Σκουπίδια και φιλότιμο

Χτες είχαμε βγει βόλτα με τον φίλο μου τον Ηλία, που ήμασταν μαζί συμμαθητές στο γυμνάσιο. Ανεβήκαμε στον Υμηττό,  από τη  μεριά της  Γλυφάδας, από το γήπεδο της Τερψιθέας.  Ο νότιος Υμηττός είναι λιγότερο σημασμένος από τον κεντρικό ή τον βόρειο. Υπήρχαν βέβαια τα κόκκινα σημάδια πάνω στις πέτρες που δείχνουν  το μονοπάτι, αλλά τίποτε άλλο, καμιά πινακίδα.

Η μόνη πινακίδα που θυμάμαι να είδαμε, σε ένα σημείο που ο ανήφορος προσωρινά σταματάει, ήταν αυτή, που πολύ άτσαλα την έβγαλα και δύσκολα διαβάζεται.

Για να  μη σας κουράζω, γράφει

Μην Πετάτε Σκουπίδια
Αν Έχετε Φιλότιμο!

Θα προσέξατε ίσως ότι τα γράμματα είναι αν όχι καλλιγραφικά πάντως πεποικιλμένα, ενώ η βάση της πινακίδας είναι σπασμένη, και κάπως την έχουν στερεώσει πάνω στα κλαδιά του πεύκου.

Σχολίασα ότι, αφού σκουπίδια δεν υπήρχαν εκεί  γύρω, ως τώρα θα είχαν περάσει μόνο άνθρωποι με φιλότιμο.

— Για το φιλότιμο θα έχεις γράψει, μου λέει ο Ηλίας

— Ναι, βέβαια, του απάντησα -ίσως το θυμάστε κι εσείς, το άρθρο που εξετάζει αν  η λέξη  Φιλότιμο μεταφράζεται σε άλλες  γλώσσες.

— Για τα σκουπίδια;

— Χμμμ.. Δεν θυμάμαι, μπορεί και να  μην έχω γράψει, του απάντησα. Μάλλον δεν έχω αφιερώσει ειδικό άρθρο, του είπα.

— Κακώς. Να  γράψεις, είπε ο Ηλίας. Και για να σε βοηθήσω, συνέχισε, «σκουπίδια» στην τραπεζική αργκό λέγαμε (ο Ηλίας δούλευε σε τράπεζα) τα δάνεια που δεν είχαν εξασφάλιση.

— Δεν το ήξερα, του απάντησα. Μονο στο μπάσκετ ξέρω,  που λένε «σκουπίδια» τα ριμπάουντ.

Είχαμε μια αμφιβολία, αν σκουπίδια είναι όλα τα ριμπάουντ ή μόνο τα επιθετικά και αν είναι όλα τα επιθετικά ριμπάουντ ή μόνο εκείνα όπου η μπάλα βρίσκεται μακριά από το καλάθι. Από το γκουγκλ,  βλέπω ότι πιθανώς η διάκριση αυτή να μην  ισχύει και βρίσκω ότι «σκουπιδιάρης» λέγεται ο παίκτης που μαζεύει πολλά ριμπάουντ.

Στο σημείο εκείνο το μονοπάτι ξανάγινε ανηφορικό, οπότε σταματήσαμε να μιλάμε για να κάνουμε οικονομία δυνάμεων. Όμως, είχα  βρει θέμα για το σημερινό άρθρο.

Ο τίτλος που έβαλα, βέβαια, είναι παραπλανητικός. Το φιλότιμο απλώς μου έδωσε την αφορμή. Για τα σκουπίδια θα λεξιλογήσουμε, ελπίζοντας να μην  πείτε στο τέλος πως το άρθρο ήταν για τα σκουπίδια.

