Μαίρης ήταν ήδη επίθετο. Είναι και μερικά ιδιωματικά και σπάνια, που μόνο ως επίθετα επιβιώνουν: Δημαράς, Δημινάς, Μήτλης, Μήκας, Μουντής, Ποτιός, Τζήμος, κτλ. Και ο πολυσήμαντος Τάκης. Η Δήμητρα έχει τη Δημητρούλα, τη Μιμή, τη Μήτση, τη Ντέμη, τη Ντένη, την αγροτική Δημήτρω. Η Μέμα Σταθοπούλου ήταν Δήμητρα.

Να πούμε επίσης ότι ο Δήμος στις μέρες μας πιο πολύ είναι Δημοσθένης παρά Δημήτρης, ενώ ο Ντέμης Νικολαΐδης είναι Θεμιστοκλής. Επίσης, τον βιομήχανο Δημήτρη Γιαννακόπουλο που ασχολείται με τα διοικητικά του Παναθηναϊκού τον φωνάζουν Τράκη αλλά δεν ξέρω αν είναι πειραχτικό, ή ιδιωτικό υποκοριστικό ή αν λέγεται γενικότερα.

Ο αξέχαστος πατέρας μου, γεννημένος στη Μυτιλήνη, βαφτίστηκε Δημήτρης αλλά όλοι τον έλεγαν Μίμη, υποκοριστικό συχνότατο στο νησί, αν και λέγεται και σε πολλά άλλα μέρη. Για μας και για τους παλιούς του φίλους ήταν Μίμης, αλλά για τις νεότερες γνωριμίες Δημήτρης, εκτός αν γνωρίζονταν καλά στη συνέχεια. Όταν όμως δούλευε μαχόμενος μηχανικός, είχε τύχει ν’ακούσω να τον λένε και Μήτσο άνθρωποι της πιάτσας. Ο συγγραφέας Δημήτρης Ραβάνης είχε και το ψευδώνυμο Δήμος Ρεντής, αλλά για τους δικούς του ήταν Μίμης. Από την άλλη, ο Ψαθάς όταν έγραφε στα έντυπα της ΕΠΟΝ υπέγραφε Μίμης Ψαθάς ενώ στα άλλα του κείμενα Δημήτρης.

Ο Μήτσος λέγεται πολύ και σήμερα, όσο κι αν μπορώ να φανταστώ κάποιους να το θεωρούν μπας κλας. Οι δέκα μικροί Μήτσοι του Λαζόπουλου ήρθαν όταν ο τύπος είχε αρχίσει να χάνει σε συχνότητα, ενώ ο Μήτσος με το Κατινάκι του γελοιογράφου Διογ. Καμμένου είχε φτιαχτεί σε μια εποχή μητσικού μεσουρανήματος. Κάποτε το Μήτσος ήταν συνηθισμένο σε λογοτέχνες: Μήτσος Ευθυμιάδης, Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, Μήτσος Λυγίζος, Μήτσος Κασόλας, Μήτσος Παπανικολάου. Ο Δημήτρης Πουλικάκος είναι Μήτσος μερικής απασχόλησης.

Η τροπή του τρ σε τσ (Δημήτρης – Μήτσος) δεν είναι και τόσο ευεξήγητη, τα σχετικά παραδείγματα σε άλλες ελληνικές λέξεις είναι λιγοστά και αμφισβητούμενα -περισσότερα σε ένα παλιό σχόλιο του Σπιριντιόνε, ο οποίος βάσιμα αναρωτιέται μήπως υπήρξε αρβανίτικη  μεσολάβηση.

Εννοείται ότι στις μέρες μας πολύ δύσκολα θα βρεθεί Μήτρος, όνομα οπλαρχηγών του 21. Ο τελευταίος Μήτρος που θυμάμαι να αποκαλείται έτσι ήταν ο Μήτρος Σουλιμιώτης, κομμουνιστής δήμαρχος της Αγίας Βαρβάρας επί τέσσερις τετραετίες αμέσως μετά τη μεταπολίτευση.

