Όταν γεράσει ο λαγός…

Λαγόγερος

Το σημερινό μου σημείωμα βασίζεται εξολοκλήρου σε άρθρο από το ιστολόγιο του Οπουτζή, ακριβέστερα: από ένα ιστολόγιο του Οπουτζή, του Νίκου Νικολάου, το εξαιρετικό Ελληνιστεύκοντος, που όμως γράφεται στα αγγλικά. Είναι δε Οπουτζής ο Νίκος Νικολάου, a.k.a. Nick Nicholas, ο μάγος του TLG και εκλεκτός θαμώνας του ιστολογίου μας. Ο Νικολάου, τις προάλλες, μου είχε στείλει ένα ηλεμήνυμα με ένα αίνιγμα. Στη συνέχεια έλυσε το αίνιγμα, έγραψε και το σημείωμα στο οποίο σας παραπέμπω, οπότε τώρα εγώ παίρνω το υλικό από αυτόν, αλλά σας συνιστώ να διαβάσετε και το δικό του κείμενο.

Το αίνιγμα είναι: Τι είδους ζώο είναι ο λαγόγηρος; Αυτό το αίνιγμα δεν είναι και πολύ δύσκολο ν’ απαντηθεί, μετά όμως έρχεται και η δεύτερη ερώτηση: τι είδους λέξη είναι ο λαγόγηρος;

Η ιστορία ξεκίνησε από ένα προβληματικό λήμμα που υπάρχει στη Σούδα, το βυζαντινό λεξικό, που αυτή την εποχή δημοσιεύεται στο Διαδίκτυο η αγγλική του μετάφραση. Εκεί λοιπόν, στο λήμμα «μύξος», διαβάζουμε Μύξος ὁ λαγώγηρως παρ΄ ἡμῖν. ἐπῳδή. ἀλέκτωρ πίνει καὶ οὐκ οὐρεῖ͵ μύξος οὐ πίνει καὶ οὐρεῖ. λέγεται δὲ εἰς δυσουρίαν ὄνου. Εδώ εξηγείται μια άγνωστη λέξη (ο μύξος) με μια εξίσου άγνωστη (ο λαγώγηρως ή λαγόγηρος αν εκσυγχρονίσουμε τα ωμέγα). Το Λίντελ Σκοτ, στο λ. μύξος, μας λέει ότι πρόκειται, απλούστατα, για ελαττωματική γραφή της λέξης «μυωξός». Είναι δε ο μυωξός ένα μικρό τρωκτικό. Στο ίδιο λεξικό βρίσκουμε ότι ο «λαγόγηρως» (έτσι το γράφει εκεί) είναι όχι ακριβώς άπαξ λεγόμενο στην αρχαία γραμματεία αλλά… δίπαξ λεγόμενο, που έλεγε και μια ψυχή, παναπεί εμφανίζεται δύο φορές, μία στη Σούδα που είδαμε και μια σε κάποια σχόλια του Λουκιανού, όπου εκεί παρατίθεται ως ερμήνευμα για τη λ. «μυγαλή». Η μυγαλή, δηλαδή, είναι λαγόγηρος. Παναπεί, ο λαγόγηρος που τόσο περίεργο φαίνεται το όνομά του, είναι όπως όλα δείχνουν ένα είδος τρωκτικού, ένα «χαμστεροειδές» όπως είχα γράψει στον Νίκο Νικολάου όταν μου έστειλε ένα ηλεμήνυμα με όλα τα στοιχεία του αινίγματος.

Η επωδή που παρατίθεται στη Σούδα είναι ένα ξόρκι, ένα δίστιχο που έλεγαν οι βυζαντινοί αγωγιάτες όταν το γαϊδούρι τους δυσκολευόταν, με το συμπάθιο, να κατουρήσει. Ο κόκορας πίνει και δεν κατουράει, ο μυωξός δεν πίνει και κατουράει. Το κατά πόσο ήταν αποτελεσματικό το ξόρκι, δεν το ξέρω, ούτε ξέρω αν ήταν ευρέως διαδεδομένο –πάντως, μιλάμε για μια εποχή όπου ο γάιδαρος έπαιζε σημαντικότατο ρόλο στην καθημερινή ζωή και στην οικονομία· η υγεία του γαϊδάρου λοιπόν δεν ήταν παίξε-γέλασε.

