Η πολίτρια, η πολίτιδα, η πολίτις, η πολίτης…

Αναδημοσιεύω ένα άρθρο της Μαριάννας Τζιαντζή από την Καθημερινή του Σαββάτου των εκλογών, επειδή, παρόλο που οι εκλογές περάσαν, διατηρεί ακέριο το ενδιαφέρον του.  Στο τέλος, λέω κι εγώ τα δικά μου.

Τι τραβάμε κι εμείς οι πωλήτριες!

«Θα ψηφίσετε στις ευρωεκλογές;» Στην ερώτηση καλείται να απαντήσει μία από τις κοπέλες που συμμετέχουν στα καλλιστεία Playmate (Star) κι εκείνη απαντάει: «Σαν Ελληνίδα πολίτρια, θα ψηφίσω!»

Τι να σου κάνουν οι κοπελίτσες που τα δίνουν όλα για μια θέση στον ήλιο του μόντελινγκ και της σόου μπιζ; Μια ολόκληρη βιομηχανία τούς παίρνει τα μυαλά και οι γονείς από κοντά. Όμως, η αλήθεια είναι ότι πολλά αρσενικά ουσιαστικά δεν μπορούν να αποκτήσουν εύκολα «θηλυκή» κατάληξη. Λέμε Πολίτισσα για την κάτοικο της Κωνσταντινούπολης, όμως η «πολίτισσα» με μικρό «π» δεν έχει περάσει στα λεξικά. Έτσι, η υποψήφια Playmate αυτοχαρακτηρίστηκε «πολίτρια» κατά το συντάκτης / συντάκτρια ή μάλλον κατά το τηλεθεατής / τηλεθεάτρια.

Η λέξη «τηλεθεάτρια» έχει καθιερωθεί στο τηλεοπτικό σύμπαν και, από τις πολλές φορές που την ακούμε, σχεδόν την έχουμε συνηθίσει. Τι να πούμε; «Μια κυρία τηλεθεατής μάς τηλεφώνησε;» Μέχρι στιγμής δεν έχω ακούσει μια γυναίκα να υποστηρίζει «τα γεγονότα εξελίσσονται ερήμην μου, είμαι θεάτρια της ζωής μου», όμως οι κυρίες τηλεθεάτριες είναι πια μια πραγματικότητα.

Τις τελευταίες εβδομάδες, βλέπαμε στην τηλεόραση υποψήφιες «κυρίες ευρωβουλευτές» και όχι ευρωβουλευτίνες. Στις καθημερινές συζητήσεις μας λέμε η «βουλευτίνα», αλλά στις δημόσιες, τις τηλεοπτικές, συνήθως λέμε η κυρία βουλευτής και όχι «βουλευτίνα».

«Να το πω χοντρά, να το πω λαϊκά», μας προειδοποιεί ένας γνωστός τηλεστάρ όταν πρόκειται να χρησιμοποιήσει μια λαϊκή έκφραση, π. χ., «ξέρετε τι λέει ο λαός μας, κύριε υπουργέ; Κάτι τρέχει στα γύφτικα!». Σαν να βλέπουμε μια ταινία και στην οθόνη να εμφανίζεται το προειδοποιητικό σήμα «Χ», δηλαδή η επόμενη σκηνή είναι αυστηρώς ακατάλληλη για ανηλίκους.

Πριν από 30 χρόνια, ένας μεγάλος δάσκαλος και αγωνιστής της δημοτικής, ο Εμμ. Κριαράς έγραφε ότι «εμείς οι μορφωμένοι» κερδίζουμε όταν προσέχουμε πώς εκφράζεται ο λαός. Ο ίδιος έχει παραθέσει μια χαριτωμένη στιχομυθία με έναν χωρικό που μπαίνει στο γραφείο των καθηγητών, σε ένα γυμνάσιο κάπου στη Βόρεια Ελλάδα και ζητάει «την κυρία γυμνασιάρχισσα». Κι εκείνη του απαντάει: «Δεν έχουμε γυμνασιάρχισσα, κύριε».

«Ε, τότε την κυρία γυμνασιαρχίνα».
Και εκείνη απαντάει: «Οχι, θα πείτε την κυρία γυμνασιάρχη».

