Ο πεζεβέγκης χωρίς πούγκα

Το σημερινό μας κείμενο είναι προϊόν συνεργασίας. Ο αγαπητός Δύτης των Νιπτήρων διάβασε σε ένα τουρκικό περιοδικό ένα άρθρο γραμμένο από έναν σημαντικό οθωμανολόγο ιστορικό, τον Εντχέμ Ελντέμ, στο οποίο ανασκευάζεται μια γουστόζικη αλλά αστήρικτη ετυμολογία της λέξης pezevenk (απ’ όπου και ο δικός μας πεζεβέγκης) την οποία ανέπτυξε στην τηλεόραση ένας αμφιλεγόμενος ιστοριοδίφης δημοσιογράφος. Ο Δύτης το μετέφρασε λοιπόν στο πι και φι και σας το παρουσιάζω παρακάτω, κρίνοντας ότι έχει αρκετές ομοιότητες με τις ωραίες αλλά αστήριχτες ετυμολογίες που πλασάρουν από έντυπα και από την τηλεόραση και δικοί μας ιστοριοδίφες.

Πρέπει όμως να βάλω και το δικό μου μερίδιο στη συνεργασία, δηλαδή να διερευνήσω την ιστορία της λέξης πεζεβέγκης στα ελληνικά. Κι εδώ υπάρχει ένα προβληματάκι λεξικογραφικό. Στα τουρκικά, pezevenk είναι ο μαστροπός. Στα ελληνικά, κατά την εντύπωσή μου (πείτε μου όμως και τη δική σας), πεζεβέγκης είναι ο παλιάνθρωπος, ο μασκαράς, ο αχρείος, ο κατεργάρης. Βέβαια, δεν είναι καθόλου δύσκολο η μια σημασία, του μαστροπού, να μεταπέσει στην άλλη, του παλιάνθρωπου, αλλά πρέπει να τονιστεί ότι αυτή η μετάπτωση δεν έγινε στα τουρκικά, όπου η λέξη pezevenk σημαίνει τον μαστροπό στην κυριολεξία.

Εγώ δεν έχω βρει σε ελληνικά σώματα κειμένων καμιά απολύτως εμφάνιση της λέξης «πεζεβέγκης» με τη σημασία «μαστροπός». Την έχω βρει να χρησιμοποιείται πάντοτε υβριστικά, σε μια όχι πολύ πλατιά γκάμα σημασιών από τον αχρείο έως τον κατεργάρη. Για παράδειγμα, στον Ρωμηό του Σουρή, δεκαετία του 1880, βρίσκω, σε χαρτοπαικτικά συμφραζόμενα:

Τέρτσα η Ντάμα, πλήρωνε διαβόλου πεζεβέγκη
εγώ σου το’ πα στην αρχή, απόψε δεν σου φέγγει

Τον πεζεβέγκη τον βρίσκω να χρησιμοποιείται υβριστικά (έξω, πεζεβέγκη, μη σε σκοτώσω) και στους Αθλίους των Αθηνών του Κονδυλάκη, ομοίως και στον Μητσάκη (Τι σκούζεις έτσι, βρε πεζεβέγκη;! Για να μαζωχτεί κόσμος;) και στον Καραγκιόζη, όπου ο Δερβέναγας συνηθίζει να λέει στον Καραγκιόζη Θα σε πιάκω, ωρέ πεζεβέγκη, και θα σε βάζω κάτω να σε πατάω. Σε νεότερα κείμενα, ο πεζεβέγκης χρησιμοποιείται περισσότερο με τη σημασία του απατεώνα, του κατεργάρη, του μασκαρά, παρά του αχρείου –και το έχω βρει και σχεδόν χαϊδευτικά (σαν το μπαγάσας).