Αλλά ας επιστρέψουμε στον λαγόγηρο. Στη Σούδα βλέπουμε ότι μυωξός λέγεται ο λαγόγηρος «παρ’ ημίν». Αυτό το «παρ’ ημίν» σημαίνει «στη δική μας γλώσσα». Παναπεί όχι στα αρχαία, αλλά στην καθομιλουμένη. Υποψιαζόμαστε λοιπόν ότι η λέξη λαγόγηρος δεν είναι της αρχαίας, αλλά της νεοελληνικής. Της πρώιμης νεοελληνικής βέβαια, ή, όπως το λέει ο Νίκος Νικολάου στα αγγλικά, Early Modern Greek. Ο λόγος που συμπεριλήφθηκε στο Λίντελ Σκοτ είναι επειδή χρησιμοποιείται σε σχόλιο αρχαίου κειμένου. Ο Νικολάου, που τα μελετάει αυτά, λέει ότι δεν είναι η μοναδική περίπτωση. Παρεμπιπτόντως, στο TLG υπάρχει η μία μόνο ανεύρεση της λέξης, από τη Σούδα, το σχόλιο του Λουκιανού δεν υπάρχει.

Τα πράγματα μπλέκονται λίγο λεξικογραφικώς, διότι στο λεξικό του Sophocles, το Greek Lexicon of the Roman and Byzantine Periods, υπάρχει το λήμμα «λαγογήρως» που εξηγείται ως… a kind of fish! Ψάρι λοιπόν το χαμστεράκι; Όχι βέβαια. Ο Σοφοκλής Ευαγγελινός Αποστολίδης (κάπως έτσι λεγόταν ο E.A.Sophocles, ο λόγιος του 19ου αιώνα που μεγαλούργησε στον Νέο Λιμένα, δηλαδή το New Haven, και δίδαξε ελληνικά και έγραψε το περίφημο λεξικό του) είναι λεξικογράφος άλλης εποχής, με πολλά τέτοια λαθάκια. Στην εποχή του πολύτιμος, σήμερα ξεπερασμένος. Εδώ, τον παραπλάνησε το γεγονός ότι «λαγώς» σημαίνει επίσης τον λαγό της θάλασσας, sea-hare αγγλιστί. Το αστείο είναι ότι, σε διαδικτυακό κείμενο που ανακάλυψε ο Νίκος Νικολάου, ένας Ιταλός ελληνιστής, στηριζόμενος στην εξήγηση του Sophocles, και χωρίς να ανατρέξει στο Λίντελ Σκοτ για να δει τη διόρθωση ότι μύξος = μυωξός ή να ανοίξει άλλο λεξικό, κάθεται και φτιάχνει μια απίθανη κατασκευή για ψάρια και άλλα τερατώδη.

Ο Ιταλός λόγιος θα έπρεπε αντί για τον Sophocles να συμβουλευτεί το μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά, που υπάρχει και ονλάιν (η επιτομή του). Εκεί θα έβλεπε ότι ο λαγόγηρος είναι «μικρό μυόμορφο τρωκτικό». Ο Κριαράς παραθέτει και απόσπασμα από εγχειρίδιο ιερακοτροφίας: λαγογήρους παράβαλε τω ορνέω. Πράγματι, τα χαμστεράκια μας θα ήταν νόστιμος μεζές για τα γεράκια. Λέει επίσης ο Κριαράς ότι η λέξη απαντά και σήμερα σε ιδιώματα, ως «λαγόγερος».

Αν γκουγκλίσετε τον λαγόγερο, θα βρείτε λιγοστά ευρήματα. Όμως θα βρείτε και τη φωτογραφία του συμπαθέστατου χαμστεροειδούς και μαζί την πληροφορία ότι ακόμα και σήμερα μπορείς να τον βρεις στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης. Οπότε, η υπόθεση κλείνει και μπαίνει στο αρχείο, θα έλεγε κανείς. Ένα σπάνιο τρωκτικό, δυο λεξικογραφικά λάθη, και η επιβεβαίωση της αρχής ότι η γνώση της νεοελληνικής βοηθάει στην κατανόηση προβλημάτων της αρχαίας.

Αλλά το θέμα δεν είναι τόσο απλό. Διότι, τι είδους λέξη είναι ο λαγόγερος; Είναι ένας γέρος λαγός; Μα τότε, θα ήταν «γερολαγός». Όταν γεράσει ο λαγός, γίνεται γερολαγός, όχι λαγόγερος. Το πρόβλημα το αντιμετώπισε και ο ΝικΝικολάου στο ιστολόγιό του, που είχε να μεταφράσει τον λαγόγερο στα αγγλικά για να δώσει μια ιδέα στους αναγνώστες. Τον είπε Old Man Hare, αν και κανονικά, λέει, θα έπρεπε να αποδοθεί Hare Old Man. Θέλω να πω, η λ. λαγόγερος δεν ακολουθεί τους συνήθεις κανόνες σχηματισμού συνθέτων. Δεν είναι ένας λαγός που γέρασε, αλλά ένας γέρος που «λαγώθηκε». Αν δούμε άλλες αρχαίες λέξεις που να τελειώνουν σε –γηρως ή –γηρος: αγήρως (αγέραστος δηλαδή), βαθύγηρος/ως, εσχατόγηρος/ως, κακόγηρος, καλόγηρος, υπέργηρος. Όλα αναφέρονται σε ιδιότητες και διαβαθμίσεις των γέρων.

