Αμέτι μου, χαμέτι μου, από πού βγήκες;

Για να πω την αλήθεια, το άρθρο αυτό δεν είχα σκοπό να το γράψω τώρα –όχι τόσο επειδή είναι καλοκαίρι και σαββατοκύριακο και δεν θα το δει ανθρώπου μάτι, διότι έχω σκοπό να το κρατήσω κανα-δυο μέρες, όσο επειδή αισθάνομαι ότι δεν έχω ακόμα βρει πειστικές αποδείξεις για όσα θα σας πω. Όμως, μια καλή φίλη του ιστολογίου μου έστειλε ηλεμήνυμα λέγοντάς μου πως θα είναι καλό θέμα για ποστ, και επειδή το είχα μισοέτοιμο το θέμα στρώνομαι να το γράψω, αφού το θέλησε η τύχη.

Το ερώτημα της φίλης είναι τι σημαίνει η έκφραση «το έβαλε αμέτι μουχαμέτι» αλλά βέβαια δεν θα περιοριστούμε εκεί, θα προσπαθήσουμε να υποθέσουμε και την προέλευση της έκφρασης, ένα θέμα που βασανίζει τους ετυμολόγους χωρίς να έχει βρεθεί η οριστική λύση.

Καταρχάς, στη σημασία. Η έκφραση «αμέτι μουχαμέτι» σημαίνει «οπωσδήποτε, πεισματικά», «με κάθε τρόπο», π.χ. θέλει αμέτι-μουχαμέτι να χτίσει το Μολ στον Ελαιώνα. Συχνά συνδυάζεται με το ρήμα «βάζω», οπότε σημαίνει ότι κάποιος έχει βάλει έναν αμετάτρεπτο σκοπό: το έβαλε αμέτι μουχαμέτι να κάνει τον γιο του δικηγόρο. Πρόκειται λοιπόν για κάποιον που έχει βάλει έναν σκοπό και τον επιδιώκει με πείσμα, αταλάντευτα. Για να πούμε μια κακία, στα ελληνοαμερικάνικα το αμέτι μουχαμέτι λέγεται «πάση Θεού».

Η φράση χρησιμοποιείται από παλιά, αν και δεν την έχω αποδελτιώσει σε πολλά λογοτεχνικά κείμενα. Όμως την έχω αποδελτιώσει σε δύο διηγήματα του Παπαδιαμάντη, κι αυτό φτάνει και περισσεύει. Στους Χαλασοχώρηδες, ο Αλικιάδης είχεν απόφασιν «αμέτ Μουαμέτ» να βάλη τη δουλειά εμπρός. Σε ένα όψιμο διήγημα, μάλλον κατά σύμπτωση πάλι εκλογικό, «Τα δυο τέρατα», Ο γερο-Μαρής, ο Βαβδινός, σεβάσμιος τοκογλύφος, είχε κατέλθει εις τον εκλογικόν αγώνα και το είχε αμέτ-Μωαμέτ να γίνη δήμαρχος.

Θα προσέξατε ότι ο Παπαδιαμάντης δεν λέει «μουχαμέτι» αλλά «Μουαμέτ» και «Μωαμέτ». Ίσως αυτό είναι υπερδιόρθωση εκ μέρους του, ίσως όμως να λεγόταν έτσι στη Σκιάθο του 19ου αιώνα, αν σκεφτούμε ότι και στο Σκιάθου λαϊκός πολιτισμός του Γ. Ρήγα η έκφραση λημματογραφείται ως «το έχει αμέτ Μουαμέτ». Περισσότερα γι’ αυτό σε λίγο.

Σήμερα που η έκφραση έχει χάσει κάθε διαφάνεια (αν είχε ποτέ), δεν είναι λίγοι που το «μου» το θεωρούν κτητικό και λένε / γράφουν «αμέτι μου χαμέτι» ή και «αμέτι μου χαμέτι μου». Στους Ανήλικους του Πέτρου Τατσόπουλου, τουλάχιστον στην πρώτη έκδοση, ένας ήρωας αγανακτεί που ο φίλος του τον πιέζει «αμέτι μου χαμέτι μου να πάρω τη Βίκυ τηλέφωνο».

Για τη σημασία είπαμε, για τη χρήση είπαμε, τώρα αρχίζουν τα δύσκολα. Πούθε βγήκε η έκφραση; Από τα τούρκικα, θα πείτε. Ευχαριστώ για την πληροφορία, θα απαντήσω. Περισσότερα; Περισσότερα υπάρχουν αλλά είναι θολά και αβέβαια, προχωράτε με δική σας ευθύνη.

