Ο Άγιος Ντοπιελεήμονας δεν φοράει παντελόνια

Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στην Αυγή στις 5 Ιουλίου. Επειδή τότε έλειπα, δεν το έβαλα αμέσως.

Ο Πανταλόνε της Κομέντια ντελ Άρτε

Το ευφυέστατο λογοπαίγνιο «Ντοπιελεήμονας» δεν είναι δικό μου εύρημα, το οφείλω στον Γ. Κυρίτση, που το έγραψε πριν από τρεις περίπου εβδομάδες εδώ στην Αυγή, σατιρίζοντας έτσι την σπέκουλα των ακροδεξιών πάνω σε υπαρκτά προβλήματα με τους μετανάστες σ’ αυτή τη γειτονιά της Αθήνας, που ίσως το πιο τρανταχτό παράδειγμα να είναι το λουκέτο που παράνομα έβαλαν κάποιοι στην παιδική χαρά κρατώντας την κλειστή με το έτσι θέλω για να μη χαρούν λίγο τα μεταναστόπουλα και να μην ανακατευτούν με τα δικά μας παιδιά τα ντόπια.

Ντοπιελεήμονας λοιπόν αυτός, διότι ο άλλος, ο αυθεντικός άγιος, ελεούσε τους πάντες, όπως λέει και το όνομά του. Ήταν ένας από τους Αγίους Αναργύρους, που ονομάστηκαν έτσι επειδή γιάτρευαν τον κοσμάκη χωρίς να παίρνουν χρήματα. Σύμφωνα με τα στοιχεία που υπάρχουν, ονομαζόταν Πανταλέων ή Παντολέων, ήταν διακεκριμένος γιατρός και μαρτύρησε επί Διοκλητιανού στη Βιθυνία το 303. Στη Δύση τον λένε Pantaleon, αλλά στην ανατολική εκκλησία ονομάστηκε Παντελεήμων, όνομα που το πήρε την ώρα του μαρτυρίου του, όπως λέει ο συναξαριστής: Mετά δε ταύτα έλαβεν ο Άγιος την του θανάτου απόφασιν. Όθεν επροσευχήθη, και τελειωθείσης της προσευχής, ήλθε θεία φωνή ονομάζουσα αυτόν αντί Παντολέοντος Παντελεήμονα.

Ο άγιος Παντελεήμονας είναι ιαματικός άγιος και στα πανηγύρια του τον παλιό καιρό προσέρχονταν κάθε λογής ανάπηροι, άρρωστοι και άλλοι αναξιοπαθούντες –από εκεί βγήκε και η παροιμία «κουτσοί στραβοί στον άγιο Παντελεήμονα» που τη λέμε όταν συρρέει πλήθος ετερόκλιτο σ’ ένα μέρος, ιδίως για να επωφεληθούν από κάτι. Στην κοινή χρήση, το όνομα το συγκόπτουμε σε Παντελής –και υπάρχει η παροιμιακή φράση «Τα ίδια Παντελάκη μου, τα ίδια Παντελή μου» για καταστάσεις που επαναλαμβάνονται μονότονα, που δεν αλλάζουν, δεν βελτιώνονται. Γιατί διαλέχτηκε ο Παντελής μέσα στα τόσα ονόματα, δεν το ξέρω· μάλλον ταιριάζει καλύτερα στο μέτρο.

Στη Δύση, είπαμε, τον άγιο τον ξέρουν Pantaleon. Στη Βενετία ο San Pantaleon ήταν από τους πιο αγαπημένους αγίους και η εκκλησία του μαρτυρείται από το έτος 1000. Το όνομα Pantaleone (στη βενετσιάνικη μορφή του, Pantalon) ήταν πολύ συχνό στα λαϊκά στρώματα των κατοίκων της Γαληνοτάτης και επειδή ήταν σχετικά παράξενο έφτασε να χρησιμοποιείται το Pantalone ως συλλογικό παρατσούκλι των Βενετσιάνων, όπως ας πούμε σήμερα λέγεται το Τσαμπίκος για τους Ρόδιους. Στην κομέντια ντελ’ άρτε, ο Pantalone ήταν ο γέρος έμπορος, που μιλούσε χαρακτηριστική βενετσιάνικη διάλεκτο, και παρά την προχωρημένη ηλικία του επέμενε συνέχεια να στήνει δαιμόνιες επιχειρηματικές κομπίνες και να μπλέκει σε ερωτοδουλειές που ποτέ δεν είχαν αίσιο τέλος. Ο Πανταλόνε φορούσε μακριές βενετσιάνικες βράκες σε μια εποχή που οι άντρες της καλής κοινωνίας φορούσαν κυλότες μέχρι το γόνατο.