Η γλώσσα είναι απρόβλεπτη. Άλλοτε φοράει τη σκοροφαγωμένη καπελαδούρα της Μαντάμ Σουσού με τα ψόφια πουλιά και άλλοτε μας εκπλήττει με την εκθαμβωτική της νεότητα. Κάποια λάθη βγάζουν μάτι, όμως υπάρχουν και λάθη ηθελημένα και χαριτωμένα, όπως το «εγώ δεν είμαι διακοψίας», που είπε ο Νίκος Χουντής στις «Αποδείξεις» (ΑΝΤ1) του Νίκου Ευαγγελάτου, όταν οι συνομιλητές του διέκοπταν συστηματικά ο ένας τον άλλον.

Από μια άποψη, η κοπέλα των καλλιστείων εκφράστηκε σωστά. Για πωλήτρια την προορίζουν, αφού εκπαιδεύουν να συσκευάζει σωστά και να πουλάει τα νιάτα και την ομορφιά της. Μόνο που η αγορά έχει αρχίσει να πληρώνει όλο και λιγότερα χρήματα γι’ αυτά τα προϊόντα.

Πρώτο σχόλιο, δανεικό από τον φιλόλογο Γιάννη Στρούμπα, που σε άλλο βήμα συζήτησης σχολίασε εύστοχα με αφορμή το άκλιτο «της Μαντάμ Σουσού»:

Και, φυσικά, η Σουσού εμφανίζεται άκλιτη (όπως η αλεπού, της αλεπού). Ενώ αν ήταν «η Σουσώ» (όπως η Μαντώ), τι ωραία γενική «της Σουσούς» που θα είχε!

Δεύτερο σχόλιο, για το «διακοψίας». Δεν ξέρω γιατί χαρακτηρίζεται λάθος ηθελημένο και χαριτωμένο. Ναι μεν δεν υπάρχει στα λεξικά, είναι όμως λέξη της κοινοβουλευτικής αργκό για τον βουλευτή που διακόπτει συστηματικά τους ομιλητές, και την πρωτοβρίσκω στα κιτάπια μου από το 1964, όταν σε ρεπορτάζ ένας βουλευτής της ΕΡΕ (ο Γ. Λύχνος) χαρακτηρίζεται «αιώνιος… διακοψίας». Τα αποσιωπητικά υπονοούν ότι η χρήση της λέξης ήταν τολμηρή τότε. Διακοψία και «εφαψία του λόγου» είχε χαρακτηρίσει στη Βουλή το 1984 ο Μανώλης Γλέζος τον Αριστοτέλη Παυλίδη. Σήμερα η λέξη είναι αρκετά διαδεδομένη όχι μόνο στη Βουλή αλλά και στους παραθύραθεν «διαλόγους».

Τρίτο σχόλιο, στην ουσία του θέματος, για το θηλυκό της λέξης «πολίτης». Σωστά λέει η Μαριάννα Τζιαντζή ότι τα λεξικά δεν καταγράφουν τύπο «πολίτισσα» ως θηλυκό του πολίτης, ενώ καταγράφουν Πολίτισσα ως θηλυκό του Πολίτης. Αλλά αυτό εγώ το βρίσκω γλωσσικό σεξισμό.

Δηλαδή, μας έχουν πείσει πως όταν ακούμε «ένας πολίτης» πρέπει το μυαλό μας να πηγαίνει σε έναν υπεύθυνο άνδρα που συμμετέχει ενεργά στο κοινωνικό γίγνεσθαι, ενώ όταν ακούμε «μια πολίτισσα» πρέπει το μυαλό μας να πηγαίνει μόνο στην Πολίτισσά μου έμορφη του τραγουδιού, που ή θα χορεύει λαγγεμένα ή θα μαγειρεύει νόστιμα σουτζουκάκια, αλλά όχι παραπάνω, έτσι; Μέχρι την κουζίνα και το κρεβάτι, όχι έξω στην κοινωνία.

Δεν ξέρω, αλλά στα δικά μου αυτιά το «πολίτισσα» δηλώνει καταρχήν το θηλυκό του «πολίτης». Ίσως να έχω επηρεαστεί από τις μεταφράσεις σοβιετικών μυθιστορημάτων, όπου η στερεότυπη προσφώνηση στη Σοβιετία ήταν «πολίτη, πολίτισσα». Όπως όταν ακούω πολίτης δεν σκέφτομαι τον άντρα από την Πόλη, έτσι κι όταν ακούω πολίτισσα δεν σκέφτομαι τη γυναίκα από την Πόλη, παρά το γεγονός ότι στο Φάληρο που γεννήθηκα και ζω (τον μισό καιρό) έχουμε πάμπολλους Πολίτες και Πολίτισσες.