Καταρχάς, έκφραση «αμέτ μουχαμέτ» δεν υπάρχει στα τούρκικα, και δεν υπάρχει καν λέξη «αμέτ». Δηλαδή, έτσι λέω εγώ. Το λεξικό ΛΚΝ ίσως ξέρει κάτι παραπάνω, διότι ετυμολογεί την έκφραση, με αβεβαιότητα όμως, από το amet muhabbet  και υποθέτει παρετυμολογία του μουχαμπέτ με τον μουχαμέτη δηλ. τον Μωάμεθ. Λέξη «muhabbet» υπάρχει στα τούρκικα, και έχει περάσει και στα ελληνικά (στη Θεσσαλονίκη και τη Βόρεια Ελλάδα γενικά) ως μουχαμπέτι που σημαίνει «φιλική κουβεντούλα». Όμως, το καλό λεξικό δεν μας λέει τι σημαίνει η λέξη amet (αυτή που εγώ λέω πως δεν υπάρχει), πράγμα που λεξικογραφικά μας αφήνει στη μέση του πουθενά χωρίς καμιά βοήθεια.

Το λεξικό του Μπαμπινιώτη στην πρώτη του έκδοση δεν έχει καν την έκφραση «αμέτι μουχαμέτι», παράλειψη που επαναλαμβάνεται και στο ετυμολογικό του λεξικό. Ωστόσο, οι επόμενες εκδόσεις του γενικού λεξικού περιλαμβάνουν το λήμμα και δίνουν δύο ετυμολογίες, αφενός την παραπάνω (από amet muhabbet) ή από το αραβ. ummet-i Muhammed που χρησιμοποιείται σε προσφωνήσεις και σημαίνει «μουσουλμάνοι». Αυτή η δεύτερη εκδοχή είναι αξιοπρόσεκτη και θα την μελετήσουμε λίγο. Ας κρατήσουμε όμως στο περιθώριο μια σημείωση, ότι τα δύο μεγαλύτερα λεξικά μας «κατασκευάζουν» μια λέξη, το amet, που δεν φαίνεται να υπάρχει στα τούρκικα! (Εκτός κι αν υπάρχει και σας λέω μεγάλες βλακείες, πάντως στο Ρεντχάουζ που είχα ψάξει δεν την είχα βρει).

Πάμε τώρα στο ummet-i Muhammed. Κατά λέξη σημαίνει «κοινότητα των πιστών του Μωάμεθ». Βέβαια με αυτή την έννοια δεν έχει καμία σχέση με την ελληνική αντίστοιχη έκφραση, πέρα από το ότι θα ακουγόταν συχνά στις πόλεις όπου ζούσαν και μουσουλμάνοι. Η λέξη adet (έθιμο) ίσως ταιριάζει καλύτερα, αν και δεν έχω συναντήσει ποτέ έκφραση adet-i Muhammed (που θα σήμαινε «έθιμο του Μωάμεθ»…). Μια όμως έκφραση που για πολλούς λόγους ήξεραν καλά οι Έλληνες της οθωμανικής περιόδου ήταν το adet-i mukaddem, δηλαδή «πανάρχαιο έθιμο, συνήθεια» (π.χ., ως δικαιολόγηση εθιμικών πρακτικών για να αποφύγουν καινοτόμες αυθαιρεσίες τοπικών αξιωματούχων). Θα μπορούσε ενδεχομένως να υποθέσει κανείς μια σύμφυρση του τελευταίου με την σίγουρα πολυακουσμένη (αν και άσχετη) έκφραση ummet-i Muhammed.

Τώρα, όλη αυτή η παράγραφος δείχνει βαθιά γνώση περί τα οθωμανικά, κάτι για το οποίο εγώ δεν περηφανεύομαι, οπότε θα αναρωτιέστε από πού την έχω κλέψει. Λοιπόν, είναι παρμένη κοπυπαστηδόν από το δεύτερο ηλεμήνυμα που μου είχε στείλει πριν από μερικά χρόνια κάποιος άγνωστός μου τότε επιστολογράφος (ηλεμηνυματογράφος, ίσως), τον οποίο στο μεταξύ γνώρισα, και τον ξέρετε κι εσείς μια και είναι γνωστότερος ως Δύτης των Νιπτήρων!

Η θεωρία του Δύτη είναι πολύ σοβαρή, αλλά έχει το μειονέκτημα ότι υποθέτει μια αναπόδεικτη σύμφυρση από την οποία μάλιστα βγαίνει χαμένη και εξαφανίζεται η λέξη που θα ήταν το πιο λογικό να επικρατήσει, δηλ. η λέξη adet, που υπάρχει και είναι γνωστή και στα ελληνικά (το έχει αντέτι λένε σε κάμποσα μέρη, εννοώντας το έχει έθιμο). Δηλαδή, πιο λογικό αν γινόταν σύμφυρση θα ήταν να φτιαχτεί η φράση «αντέτι μουχαμέτι». Όμως, η γλώσσα δεν ακολουθεί πάντοτε τα προβλεπόμενα μονοπάτια, οπότε ελλείψει άλλων στοιχείων θα έπρεπε να τη δεχτούμε σαν την πιο πειστική.