Στο παλιό λεξικό του Δημητράκου, θα βρείτε ότι πεζεβέγκης σημαίνει αποκλειστικά «μαστροπός». Νομίζω, και το δείχνουν και τα σώματα των κειμένων, ότι αυτό είναι λάθος, και ότι υπήρχε από τότε, ίσως και ως επικρατέστερη, η σημασία «παλιάνθρωπος». Το πιο περίεργο είναι ότι στο λεξικό Μπαμπινιώτη θα βρείτε να δίνεται πρώτη σημασία της λ. πεζεβέγκης ο μαστροπός, και μόνο δεύτερη η υβριστική του αχρείου! Πρόκειται για περίπτωση λεξικογραφικής αδράνειας, όταν το νέο λεξικό αντιγράφει τα παλιότερα αντί να στηριχτεί σε σώματα κειμένων. Ευτυχώς το ΛΚΝ (του ιδρύματος Τριανταφυλλίδη) δίνει πρώτη σημασία τον παλιάνθρωπο, τον μασκαρά και μόνο ως παρωχημένη τη σημασία του μαστροπού. Αντίθετα με τα γενικά λεξικά, όλα τα λεξικά της πιάτσας και της λαϊκής γλώσσας που συμβουλεύτηκα (Δαγκίτσης, Ζάχος κτλ.) δίνουν, σωστά, σαν αποκλειστική σημασία της λ. πεζεβέγκης το «παλιάνθρωπος». Κάπου είδα ότι στα ποντιακά ο πεζεβέγκης διατηρεί την τουρκική σημασία του μαστροπού. Δεν το ξέρω, ας μας διαφωτίσουν όσοι ξέρουν.

Φυσικά, ο διασημότερος πεζεβέγκης είναι αυτός του κυπριακού τραγουδιού, που έχει τα πεντόλιρα στην πούγκα.

http://www.youtube.com/watch?v=BjQmOcfQGrI

Στο Διαδίκτυο βρήκα διάφορα για τη σημασία της λ. πεζεβέγκης στα κυπριακά, ότι σημαίνει (λέει) μαλάκας ή κερατάς. Υποψιάζομαι ότι η σημασία είναι παρόμοια με την ελληνική, δηλ. αν σημαίνει κερατάς θα είναι μεταφορικό, αλλά επειδή έχουμε πολλούς και καλούς γνώστες της κυπριακής στο ιστολόγιο δεν θα επιμείνω με τις εικασίες μου, ας μας πουν εκείνοι.

Είπα πάρα πολλά και σας κούρασα, οπότε θα δώσω τη σκυτάλη στον Δύτη ή μάλλον στο τουρκικό άρθρο που μετέφρασε. Μόνο μια επισήμανση: επίτηδες δεν αναφέρθηκα καθόλου στη λέξη «νταβατζής», που κι αυτή είναι τουρκικής αρχής αλλά παρουσιάζει αντίστροφη σημασιακή πορεία. Είναι θέμα για άλλο άρθρο, που θα προσπαθήσω να γράψω στο κοντινό μέλλον. Το τουρκικό άρθρο:

Edhem Eldem:

Για τη ρίζα της λέξης «πεζεβέγκης» (περιοδικό Toplumsal Tarih, τ. 199 (Ιούλιος 2010), σελ. 90-91)

Πρόσφατα άκουσα και είδα τον Μουράτ Μπαρντακτσί, στο πρόγραμμά του στην τηλεόραση, να εξηγεί τη ρίζα της λέξης «πεζεβέγκης» (pezevenk, «προαγωγός, νταβατζής»). Σύμφωνα με την επιχειρηματολογία του, και αντίθετα με ό,τι πιστεύεται, η λέξη δεν είναι περσικής προέλευσης. Τον άκουσα με προσοχή, γιατί καθώς κι εγώ πίστευα πως η έκφραση προέρχεται από τα περσικά, μου τράβηξε το ενδιαφέρον η πιθανότητα να υπάρχει κάποια απρόσμενη ή παράξενη ετυμολογία. Μάλλον οι ιστορικοί ενδιαφέρονται πάντοτε για την ετυμολογία, φαντάζομαι. Για λίγο έμεινα με τη γλύκα, καθώς έμοιαζε να μη σκοπεύει να προχωρήσει το ζήτημα παρακάτω και να μη θέλει να «μοιραστεί», όπως είναι η έκφραση της μόδας, τις γνώσεις του με τους τηλεθεατές∙ τέλος πάντων, δεν άντεξε την επιμονή των συνομιλητών του και στο τέλος καταδέχτηκε να εξηγήσει το θέμα.