Από την άλλη, δεν μπορώ να ειρωνευτώ την μοντέλα που είπε ότι είναι «πολίτρια» διότι κρίνω πως έδειξε υγιέστερο γλωσσικό αισθητήριο από τον δημοσιογράφο της Αυγής που, με αφορμή την αξιέπαινη ενέργεια του δημάρχου Καισαριανής να γράψει στα δημοτολόγια ένα κοριτσάκι, την Κούκουα, παιδί αφρικανών μεταναστών, έβαλε τίτλο: Η Κούκουα είναι πολίτιδα! Το «πολίτιδα» το βρίσκω τεχνητό, άσε που ακούγεται και λιγάκι σαν αρρώστια. Όχι ότι είναι καλύτερη η «επίσημη» πρόταση. Αλλά ποια είναι η «επίσημη» πρόταση;

Ο τύπος «πολίτισσα», είπαμε, δεν υπάρχει στα σύγχρονα λεξικά. Ο Μπαμπινιώτης δίνει «η πολίτις» ενώ το ΛΚΝ δίνει «η πολίτης, η πολίτις». Ωστόσο, στο γκουγκλ βρίσκω πολλές εμφανίσεις του όρου «πολίτισσα, πολίτισσες» που αναφέρονται στο θηλυκό του πολίτη και όχι στις εκ Κωνσταντινουπόλεως ορμώμενες. Το περίεργο είναι ότι για τον συναφή τύπο «δημότης», τα ίδια λεξικά δίνουν θηλυκό το «δημότισσα» (ο Μπ. αναφέρει δευτερευόντως και τον λόγιο τύπο δημότις). Και στο γκουγκλ, βεβαίως, ο έμφυλος τύπος της δημοτικής (δημότισσα) υπερτερεί. Άρα, γίνεται ακόμα πιο χτυπητή η απουσία του τ. πολίτισσα από τα λεξικά, πολύ περισσότερο που οι τύποι των λεξικών (η πολίτης, η πολίτις) είναι, κατά την ταπεινή μου γνώμη, αποτρόπαιοι.

Κι όσο κι αν είναι σωστή η επισήμανση της αγαπητής Μαριάνας Τζιαντζή, ότι πολλά ουσιαστικά δεν μπορούν να αποκτήσουν εύκολα θηλυκή κατάληξη, σκέφτομαι πως αυτό γίνεται και λιγάκι μπαμπούλας που μόνοι μας τον επιβάλλουμε. Αλλά, όπως έχω ξαναπεί, πρέπει οι ίδιες οι γυναίκες να μη διστάζουν να χρησιμοποιούν θηλυκούς τύπους, πρέπει να μην υποκύπτουν στην τρομοκρατία, ότι οι αρσενικοί (επίκοινοι) τύποι είναι τάχα «πιο επίσημοι», σαν εκείνη τη διαιτήτρια ποδοσφαίρου, από τις ελάχιστες που υπάρχουν, που έλεγε όλο στόμφο «Δεν είμαι διαιτήτρια. Είμαι γυναίκα διαιτητής!»

Οπότε, ξαναλέω, μπράβο της κοπέλας που προτίμησε να αυτοσχεδιάσει με το «πολίτρια», κι ας έκανε λάθος, αντί να φορέσει τα γλωσσικά μουστάκια που, είμαι βέβαιος, θα την ασχήμαιναν. Ελπίζω του χρόνου να δηλώσει θαρρετά ότι είναι πολίτισσα!

ΥΓ Στον ιστότοπό μου έχω μια ενότητα με τίτλο «Τα μουστάκια της Τζοκόντας» όπου βάζω όσα άρθρα έχουν θέμα τους αυτό που θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε «γλωσσικό ερμαφροδιτισμό. Είχα σκεφτεί να πάρω μια Τζοκόντα και να της βάλω μουστάκια με το Φότοσοπ αλλά δεν είμαι πολύ επιδέξιος σ’ αυτά. Η μουστακαλού Τζοκόντα της εικόνας είναι παρμένη από εδώ.