Τα κεριά τα σπαρματσέτα, λοιπόν

Όπως ωραία ξεστρατίζουν οι κουβέντες στα ιστολόγια, έτσι και σε ένα νήμα που είχαμε τις προάλλες για τους Σουλιώτες έφτασε η συζήτηση, ύστερα από 150 περίπου σχόλια, στα σπαρματσέτα. Και μας παρουσίασε ο Γιώργος ο Μπαλόγλου ένα γιουτουμπάκι με τη Ρόζα Εσκενάζη να τραγουδάει «Τα κεριά τα σπαρματσέτα», σε μιαν εκτέλεση που την αγνοούσα:

http://www.youtube.com/watch?v=IpCEmdv7wg0

Στην πραγματικότητα νομίζω πως δεν είναι ένα συγκεκριμένο ρεμπέτικο τραγούδι, με επώνυμο δημιουργό, αλλά συρραφή από μουρμούρικα δίστιχα. Εδώ βρίσκω μια παραλλαγή, εκτέλεση σύγχρονη του Μπάμπη Τσέρτου, όπου αναφέρεται ότι η πρώτη ηχογράφηση έγινε το 1927 στην Αμερική, και έχει και το γνωστό απ’ αλλού δίστιχο «λέου-λέου-λέου λέου, ντενεκές του πετρελαίου»:

http://www.youtube.com/watch?v=9KXJJQBB5cw

Υπάρχει βέβαια και το «Που’ σουν μάγκα το χειμώνα», που το ξέρουμε από τον Μουφλουζέλη.

http://www.youtube.com/watch?v=lxaYZTUDvbM

Εκεί ακούγεται το «άναψέ το κι έσβησέ το, το κερί το σπαρματσέτο», όπως επίσης και το άλλο πασίγνωστο αδέσποτο δίστιχο «ήμουνα στη γη βελόνι, που πατάς και σ’ αγκυλώνει».

Πρέπει να υπάρχει και παροιμιακή φράση με το κερί το σπαρματσέτο, αν κρίνω από το παρακάτω απόσπασμα από τη Δροσούλα του Τόλη Καζαντζή, που αναφέρεται στον μεγάλο Δαλαμάγκα (τα πλάγια δικά μου):

Τα «Κούτσουρα», πάλι, πήγαν να το γυρίσουνε σ’ ένα πράμα που διόλου δεν του πήγαινε ούτε του Δαλαμάγκα ούτε της Σαλονίκης· γκαρσόνια ψαλιδόκωλοι με μπακαλιαράκια-σκουράντζο, άσπρα-μπουζάτα τραπεζομάντιλα και «καλέ άντες». Στο τέλος, πέρασαν λουκέτο κι ο Δαλαμάγκας τ’ άναψε, που λεν, το σπαρματσέτο, μέρα μεσημέρι κι απόμεινε ρέστος. Στην αρχή, έτσι για ψυχικό, του δίναν καναδυό μεροκάματα τη βδομάδα, κάτι παλιά, τελευταία γκαρσονάκια του, κάτι λιμάρικα χασαπόσκυλα εκεί, που είχανε γεμίσει τα δόντια τους ψίχα από  ψωμί στο μαγαζί του επί κατοχής και τώρα τανιότανε σα μαγαζάτορες που γίνανε. Και ποιος; Ο Δαλαμάγκας παρακαλώ, που επί κατοχής είχε περάσει από τα χέρια του όλο το χρήμα της Σαλονίκης. Αλλά τι χέρια; τρύπια. Όπως του ’ρθανε όλα στο έτσι, πάλι στο έτσι φύγανε.

Πρέπει να υπάρχει φράση, αλλά δεν την ξέρω -κι όποιος την ξέρει να μου την πει. Εγώ στα κιτάπια μου έκφραση με τη λέξη «σπαρματσέτο» δεν έχω. Υπάρχει η γαλλική brûler la chandelle par les deux bouts, κατά λέξη «καίω το κερί κι απ’ τις δυο άκρες», που λέγεται για όποιον κάνει αλόγιστες σπατάλες, αλλά δεν είναι το ίδιο.

Αλλά ας γυρίσουμε στο σπαρματσέτο. Το σπαρματσέτο είναι το κερί το φωτιστικό, το στεατικό όπως λέγεται, όχι το μελισσοκέρι. Λέγεται και αλειμματοκέρι (άλειμμα ήταν το ζωικό λίπος). Εμείς το πήραμε από το ιταλικό spermaceti, που είναι απαράλλαχτο το μεσαιωνικό λατινικό spermaceti (κατά λέξη «σπέρμα φάλαινας»), που πέρασε έτσι και σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Η λατινική λέξη δεν είναι ακραιφνές δάνειο από τα ελληνικά, αλλά ελληνογενής κατασκευή, από το σπέρμα και το κήτος. Οι πρώτοι φαλαινοθήρες πίστευαν ότι αυτή η ημίρρευστη κηρώδης άσπρη ουσία που βρισκόταν άφθονη στο κεφάλι ορισμένων ειδών φάλαινας ήταν το σπέρμα της φάλαινας, και από εκεί προήλθε η λέξη spermaceti, που στα ελληνικά αποδόθηκε σπερματοκηρός.

Σήμερα ξέρουμε φυσικά ότι η ουσία αυτή δεν είναι σπέρμα (ωστόσο, αν δεν κάνω λάθος, δεν είμαστε βέβαιοι για τον ακριβή ρόλο της στον οργανισμό της φάλαινας), αλλά η λαθεμένη εξήγηση μένει ζωντανή στην ετυμολογία της λέξης. Το spermaceti είναι πολύτιμη ουσία που βρήκε κυριολεκτικά δεκάδες εφαρμογές στα καλλυντικά, στη βιομηχανία, στα φαρμακευτικά προϊόντα, και που έφερε επανάσταση στα κεριά όταν στα τέλη του 18^ου αιώνα η φαλαινοθηρία το παρήγε σε ικανές ποσότητες, μια και τα σπαρματσέτα δεν μαλάκωναν εύκολα με τη ζέστη ή τον καλοκαιρινό ήλιο. Περί το 1850 εμφανίστηκαν τα κεριά από παραφίνη, που τα υποκατέστησαν σε μεγάλο βαθμό.

Κατά το ΛΚΝ, δηλαδή το λεξικό Τριανταφυλλίδη, η λέξη στα ελληνικά έγινε ουδέτερο επειδή το ιταλ. spermaceti θεωρήθηκε πληθυντικό αρσενικού, οι σπερματσέτοι > ο σπερματσέτος > τον σπερματσέτο > το σπερματσέτο. Το ε έγινε α με αφομοίωση. Ο τύπος «το σπερματσέτο» ακούγεται ακόμα αλλά πολύ λίγο. Πάντως, τον βρίσκω μεταξύ άλλων και σ’ ένα διήγημα του μυτιληνιού συγγραφέα (και οικογενειακού φίλου) Κώστα Μάκιστου: Άναψα το σπερματσέτο μου κι έκρυψα το πρόσωπό μου στις παλάμες.