Η ιστορία είχε ως εξής: η λέξη pezevenk προέρχεται, λέει, από το pesce bianco, που σημαίνει στα ιταλικά «άσπρο ψάρι». Αυτό δε το «άσπρο ψάρι» είναι λέει στην πραγματικότητα το σκουμπρί, και επειδή το σκουμπρί είναι το μοναδικό είδος ψαριού που τρώει τα αυγά του θηλυκού του, το όνομά του δόθηκε στους άντρες που ζουν από τις γυναίκες. Εξάλλου η λέξη mackerel, που σημαίνει στα αγγλικά «σκουμπρί», χρησιμοποιούνταν και για τους πεζεβέγκηδες, τους προαγωγούς. Κάπου εκεί όμως ο δικός μου αρχικός ενθουσιασμός άρχισε να σβήνει, γιατί βρήκα την επιχειρηματολογία γοητευτική μεν αλλά καθόλου πειστική από λογική άποψη: ίσα ίσα, ήταν γεμάτη με σημεία μάλλον ύποπτα. Με τη σειρά δηλαδή, τα εξής:

1. Όποτε ο Μπαρντακτσί αναφερόταν στην έκφραση pesce bianco, πρόφερε την πρώτη λέξη pezze, «πέτζε». Μπορεί να δεχτεί κανείς ότι μια τέτοια λέξη μπορεί να μετατραπεί σε πέζε στα τούρκικα, η πραγματική όμως μορφή της ιταλικής λέξης, pesce, θα ήταν πιθανότερο να μετατραπεί σε πέσε, peşe.

2. Εγώ ήξερα ότι το σκουμπρί στα ιταλικά λέγεται scombro/sgombro (ομόρριζο με το ελληνικό σκουμπρί ή σκόμβρος, από το οποίο προέρχεται το τούρκικο uskumru),[1] δεν μου φαινόταν όμως πολύ πιθανό να ονομάζεται και «άσπρο ψάρι», καθώς –όσο και να μην είμαι ειδικός στα ψάρια- το κρέας του σκουμπριού δεν θα το έλεγα και τόσο άσπρο.

3. Μου έκανε εντύπωση η αναφορά της αγγλικής λέξης mackerel, γιατί η λέξη στη γλώσσα αυτή σημαίνει μόνο το ψάρι και όχι τον «πεζεβέγκη/προαγωγό». Η τελευταία αυτή σημασία υπάρχει μόνο στα γαλλικά, όπου η λέξη maquereau σημαίνει και το σκουμπρί και τον προαγωγό –στη θηλυκή μορφή maquerelle για τις γυναίκες. Μπορεί βέβαια να σκεφτεί κανείς πως αυτό δεν είναι παρά ένα μικρό μπέρδεμα, και πως πιθανότατα ο Μπαρντακτσί μπέρδεψε τις δύο γλώσσες.

4. Υπάρχει όμως και ένα σημαντικό σχετικό σημείο εδώ, καθώς κάπου θυμόμουν πως η γαλλική λέξη maquereau με τη σημασία του «πεζεβέγκη/προαγωγού» δεν έχει σχέση με το σκουμπρί.

Όταν σχηματίστηκαν τούτες οι αμφιβολίες στο μυαλό μου, ήμουν μακριά από τα βιβλία και τον υπολογιστή μου, και έτσι δεν ερεύνησα αμέσως το ζήτημα. Μερικές μέρες μετά, ωστόσο, μπόρεσα να αποδείξω πως οι αμφιβολίες μου ήταν σωστές και πως αυτή η εκπληκτική ετυμολογία ήταν απολύτως λανθασμένη. Ας προσπαθήσω πάλι να βάλω στη σειρά τις αποδείξεις αυτές:

1.                           Η έκφραση pesce bianco στα ιταλικά δεν σημαίνει το σκουμπρί, αλλά τη μουρούνα και άλλα παρόμοια ψάρια, που έχουν πράγματι λευκό κρέας. Το σκουμπρί λέγεται sgombro, lacerto ή maccarello, ενίοτε δε και pesce azzurro, δηλαδή «γαλάζιο ψάρι».

2.                           Ενώ υπάρχουν πολλές λέξεις στα ιταλικά που σημαίνουν τον προαγωγό –protettore, pappone, magnaccia, ruffiano– ούτε η έκφραση pesce bianco ούτε καμία άλλη λέξη ιχθυολογικού περιεχομένου δεν έχει αυτή τη σημασία.

3.                           Η υποψία μου για τη γαλλική λέξη maquereau επιβεβαιώθηκε: η λέξη αυτή, η οποία ήδη από το 13^ο αιώνα γράφεται με διάφορες μορφές (makerele, maquereaus…), προέρχεται από το makelare (μεσίτης, μεσολαβητής) που με τη σειρά του παράγεται από το φλαμανδικό ρήμα makeln (εμπορεύομαι). Με άλλα λόγια, δεν έχει καμία σχέση με το σκουμπρί, παρά μόνο μια ηχητική ομοιότητα, γιαυτό και τέτοια σύμπτωση δεν παρατηρείται σε άλλες γλώσσες.[2]

Συνοψίζοντας, δεν υπάρχει καμία ετυμολογική βάση στο συσχετισμό του τουρκικού pezevenk με το ιταλικό pesce bianco, και η σχετική επιχειρηματολογία είναι γεμάτη λάθη και παρανοήσεις. Από μια υπόθεση που στηρίζεται σε μια λάθος γαλλική ετυμολόγηση και συνδέεται με μια λάθος ιταλική, δεν μπορεί να παραχθεί παρά μόνο μια λάθος τουρκική ετυμολόγηση.