Τα σκουπίδια λοιπόν.  Η λέξη «σκουπίδι» προέρχεται  από το ρήμα σκουπίζω. Σε πρόσφατο άρθρο μας, είχαμε δει  πώς λειτουργεί το επίθημα -ίδι και είχαμε πει ότι, ανάμεσα στ’ άλλα μπορεί  να » δηλώνει ό,τι απόμεινε από την ενέργεια τη σχετική με το σημαινόμενο από την πρωτότυπη λέξη», κι έτσι όπως από το πριονίζω έχουμε το πριονίδι έτσι και για το σκουπίζω έχουμε το σκουπίδι.

Σε παλιότερο άρθρο, όπου λεξιλογούσαμε  για τη  σκούπα, είχαμε πει και μερικά για τα σκουπίδια. Μεταφέρω:

Και από το ρήμα σκουπίζω προέκυψαν και στα σκουπίδια, τα οποία, και πάλι, δεν είναι μόνο όσα μαζεύουμε με τη σκούπα αλλά όλα τα απορρίμματα. Και μέσα στα χρόνια άλλαξαν και οι σκούπες, όλο και λιγότερο χρησιμοποιούνται οι παλιές οι φτιαγμένες από σκουπόχορτο, μέσα στο σπίτι κυρίως η ηλεκτρική σκούπα ακούγεται, που βέβαια δεν σαρώνει αλλά ρουφάει και δεν έχει ανάγκη από το φαράσι.

H λέξη «σκούπα» είναι μεσαιωνική, δάνειο από τα λατινικά (scopa). Τη βρίσκουμε στα σχόλια του Τζέτζη στον Λυκόφρονα, όπου η αρχαία λέξη όφελτρον εξηγείται ως εξής: «ὄφελτρον· σαρὸν γὰρ καὶ ὄφελλα καὶ ὄφελμος ἡ σκοῦπα λέγεται». (…)

Τα σκουπίδια, αυτά που μαζεύει η σκούπα, τα λέμε και σαρίδια (από το ρ. σαρώνω), λέξη που την έχουν τα σημερινά λεξικά παρόλο που δεν πολυακούγεται, όπως επίσης τα λέμε και φρόκαλα. Φρόκαλο είναι το σκουπίδι, είναι και κατά συνεκδοχή η σκούπα (ή: φροκάλα), είναι και ο άνθρωπος ο άξιος περιφρόνησης, ο τιποτένιος, και κυρίως με αυτή τη μεταφορική σημασία ακούγεται σήμερα η λέξη.

Το φρόκαλο προέρχεται από το  ρήμα «φιλοκαλώ», μια ένα εξαιρετικά εντυπωσιακή σημασιολογική κατακρήμνιση  από τα ψηλά (φιλοκαλία) στα χαμηλά, αλλά γι’ αυτό σας παραπέμπω στο παλιό άρθρο.

Γυρνάμε στα σκουπίδια. Η λέξη κυρίως στον  πληθυντικό εμφανίζεται, αλλά μπορεί κάλλιστα να έχει  και ενικό, δεν είναι σαν τα συμπράγκαλα. Σκουπίδι είναι οτιδήποτε άχρηστο ή βρόμικο, ανεξάρτητα από το αν το απομακρύνουμε με τη σκούπα ή όχι.  Είναι ακόμα, στον  πληθυντικό, το δοχείο όπου πετάμε τα σκουπίδια -κι έτσι λέμε «Πέταξέ το στα σκουπίδια», εννοώντας στον σκουπιδοτενεκέ ή τη  σακούλα των σκουπιδιών. Κι έτσι «κατεβάζω τα σκουπίδια», δηλαδή την οικιακή σακούλα που την  πετάω στον κάδο. Και,  σε ακόμα μεγαλύτερη επέκταση, μπορεί να ρωτήσουμε «Τι ώρα/ποια μέρα περνάνε τα σκουπίδια;» δηλαδή το απορριμματοφόρο του δήμου,  κοινώς το σκουπιδιάρικο ή η σκουπιδιάρα.

Κι έτσι, όταν μια συσκευή έχει χαλάσει, λέμε «είναι για τα σκουπίδια» (τώρα τελευταία μπορεί να πούμε «Είναι για  την  ανακύκλωση»).