Ελλείψει άλλων στοιχείων, αλλά πριν από καιρό βρήκα κάτι. Διαβάζοντας τη Γενική ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως του Λάμπρου Κουτσονίκα (Σουλιώτης νομίζω πως ήταν), σε περιγραφές από μάχες στο Σούλι βρίσκω να γράφει στη σελ. 34 «εφώναζον οι βάρβαροι ‘Μετ Μουχαμέτ εμπρός’» και να το εξηγεί: διά της ισχύος του Μωάμεθ. Και αμέσως πιο κάτω στη σελ. 35 «Μετ Μουχαμέτ επάνω τους» και σε μια άλλη σελίδα «Μέτι Μουχαμέτ, αδελφοί».

Ξέρουμε λοιπόν θετικά ότι οι τουρκαλβανοί του Αλήπασα είχαν σαν πολεμική ιαχή τη φράση «μετ Μουχαμέτ» ή κάποια παρόμοια. Για μένα δεν χωράει καμιά αμφιβολία ότι αυτή είναι η αρχή της έκφρασης «αμέτι μουχαμέτι». Ποια είναι όμως η τουρκική φράση; Είχα υποθέσει πως ήταν med Muhammed, όπου med θα πει βοήθεια, αλλά η βασική σημασία αυτής της λέξης είναι «επέκταση». Ο Δύτης, που του έδειξα τη φράση, δεν πείστηκε και τόσο, αλλά είπε ότι θα μπορούσε να είναι meded-i Muhammed, όπου meded θα πει πράγματι βοήθεια, ενισχύσεις.

Ένα στοιχείο εναντίον της θεωρίας μου είναι ότι, όπως μου είπε ένας φίλος οθωμανός, οι μουσουλμάνοι δεν ζητάνε τη βοήθεια του Μωάμεθ, αλλά του Αλλάχ· ο Μωάμεθ δεν έχει τις αυξημένες αρμοδιότητες που έχει ο Χριστός των Χριστιανών. Ωστόσο, παραμένει αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι σε διάφορες μάχες με τους Σουλιώτες τα στρατεύματα του Αλήπασα φώναζαν κάτι σαν «μετ Μουχαμέτ», διότι προφανώς την ιαχή δεν την έβγαλε από το μυαλό του ο Κουτσονίκας, στην εξήγηση μόνο μπορεί να πέφτει έξω. Και έχω να παρατηρήσω ότι οι τουρκαλβανοί του Αλήπασα δεν μιλούσαν τα ίδια τούρκικα με τα σημερινά, ίσως μάλιστα να μην είχαν και την ίδια δογματική προσέγγιση με τους άλλους μωαμεθανούς. Οπότε, αν και αναγνωρίζω τις αντιρρήσεις των δύο φίλων μου, προσωπικά είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι το «αμέτι μουχαμέτι» από εκεί βγήκε. Προς επίρρωση, θυμηθείτε ότι ο Ρήγας και ο Παπαδιαμάντης (κατα)γράφουν «αμέτ Μουαμέτ», που είναι μια έμμεση ενίσχυση της θεωρίας μου.

Και μια δεύτερη μαρτυρία, από την οποία ίσως συνάγεται ότι υπήρχε μια πολεμική έκφραση μωαμεθανών, όχι όμως χαλντούπηδων, που έμοιαζε με «αμέτ μουχαμέτ». Σε δημοτικό τραγούδι κρητικό, για έναν αγωνιστή ονόματι Τρυφίτσο, που σκοτώθηκε στην τελευταία κρητική επανάσταση του 1897, βρίσκω:

Όντεν εκατεβαίνανε στου Μπογιατζή το μύλο
απάνω στη φοράδα του ήλαμπε σαν τον ήλιο
σημένια ήταν τα σπαθιά και λάμπαν τ’άρματά του
σαν αητός εφαίνουνταν από την ομορφιά του
και οι μπουρμάδες λέγανε αμέτι μου χαμέτι
και ο Τρυφίτσος είν κιοσές που μας ε παίζει μπέτι

Κιοσές είναι «εκειοσές», δεικτική αντωνυμία, αυτός που…, μπουρμάδες οι τουρκοκρητικοί, μπέτι είναι το στήθος (petto στα βενετικά), «μας παίζει μπέτι» ίσως θα πει μας χτυπάει κατάστηθα (δεν παίρνω όρκο), το απόσπασμα δεν το έχω εντελώς ξεδιαλύνει αλλά ίσως δείχνει ότι και οι «μπουρμάδες», δηλαδή οι τουρκοκρητικοί είχαν την ιαχή «αμέτ μουχαμέτ», όπως την είχαν –βεβαιωμένα– οι τουρκαλβανοί. Ίσως βέβαια να λέω χαζαμάρες και να είναι άσχετο το άσμα.

Πάλι σεντόνι βγήκε, οπότε το σταματάω εδώ. Στο κάτω-κάτω, δεν θα το βάλω αμέτι μουχαμέτι να σας πείσω ότι η εξήγησή μου είναι σωστή!

Προσθήκη, Φεβρ. 2011: Ο φίλος Βασίλης Ορφανός, παίρνοντας αφορμή από το παραπάνω άρθρο, έγραψε ένα πολύ πιο πλήρες, που μπορείτε να το διαβάσετε εδώ.