Ο συκοφάντης και τα σύκα

Ένα παλιό ανέκδοτο λέει ότι σε δυο μόνο χώρες δεν μπόρεσαν να βγάλουν άκρη οι κατάσκοποι της βρετανικής (ή της αμερικανικής) μυστικής υπηρεσίας, στην Ιαπωνία και στην Ελλάδα· στην Ιαπωνία, επειδή κανείς δεν μιλούσε, ενώ στην Ελλάδα επειδή όλοι μιλούσαν πολύ. Αυτό δεν είναι αληθινό αλλά μάλλον μπεντροβάτο (ή ίσως και μαλτροβάτο, αν σκεφτούμε πόσο ασύδοτοι αλωνίζαν οι μυστικοί πράκτορες στην πατρίδα μας), όμως μεταφέρει μιαν αλήθεια, ότι καμιά φορά η υπερπληθώρα στοιχείων σε αφήνει εξίσου αμήχανο όπως η έλλειψη στοιχείων. Κι αυτό θα φανεί στο σημερινό μας σημείωμα.

Θα μας απασχολήσει ο συκοφάντης, ή μάλλον η προέλευση της λέξης –αν και θα ασχοληθούμε και με τη σημασία της. Λοιπόν, ενώ είναι ολοφάνερο ότι ο συκοφάντης ως λέξη προέρχεται από το σύκο και το ρήμα φαίνω, φανερώνω, δεν έχει ακόμη βρεθεί πειστική και αναντίρρητη εξήγηση για ποιο λόγο ονομάστηκαν έτσι όσοι κατηγορούν ψευδώς τους γύρω τους. Απορία για την προέλευση της λέξης είχαν εκφράσει ήδη οι αρχαίοι και ο Ζηνόδωρος, γραμματικός του 2ου αιώνα π.Χ. ήταν ο πρώτος που βρέθηκε σε ετυμολογικό δίλημμα και προτίμησε να παραθέσει δυο εκδοχές αν και φαίνεται να προτιμάει την πρώτη.

Λοιπόν, σύμφωνα με την πρώτη εκδοχή του Ζηνόδωρου, επειδή οι Αθηναίοι αγαπούσαν πολύ τα σύκα, υπήρχαν αρκετοί που πήγαιναν στους αγρούς και έβλεπαν αν ωρίμασαν τα σύκα· κι όποιος έφερνε πρώτος την είδηση ότι τα σύκα της χρονιάς είχαν ωριμάσει, αυτός ονομαζόταν αρχικά συκοσκόπος και αργότερα συκοφάντης· και από εκεί μεταφορικά απεκλήθη συκοφάντης όποιος έχωνε τη μύτη του στην ιδιωτική ζωή των άλλων, όπως πριν ανασκάλευε τα κλαδιά της συκιάς για να δει αν ωρίμασε ο καρπός της.

Η δεύτερη εκδοχή του Ζηνόδωρου είναι αυτή που πολλοί από εμάς ακούσαμε στο σχολείο. Κάποτε είχε πέσει λιμός στην Αθήνα, λέει ο Ζηνόδωρος, και ο δήμος ενέκρινε ψήφισμα που απαγόρευε την εξαγωγή σύκων· όποιοι κατάγγελναν άλλους ψευδώς ότι εξάγουν σύκα, ονομάστηκαν συκοφάντες. Οἱ δὲ λέγουσιν ὅτι λιμοῦ γενομένου ἐν Ἀθήναις ψήφισμα ἐγένετο μὴ ἐκφέρειν σῦκα· ἐπιτηροῦντες οὖν τινὲς ἐκφέροντα σῦκα διέβαλλον, καὶ παρὰ τὸ περὶ σύκων φάναι, συκοφάντης ὁ ψευδῶς περὶ σύκων φαίνων. Τα ίδια, αλλά χωρίς λιμό, λέει ο Πλούταρχος μερικούς αιώνες αργότερα: κεκωλυμένου γὰρ ἐκφέρειν τὰ σῦκα μηνύοντες καὶ φαίνοντες τοὺς ἐξάγοντας ἐκλήθησαν ‘συκοφάνται.’. Τα ίδια και ο Αθήναιος, ο οποίος μάλιστα επικαλείται παλιότερο (χαμένο σήμερα) σύγγραμμα του Ίστρου: Ἴστρος δ΄ ἐν τοῖς Ἀττικοῖς οὐδ΄ ἐξάγεσθαί φησι τῆς Ἀττικῆς τὰς ἀπ΄ αὐτῶν γινομένας ἰσχάδας͵ ἵνα μόνοι ἀπολαύοιεν οἱ κατοικοῦντες· καὶ ἐπεὶ πολλοὶ ἐνεφανίζοντο διακλέπτοντες͵ οἱ τούτους μηνύοντες τοῖς δικασταῖς ἐκλήθησαν τότε πρῶτον συκοφάνται.