Νομίζω τώρα πως είναι ώρα να επιστρέψουμε σε μια πιο ψύχραιμη και στέρεη αναζήτηση της ετυμολογίας της λέξης. Το υλικό που υπάρχει σχετικά είναι πολύ πλούσιο. Αν και το λεξικό Redhouse δίνει ως ρίζα της λέξης τις περσικές pîş âheng, pîş âveng, pîşveng, που σημαίνουν «αυτός που προηγείται»,[3] το περίφημο περσικό λεξικό του Steingass δίνει πολύ περισσότερες πιθανές ετυμολογίες. Και πράγματι, είναι πολύ πειστικές κάποιες από τις πιθανές προελεύσεις της λέξης, σύμφωνα με το λεξικό αυτό, οι οποίες σημαίνουν τον προαγωγό, εκείνον που εκδίδει τη σύζυγό του, ή εκείνον που τον απατά η σύζυγός του, τον κερατά: Pâzanak/pazenek (بازنك),[4] parwand/pervend (بروند),[5] pazhawand/pejevend (بزوند)[6]… Επιπλέον, στο ετυμολογικό λεξικό του ο Σεβάν Νισανιάν λέει ότι η λέξη μπορεί να προέρχεται από την έκφραση pozavak, που παράγεται από τις αρμενικές λέξεις poz (πόρνη) και avak (κύριος, αφέντης).[7]

Μπορούμε μεν να απορρίψουμε την ιταλική ετυμολογία της λέξης, σίγουρα όμως η περσική ή η αρμενική χρειάζονται περισσότερη έρευνα. Άλλωστε σκοπός μου εδώ ήταν να δείξω γιατί είναι λάθος μια ετυμολογία που μοιάζει ενδιαφέρουσα, και να δείξω έτσι ότι πρέπει να είμαστε πιο προσεκτικοί σε τέτοια ζητήματα. Ένα τελευταίο σημείο που πρέπει να μας απασχολήσει είναι το πώς οδηγήθηκε ο Μπαρντακτσί σε τούτο το λάθος. Όταν ασχολήθηκε ξανά με το θέμα, στη στήλη του στην εφημερίδα, παρέπεμψε τους αναγνώστες του σε τρία φύλλα της Μιλλιέτ, της 6^ης Απριλίου 1956, της 9^ης Ιανουαρίου 1963 και της 6^ης Μαρτίου 1968. Τα κοίταξα: και στα τρία φύλλα ο ίδιος συγγραφέας, επαναλαμβάνει τρεις φορές την ίδια ιστορία, στην ίδια στήλη. Ο συγγραφέας ήταν ο Ρεφιί Τζεβάτ Ουλουνάι (1890-1968), από τους διάσημους δημοσιογράφους της εποχής, που κρατούσε μια επιφυλλίδα με τίτλο «Ένα φύλλο από το ημερολόγιο»∙ στη στήλη του εξιστορεί ακριβώς την ετυμολογία που πρότεινε ο Μπαρντακτσί.

Ωραία, τι νόημα βγαίνει απ’ όλα αυτά; Ο Ρεφιί Τζεβάτ Ουλουνάι ήταν μήπως μια πηγή αλάνθαστη; Ακόμα σημαντικότερο, ήταν μήπως κανένας ειδικός στην ετυμολογία; Πώς γίνεται να θεωρεί κανείς αυθεντία τον Ρεφιί Τζεβάτ Ουλουνάι κάποιος που δεν υπολογίζει το ετυμολογικό λεξικό –όσες ελλείψεις κι αν έχει, κι ας έμεινε ημιτελές- ενός ανθρώπου σαν τον Αντρέας Τίτσε, που για χρόνια αφιερώθηκε στη μελέτη της οθωμανικής ιστορίας, λογοτεχνίας και φιλολογίας; Ασφαλώς ο Ουλουνάι ήταν άνθρωπος που ήξερε τον κόσμο, άνθρωπος ευχάριστος και διασκεδαστικός, αλλά του άρεσε να πετά ιστορίες απίθανες, χωρίς να έχει προηγηθεί κάποια σοβαρή μελέτη. Δεν βρίσκω σωστό, τέλος πάντων, να στηρίζεται κάποιος στις κουβέντες ενός επιφυλλιδογράφου και να βγάζει χωρίς καμιά έρευνα μια παράξενη ετυμολογία, ταπεινώνοντας επιπλέον όποιον τολμήσει να φέρει αντίρρηση.