Στα γαλλικά, το κοστούμι του Πανταλόνε ονομάστηκε περί το 1585 pantalon, και μετά ο όρος έμεινε να δηλώνει τον πρόγονο του σημερινού φορέματος. Από τα γαλλικά, η λέξη pantalon, για το ρούχο, επιστρέφει στα ιταλικά (δηλ. πρόκειται για αντιδάνειο στα ιταλικά) ως pantalone, πληθυντικός pantaloni. Από τα ιταλικά το δανειστήκαμε κι εμείς, και ο πληθυντικός θεωρήθηκε ουδέτερο ενικό, άρα «το πανταλόνι», εξ ου και ο νέος πληθυντικός «τα πανταλόνια», που παλιότερα ακουγόταν πιο συχνά από τον ενικό. Ο τύπος «παντελόνι» είναι νεότερος και θεωρείται κοσμιότερος. Η απώτερη ελληνική καταγωγή του πανταλονιού διέφυγε από τον δημοδιδάσκαλο του ανεκδότου, πρόγονο του Γκας Πορτοκάλος, ο οποίος, θέλοντας με το ζόρι να δώσει ελληνικά διαπιστευτήρια στο πανταλόνι το παρετυμολόγησε από το «πάντα λειώνει», που είναι ετυμολογικά ανακριβές αλλά, φευ, οδυνηρά πραγματικό κατά τα άλλα.

Στην αρχαιότητα, ρούχα σαν τα παντελόνια φορούσαν οι ανατολικοί λαοί που ίππευαν πολύ, Πέρσες και Σκύθες. Οι αρχαίοι Έλληνες τα έλεγαν αναξυρίδες. Οι βράκες, σαν λέξη και σαν πατέντα, έρχονται από τους Γαλάτες, για τους οποίους λέει ο Διόδωρος Σικελιώτης ότι φορούν αναξυρίδες «άς εκείνοι βράκας προσαγορεύουσιν». Στο αντρικό ντύσιμο τα παντελόνια γενικεύτηκαν στη Δυτική Ευρώπη περί το 1840, σε μας λίγο αργότερα –αρχικά τα θεωρούσαν ‘φράγκικα ρούχα’ και φραγκοράφτες έλεγαν όσους τα έραβαν. Φυσικά, εδώ και δεκαετίες τα φοράνε και οι γυναίκες, αλλά η γλώσσα είναι πιο συντηρητική κι έτσι τα παντελόνια στη φρασεολογία εξακολουθούν να θεωρούνται σήμα κατατεθέν του ανδρισμού. Η φράση «εγώ φοράω παντελόνια» στην οποία αρέσκεται ο τελευταίος άντρας στη χώρα μας, εννοώ τον νομάρχη Θεσσαλονίκης, χρησιμοποιείται απ’ όσους θέλουν να πουν ότι είναι άντρες και δεν πρόκειται να αθετήσουν το λόγο τους (αν και πολλοί, όσο πιο κατηγορηματικά αρνούνται δημόσια κάτι, τόσο περισσότερο το κάνουν πίσω από την κλειστή πόρτα).

Εγώ πάντως έχω πολλές αμφιβολίες αν είναι αντρίκιο φέρσιμο να απαιτείς να γκρεμιστεί μια παιδική χαρά για να μην μπουν μέσα να παίξουν τα μεταναστάκια ή να φοβίζεις τον παπά της ενορίας επειδή ακολούθησε τα στοιχειώδη χριστιανικά διδάγματα. Κάτι τέτοια βλέπει και ο Άγιος και θα ζητήσει να μετονομαστεί.