Ωστόσο, όπως θα έχετε ίσως ακούσει, η εκδοχή αυτή προσκρούει στο ότι δεν έχει βρεθεί κανένα τέτοιο ψήφισμα σε αρχαίο κείμενο, ούτε έχει και πολύ νόημα η απαγόρευση αφού σύκα είχε όλη η Ελλάδα άφθονα. Παρεμπιπτόντως, να προσθέσω εδώ ότι το ετυμολογικό λεξικό Μπαμπινιώτη κάνει ένα περίεργο λαθάκι, διπλό μάλιστα, όταν παρουσιάζει αυτή την εκδοχή: αναφέρει ότι αυτό έγινε τον καιρό του λοιμού (αντί λιμού!) και αφορούσε όσους εισάγανε σύκα (εννοείται ότι λέει ‘εισήγαν’), όχι όσους εξάγανε. Δεν ξέρω αν έχουν άλλη πηγή υπόψη τους ή αν πρόκειται για αβλεψία. (Πάντως το μεγάλο λεξικό Μπαμπινιώτη μιλάει σωστά για εξαγωγείς σύκων).

Μια τρίτη εκδοχή, που σύμφωνα με το ελληνικό Liddell-Scott τη διατύπωσε κάποιος Lancelot Shadwell, είναι ότι συκοφάντες αρχικά ονομάστηκαν εκείνοι που έσειαν τη συκιά για να φανερωθούν τα σύκα που ήταν κρυμμένα στα ψηλά κλαριά και στο πυκνό φύλλωμα, και από εκεί, μεταφορικά, όποιος ανάγκαζε με απειλές τους πλούσιους να του δίνουν χρήματα. Είναι γεγονός ότι στα αρχαία το σείω εμφανίζεται συχνά πλάι στο συκοφαντώ (π.χ. σε απόσπασμα του Αριστοφάνη) και μάλιστα ο Ησύχιος έχει λήμμα «σείσαι: συκοφαντήσαι»

Μια τέταρτη εκδοχή, που την αναφέρει ο Αθήναιος, είναι ότι στη Ρόδο συκοφάντες ονομάζονταν οι υπεύθυνοι για την είσπραξη των φόρων από τους πολίτες, που καταβάλλονταν σε είδος (σύκα, λάδι και κρασί) -και μάλιστα ότι διάλεγαν για τη δουλειά αυτή τους πιο αξιόπιστους πολίτες.

Μια πέμπτη εκδοχή, που την αναφέρει ο Νικόλαος Πολίτης στην εργασία του για τα υβριστικά σχήματα, αλλά και πολλοί άλλοι, βασίζεται στο υβριστικό σχήμα που οι Ιταλοί λένε far le fiche, με το χέρι σε σχήμα γροθιάς και τον αντίχειρα να προεξέχει ανάμεσα σε δείχτη και μέσο δάχτυλο. Υποθέτοντας ότι το σχήμα αυτό θα υπήρχε και στην αρχαιότητα και θα ονομαζόταν «σύκο» (πάντως στα νέα ελληνικά δεν έχει αυτή την ονομασία), θεώρησαν ότι η αρχική σημασία του συκοφάντη θα ήταν αυτός που δείχνει το σύκο, δηλαδή κάνει αυτό το υβριστικό σχήμα. Σε μια παραλλαγή, ο Κρέτσμερ στο πρώτο τεύχος του περιοδικού Glotta (1909) παραθέτει τη γνώμη ενός A.B.Cook (Classical Review 1907, 133-136), o οποίος βρίσκει το υβριστικό αυτό σχήμα στον Οβίδιο και σε άλλες αρχαίες πηγές και θεωρεί ότι ο συκοφάντης θα ήταν εκείνος που κατάγγελνε άλλους για παραβάσεις τους κάνοντάς τους το υβριστικό σχήμα του «σύκου». Βρίσκω μάλιστα ότι Το άρθρο αυτό του Cook υπάρχει ονλάιν αν θέλει κανείς να πληρώσει 20 λίρες, αλλά σε καιρούς κρίσης το βρίσκω υπέρογκο για άρθρο τεσσάρων σελίδων και δεν ενδίδω στον πειρασμό. Αν κάποιος έχει πρόσβαση ή μπορεί να το χακέψει και να μας το στείλει, θα του χρωστάμε χάρη   το βρήκε κάποιος φίλος στη βιβλιοθήκη του, το σκανάρισε και το έστειλε και μπορείτε να το διαβάσετε εδώ. Πάντως, στην εκδοχή αυτή συγκλίνει και ο Εύιος Ληναίος (δηλαδή ο Χ. Χαριτωνίδης).