Θέλω να τελειώσω με ένα ευχάριστο ανέκδοτο. Υπάρχει μια ωραία ιστορία, σχετική με τη λέξη μας, στις αναμνήσεις ενός Γάλλου, του Ρενέ ντυ Παρκέ, που έζησε στην Κωνσταντινούπολη το 1864-1865∙ το βιβλίο αυτό εκδόθηκε πριν από δυο χρόνια από τις Εκδόσεις της Εστίας του Ιδρύματος Ιστορίας. Σύμφωνα με την ιστορία αυτή, κάποιος διάσημος Μεγάλος Βεζίρης παράγγειλε μια άμαξα στη Βιέννη∙ ήθελε, κατά τα γαλλικά έθιμα, να βάλει ένα οικόσημο στην πόρτα της άμαξας, δεν μπορούσε όμως να αποφασίσει πώς θα ήταν αυτό. Όταν το έμαθε ο αρχιστράτηγος, που ήταν πολύ πνευματώδης, τον ρώτησε: «Εσείς δεν ήσασταν κάποτε υπουργός Στρατιωτικών, και κατόπιν υπουργός Δικαιοσύνης;». Ο βεζίρης απάντησε καταφατικά, και ο αρχιστράτηγος πρότεινε λέει το εξής: «Τότε σχεδιάστε στο οικόσημο ένα σπαθί και μια ζυγαριά, και δίπλα βάλτε να γράψουν ‘Ζύγιζε και νίκα’». Για να καταλάβουμε εδώ το αστείο, πρέπει να επιστρέψουμε στα γαλλικά: το «ζύγιζε» λέγεται pèse και το «νίκα» vaincs, οπότε ολόκληρη η φράση θα γραφόταν Pèse et vaincs –και θα προφερόταν πεζ-ε-βέν(κ).[8]

Φυσικά δεν χρειάζεται να πάρουμε πολύ στα σοβαρά αυτή την ιστορία, να εξετάσουμε την αληθοφάνειά της, να ψάξουμε ποιος αρχιστράτηγος πριν από το 1865 ήταν γνωστός για το πνεύμα του, ή ποιος Μεγάλος Βεζίρης είχε υπηρετήσει στα υπουργεία Στρατιωτικών και Δικαιοσύνης, ή ακόμα ακόμα να θυμίσουμε πως η έννοια «Στρατιωτικά» δεν χρησιμοποιούνταν ακόμη εκείνη την εποχή. Για να γυρίσουμε και πάλι στην ιταλική γλώσσα, ας επαναλάβουμε τη γνωστή έκφραση: Se non è vero, è ben trovato. Στην πραγματικότητα, ανάμεσα στο ανέκδοτο που παραθέτει ο Παρκέ και στην ετυμολογική ανακάλυψη του Ρεφιί Τζεβάτ Ουλουνάι δεν υπάρχει και μεγάλη διαφορά.

---

[1] Για αναλυτικές πληροφορίες σχετικά με τα διάφορα είδη σκουμπριών στην Τουρκία και την Κωνσταντινούπολη, βλ. Karekin Devedjian, Pêche et pêcheries en Turquie, Istanbul, Imprimerie de l’Administration de la dette publique ottomane, 1926, σελ. 23-29, παράρτημα σελ. 3.

[2] Trésor de la langue française informatisé, Atilf, CNRS, http://atilf.atilf.fr/

[3] James W. Redhouse, Türkçeden İngilizceye Lugat Kitabı. A Turkish and English Lexicon, Istanbul, H. Matteossian, 1921, σελ. 447, 464-465.

[4] Francis Joseph Steingass, A Comprehensive Persian-English Dictionary, including the Arabic words and phrases to be met with in Persian literature, London: Routledge & K. Paul, 1892, σελ. 230.

[5] Στο ίδιο, σελ. 246.

[6] Στο ίδιο, σελ. 249.

[7] Sevan Nisanyan, Sözlerin Soyağacı. Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, http://www.nisanyansozluk.com/

[8] René du Parquet, İstanbul’da bir yıl, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2008, σελ. 35-36.