Τα ολοίσθια και τα φατσέικα

Τα φατσέικα είναι ο τρόπος που μιλάει ο Βαγγέλης Φατσέας, ο ήρωας στο σίριαλ Καφέ της Χαράς: όλο μαργαριτάρια, στην προσπάθειά του να χρησιμοποιήσει λόγιες εκφράσεις και «δύσκολες» (απαιτητικές, που λέει κάποιος) λέξεις. Στο Γιουτούμπ μπορεί κανείς να βρει διάφορες ανθολογίες με ατάκες του Φατσέα, από την πρώτη περίοδο του πολύ καλού σιριαλ (σε σενάριο Άννας Χατζησοφιά και Χάρη Ρώμα), για παράδειγμα εδώ. (Κατά σύμπτωση, αυτό τον καιρό προβάλλεται δεύτερη εποχή του σίριαλ, με πολλούς ίδιους ήρωες, ανάμεσά τους και τον Φατσέα, δηλαδή τον Γεράσιμο Σκιαδαρέση -και, απ’ όσο είδα, με την ίδια έφεση στα φατσέικα).

Ο Φατσέας είναι κωμικός τύπος και πρέπει να βγάλει γέλιο -τα γλωσσικά του λάθη είναι φτιαχτά και πολύ μελετημένα από τους σεναριογράφους και κατά κανόνα δεν είναι τα τυπικά γλωσσικά λάθη που ακούμε γύρω μας. Για να φέρω ένα παράδειγμα, στην αρχη του βίντεο που ανέφερα πριν (περί το 0.22) λέει: «Πήρε την απόφαση μόνος του. Αποφασίζομεν και διατάσσομεν. Την έχει δει διδάκτορας» -και βέβαια εννοεί «δικτάτορας». Πολλοί λαϊκοί άνθρωποι, όπως ξέρουμε, λένε «δικτάκτορας» και «δικτακτορία» -δεν έχω ακούσει κανέναν να λέει «διδακτορία» κατά λάθος, ενώ έχω ακούσει να μπερδεύουν με λογοπαικτικό σκοπό διδάκτορες και δικτάτορες. Επίσης ο Φατσέας λέει «έχω την εύβοια της τύχης», «θα παρεκτραχυνθώ», «είμαι εχέθυμος» και αλλα αμέτρητα, που τα μελέτησε ο γλωσσολόγος Ασημάκης Φλιάτουρας σε σχετική εργασία του (με τον Θεόδ. Κούκο). Ο Φλιάτουρας χαρακτηρίζει «κωμικόγλωσσα» τα φατσέικα, που τα εντάσσει στην παικτική παρετυμολογία, την οποία διακρίνει από τη λαϊκή ετυμολογία, που μας δίνει, ας πούμε, το αγιόκλημα από το αιγόκλημα και το εφτάζυμο από το αυτόζυμο (ξέρω, χρωστάω άρθρο).

Με τον Φατσέα γελάμε, όπως γελούσαμε παλιότερα και με τα μαργαριτάρια της Δέσποινας Στυλιανοπούλου, που και αυτή έπαιζε ρόλους που την ήθελαν να κάνει μαργαριτάρια προσπαθώντας να μιλήσει λογιότροπα και περιδιαγραμμάτου (π.χ. το όνειρο εκάστου γυναίκας – δείτε εδώ μια ανθολόγηση). Γενικά η γλώσσα μπορεί να αποτελέσει πηγή γέλιου στο θέατρο και στον κινηματογράφο -ξεκινώντας από την Βαβυλωνία στην οποία είχαμε αναφερθεί πριν από λίγους μήνες στο ιστολόγιο και προχωρώντας στους διάφορους διαλεκτόφωνους στον Καραγκιόζη ή σε επιθεωρήσεις.

Επίσης, πολλοί γελάνε με τα γλωσσικά λάθη των λαϊκών ανθρώπων, που τα βρίσκουν αστεία -όχι όμως και με τα γλωσσικά λάθη των μεγαλόσχημων. Ο λόγος είναι ότι πιο εύκολα κολλάς τη ρετσινιά του αγράμματου στον λαϊκό άνθρωπο, και γελάς μαζί του επιβεβαιώνοντας τη δική σου ανωτερότητα, παρά σε κάποιον που κάνει «λογιοστρεφή» λάθη, π.χ. «μετέρχεται άθλιων μέσων». Πολύ είχαν χλευαστεί τα γλωσσικά λάθη της λαίδης Άντζελας Δημητρίου. Και μπορεί να βγάζει γέλιο το «τρώω είδη υγιεινής», αν υποθέσουμε ότι το είπε, αλλά πολλοί γέλασαν και με το «ουδείς άσφαλτος», παρόλο που το άσφαλτος = αλάνθαστος που είναι απολύτως υπαρκτός και λεξικογραφημένος τύπος, έστω κι αν συνήθως όταν λέμε «ασφαλτος» εννοούμε το υλικό με το οποίο στρώνονται οι δρόμοι. Κάποιοι επέμειναν: «Σύμφωνοι, υπάρχει λέξη «άσφαλτος» αλλά σιγά μην την ήξερε η Άντζελα Δ. όταν το είπε» -λες και θα ήταν αφύσικο να ξέρει μια υπαρκτή (και όχι λόγια!) λέξη της γλώσσας της ή να τη σχηματίζει με φυσικό σχηματισμό.

Τα σκέφτηκα όλα αυτά τις προάλλες, όταν στη γλωσσική ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ κάποιος χλεύασε την έκφραση «πνέει τα ολίσθια» που ακουσε να λένε (ή «πνέει τα ολοίσθια», αφού ήταν προφορικός λόγος). Ο λόγος είναι ότι ο τύπος «ολοίσθια» (ή ολίσθια) κατά τη γνώμη μου δεν είναι μαργαριτάρι, δεν είναι σαρδάμ, δεν ανήκει στα φατσέικα, αλλά είναι υπαρκτός από παλιά λαϊκός τύπος, που διατηρείται και στις μέρες μας, κυρίως σε ιδιώματα.