Αν κάνουμε το τεστ της διασημότητας κατά Γκουγκλ, ο διασημότερος Δημήτρης είναι ο Μητροπάνος. Από τους Μίμηδες, ο Πλέσσας, ενώ από τους Μήτσους ο Παπανικολάου, λόγω του πρόσφατου βιβλίου με τα ποιήματά του. Δήμητρα η Γαλάνη και Μιμή όχι αυτή που σκεφτήκατε αλλά η Ντενίση.

Περιέργως, ο Δημήτρης δεν έχει αφήσει αποτύπωμα στη φρασεολογία μας. Μπορώ να σκεφτώ μόνο τη φρ. τα έκαναν τάτσι μίτσι κότσι, που λέγεται για όσους ενεργούν προσυνεννοημένα για να εξαπατήσουν κάποιον ή να πετύχουν αθέμιτο σκοπό, όπου (σύμφωνα με την επικρατέστερη θεωρία) οι τρεις λέξεις είναι αρβανίτικα υποκοριστικά (Τάτσης, Μήτσης και Κώτσης).

Ο Άγιος Δημήτριος, που τον αναφέραμε πιο πάνω, σημαδεύει και τον μήνα που γιορτάζει, αφού ένα από τα λαϊκά ονόματα του Οχτώβρη είναι «αγιοδημητριάτης». Αλλά «αγιοδημητριάτικα» λέγονται και τα χρυσάνθεμα, που αυτή την εποχή βγαίνουν. Παρεμπιπτόντως, μόνο δυο ουσιαστικά ή επίθετα έχει το λεξικό από αγίους: τα αγιοδημητριάτικα και τον αγιοβασιλιάτικο. Να αναφέρουμε και τον δήμο Αγίου Δημητρίου, που είναι το παλαιότερο Μπραχάμι. Έχουμε επίσης τη Δημητριάδα, την αρχαία πόλη στον Παγασητικό κόλπο, που πήρε το όνομά της από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή που την ίδρυσε -στον Βόλο υπάρχει συνοικία «Νέα Δημητριάδα», ενώ το όνομα διατηρείται επίσης στην ονομασία της τοπικής μητρόπολης, που λέγεται Δημητριάδος και Αλμυρού (μητροπολίτης Δημητριάδος ήταν για πολλά χρόνια ο μετέπειτα αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος).

Yπάρχει και χωριό Δήμητρα, που βρίσκεται ανάμεσα στη  Λάρισα και στην Αγιά. Χωριό Δήμητρα υπάρχει και στις Σέρρες, ενώ η Δαματριά της Ρόδου παραπέμπει στην αρχαία Δήμητρα. Με την ευκαιρία, να πούμε  ότι υπάρχει και Αγία Δήμητρα, αλλά δεν είναι πολύ γνωστή.

Από βιβλία με τον Δημήτρη στον τίτλο τους θα αναφέρω το «Η μάσκα του Δημήτριου» του Έρικ Άμπλερ, που έγινε και ταινία το 1944. Ο επώνυμος ήρωας είναι ένας τυχοδιώκτης ονόματι Δημήτριος Μακρόπουλος. Στα θεατρικά θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθεί ο Φον Δημητράκης του Δημήτρη Ψαθά. Από ταινίες, ας αναφέρουμε την παλιά (1954) χολιγουντιανή χλαμυδοπαραγωγή Ο Δημήτριος και οι μονομάχοι.

Να κλείσουμε, όπως πάντα, με τραγούδι. Να βάλουμε ένα όχι πολύ γνωστό του Μίκη Θεοδωράκη, από τα Γράμματα απ’ τη Γερμανία, Ο Μήτσος απ’ τα Φάρσαλα, σε τολμηρούς για την εποχή στίχους του Φώντα Λάδη.

Εύχομαι στους Δημήτρηδες και στις Δήμητρες να το γλεντήσουν δεόντως απόψε.

Και βέβαια, χρόνια πολλά στους δικούς μας, τον Δημήτρη Μαρτίνο, τον Mitsos, τον Μήτσκο, τον Τζιμάκο, τον Ορεσίβιο (κρυπτοδημήτρης), και τους άλλους που σίγουρα ξεχνάω -και βέβαια  στις Δήμητρες που μας διαβάζουν.