Έπειτα, είπα πιο πάνω ότι γκουγκλίζοντας «λαγόγηρος» βρίσκουμε λιγοστά ευρήματα, μετρημένα στα δάχτυλα. Αν όμως γκουγκλίσουμε τη λαθεμένη ορθογραφία λαγόγυρος, βρίσκουμε όχι μία και δύο, αλλά… εκατοντάδες ανευρέσεις, 321 λέει ο Νικ. Νικολάου. Δεν είναι παράδοξο. Καθώς η λέξη «λαγόγηρος» έχει χάσει την ετυμολογική της διαφάνεια (αν την είχε ποτέ), όποιος ακούει «lagogiros» γράφει «λαγόγυρος» γιατί πάει το μυαλό του στον γύρο και όχι στον γέρο.

Η νέα φουρνιά ανευρέσεων του γκουγκλ είναι πολύ διαφωτιστική, διότι μαθαίνουμε ότι ο «λαγόγυρος» (ή λαγόγερος αν προτιμάτε) ακούει στο επιστημονικό όνομα Spermophilus citellus, ή αγγλικά European ground squirrel, εδαφοσκίουρος Στο άρθρο του Νικολάου υπάρχει και απόσπασμα από έναν πίνακα λαϊκών ονομασιών σε διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες, όπου βλέπουμε ότι μια άλλη ελληνική ονομασία του είναι «σπερμόφιλος» (δεν μου φαίνεται για πολύ λαϊκή, βέβαια), ενώ στα βουλγαρικά λέγεται λαλουγκέρ: лалугер.

Άρα, συμπεραίνει ο Νίκος Νικολάου, οι Βούλγαροι πήραν το όνομα του ζώου από τα ελληνικά. Όμως, στα σχόλια κάτω από το άρθρο του Νικολάου, ο Γιώργος ο Μπαλόγλου κάνει μια πολύ διεισδυτική ερώτηση: μήπως το λαγόγερος είναι «αδέξιος εξελληνισμός» κάποιας παλιάς σλαβικής λέξης; Όσο το σκέφτομαι, διαισθητικά κλίνω όλο και περισσότερο προς την εκδοχή του Μπαλόγλου. Δεν είναι δα και σπάνιο φαινόμενο ο παρετυμολογικός εξελληνισμός. Για παράδειγμα, οι αρχαίοι τον χουρμά, που τον δανείστηκαν από κάποια σημιτική γλώσσα (στα εβραϊκά ντέκελ, στα αραβικά ντικλά) τον είπαν «δάκτυλο» επειδή ο χουρμάς όντως μοιάζει με δάχτυλο. Δεν αποκλείεται λοιπόν οι βυζαντινοί να άκουσαν το «λαλουγκέρ», να είπαν στην αρχή κάτι σαν *λαλόγερος, και επειδή το χαμστεροειδές μοιάζει πράγματι με λαγό να το είπαν «λαγόγερο».

Φυσικά, αυτό είναι σκέτη εικασία, ή μάλλον ούτε καν σκέτη: καραμπινάτη εικασία, καθώς γράφω χωρίς μόνιμη σύνδεση με το Διαδίκτυο, άρα χωρίς να μπορώ να επαληθέψω διάφορες απορίες. Στο άρθρο του Νικολάου, θα βρείτε ότι το λαλουγκέρ είναι βουλγαρική ιδιαιτερότητα, στις άλλες σλάβικες γλώσσες το ζωάκι λέγεται αλλιώς., οπότε ή εμείς το πήραμε από τους Βούλγαρους ή εκείνοι από εμάς. Το ρώσικο όνομα είναι σουσλίκ, και η αγγλογαλλική ορολογία χρησιμοποιεί καμιά φορά το ρώσικο όνομα (souslik). Στα πολωνικά λέγεται σουσέλ (susel) αλλά σε άλλες σλαβικές γλώσσες λέγεται αλλιώς. Από το γκουγκλ συμπεραίνουμε ότι το ζωάκι βρίσκεται στη Βόρεια Ελλάδα κυρίως, το ίδιο και η λέξη που το περιγράφει.

Αναρωτιέμαι, πόσοι αναγνώστες του ιστολογίου ξέρουν τον λαγόγερο,  είτε το ζωάκι είτε τη λέξη. Κι αν κάποιος βουλγαρομαθής (έχω έναν υπόψη μου, που όμως φτιάχνει βαλίτσες αυτή την εποχή) έχει πρόσβαση σε παλιά βουλγάρικα λεξικά, ας μας πει αν έχει πειστική «εσωτερική» ετυμολογία ο λαλουγκέρ στα βουλγάρικα, ώστε να εξακριβώσουμε αν εμείς μεταλαμπαδεύσαμε το χαμστεροειδές στους γείτονες ή εκείνοι σε μας.