Μεταφορικά,  σκουπίδι είναι κάτι ή κάποιος που είναι κακής  ποιότητας, μηδαμινής  αξίας ή σημασίας. Θυμάμαι μια  συζήτηση όπου κάποιος έλεγε ότι «το 90% των βιβλίων επιστημονικής φαντασίας είναι σκουπίδια» και κάποιος άλλος απάντησε «το 90% του οτιδήποτε είναι σκουπίδια».

Σε κάποιο παμπάλαιο άρθρο, είχα κατηγορήσει τον  Λάκη Λαζόπουλο, που ήταν  τότε στις δόξες του, ότι «μεταδίδει ανεξέταστο ό,τι σκουπίδι ψαρέψει στις πιο δύσοσμες και κακόφημες κόχες του ελληνικού Διαδικτύου». Μπορούμε επίσης να πούμε «μου φέρθηκε τόσο άσχημα, σα να ήμουνα σκουπίδι» (ή: λες και…)

Υπάρχει και η έκφραση  «κάνω κάποιον σκουπίδι», δηλαδή τον εξευτελίζω, τον  μειώνω, π.χ. Ο προϊστάμενός του τον έκανε σκουπίδι μπροστά σε όλους τους συναδέλφους του για ένα ασήμαντο λάθος (το παράδειγμα από το ΜΗΛΝΕΓ).

Ανάμεσα στα παράγωγα και σύνθετα της λέξης έχουμε τον σκουπιδότοπο, το σκουπιδομάνι, το σκουπιδολόι, τον σκουπιδιάρη,  και όσα αναφέραμε ήδη πιο πάνω. Υπάρχει και ο σκουπιδοφάγος, αν και δεν συνηθίζεται πολύ στην  Ελλάδα, είναι αμερικάνικη πατέντα.

Είπαμε ότι σκουπίδια μπορούμε να χαρακτηρίσουμε οτιδήποτε είναι κακής ποιότητας ή μηδαμινής αξίας. Κατ’ επίδραση του αγγλ. junk food λέμε σκουπίδια τα φαγητά των φαστ φουντ, που θα θεωρούμε μικρής διατροφικής αξίας, και έχει εμφανιστεί και ο όρος «σκουπιδοτροφή». Κάποιοι λένε και για «σκουπιδοεκπομπές», μεταφέροντας το trash TV των αγγλοσαξόνων.

Αν  θέλαμε να βάλουμε ένα τραγούδι που να λέει για σκουπίδια, ίσως θα διάλεγα το «Σαν  της  γαρδένιας τον ανθό» με τον  Τόλη Βοσκόπουλο, ο οποίος παραπονιέται στο ρεφρέν ότι το όνειρό τους μαράθηκε σαν της γαρδένιας τον  ανθό κι έτσι το βρήκε κάποιο δειλινό «σκουπίδι, σκουπίδι μες στο δρόμο». Αλλά για να μη μας πουν αρχαίους, εξισορροπώ με τον Σκουπιδότοπο από τις Σκιαδαρέσες.

Στο σλανγκρ βρίσκω τον  όρο «σκουπίδιασμα» δηλ. γερό μεθύσι, ξεσάλωμα, και το ρήμα «σκουπιδιάζω».

Βρίσκω επίσης αναφορά στο σύνθημα της  HELMEPA «Όχι  σκουπίδια όχι πλαστικά σε θάλασσες και ακτές», το οποίο έχει  δώσει τροφή σε διάφορα μιμίδια (π.χ. όχι φασίστες…)

Βέβαια, όλες οι θάλασσες, ακόμα και σε περιοχές που απέχουν  πολύ από οποιαδήποτε ξηρά, είναι γεμάτες πλαστικά. Ίσως τελικά δεν είναι πολλοί αυτοί που έχουν φιλότιμο ή  ίσως δεν είναι θέμα χαρακτήρα…