Έκτη εκδοχή, αυτή που δέχεται το ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη, και άλλες πηγές, που τη διατύπωσε ο Gernet, όπως βρίσκω στον Σαντρέν. Συγκεκριμένα, ότι συκοφάντες ονομάζονταν αυτοί που αποκάλυπταν όσους είχαν σύκα κρυμμένα στα ρούχα τους, δηλαδή μια ασήμαντη μικροκλοπή, και κατ’ επέκταση όσους κατέδιδαν ασήμαντες πράξεις και στη συνέχεια έκαναν ψευδείς καταγγελίες. Η εκδοχή αυτή δεν είναι απίθανη· πράγματι, σκέφτομαι ότι π.χ. στα συμπόσια πολλοί παράσιτοι θα έφευγαν έχοντας κρύψει ξερά σύκα στο ιμάτιό τους.

Έβδομη εκδοχή, που θα μπορούσε να είναι παραλλαγή της δεύτερης: στην Αθήνα υπήρχαν ιερές συκιές, π.χ. η ιερά συκή των Φυταλιδών στο δρόμο προς Ελευσίνα (εκεί που είναι σήμερα ο Άγιος Σάββας, κοντά στο σταθμό Ελαιώνας του μετρό). Συκοφάντες λοιπόν, όποιοι κατάγγελναν τους κλέφτες των σύκων από τις ιερές συκιές, όπως αναφέρει κάποιος μεταγενέστερος σχολιαστής του Αριστοφάνη.

Για το σύκο έχω αποφύγει να μιλήσω, διότι ετοιμάζω χωριστό άρθρο· ωστόσο, δεν μπορώ να μην πω ότι είχε τη σημασία του γυναικείου (ή και του αντρικού· οι γνώμες διίστανται) γεννητικού μορίου, οπότε αυτό δίνει λαβή σε κάμποσες ακόμα θεωρίες για την ετυμολόγηση του συκοφάντη. Να πούμε εδώ ότι σε αρχαίους κωμικούς το συκοφαντώ έχει και τη σημασία «κνίζω ερωτικώς».

Όγδοη λοιπόν εκδοχή, του Κ. Ρωμαίου από το Λεξικογραφικό Δελτίο της Ακαδημίας (τ. 4, σελ. 129-136), ότι ο αρχικός συκοφάντης ήταν αυτός που, στα Ελευσίνια Μυστήρια, αποκάλυπτε το «σύκον» των θεών· βλέπει δηλαδή μια λατρευτική αρχή, με τον συκοφάντη να είναι περίπου συνώνυμος του ιεροφάντη και να τελεί μιμητική συνουσία. Να πούμε εδώ ότι ο Ρωμαίος θεωρεί ότι σύκον έλεγαν οι αρχαίοι όχι ειδικά το γυναικείο μόριο αλλά τα αιδοία γενικώς και μάλιστα ότι το far le fiche συμβόλιζε τη συνουσία, με το αντρικό σύκο να είναι ο αντίχειρας και ο δείκτης με τον μέσο να συμβολίζουν το γυναικείο.

Ένατη εκδοχή, που κάπου την έχω διαβάσει, ή την έχω συζητήσει με αφορμή και την έκφραση για τα σύκα και τη σκάφη –αν δεχτούμε ότι η λέξη «σύκα» είχε στα αρχαία τη σημασία των γεννητικών οργάνων, συκοφάντης θα μπορούσε να είναι αυτός που κατάγγελνε μοιχείες και λοιπές ερωτοδουλειές. Προσωπικά δεν θα την απέρριπτα αυτή την εκδοχή.

Κοντέψαμε να συμπληρώσουμε δεκάδα από εκδοχές. Και τώρα, ύστερα από αυτή την συνολική επισκόπηση, πού βρισκόμαστε; Μάλλον μπερδεμένοι. Μήπως θα ήταν καλύτερα να μέναμε με τη δασκαλίστικη βεβαιότητα, ότι συκοφάντες ήταν αυτοί που κατάγγελναν τους εξαγωγείς σύκων; Πάντως απ’ όλες τις εκδοχές, οι περισσότεροι σήμερα δέχονται την πέμπτη  έκτη, δηλαδή ότι οι συκοφάντες φανέρωναν (ενδεχομένως φωνάζοντας «σύκο!») τα κρυμμένα σύκα που προσπαθούσε να πάρει μαζί του ο φουκαράς, επομένως τις μικροκλοπές.

Αφήνοντας πίσω την κινούμενη άμμο της ετυμολογίας, ας προχωρήσουμε σε πιο στέρεα εδάφη να δούμε λίγο την ιστορία της λέξης. Πρώτη φορά εμφανίζεται η λέξη στους Αχαρνείς του Αριστοφάνη,  όπου μάλιστα υπάρχει και πρόσωπο της κωμωδίας Συκοφάντης, που εμφανίζεται στο μαγαζί που έχει στήσει ο Δικαιόπολης και θέλει να καταγγείλει τον Μεγαρίτη και τα «γουρουνάκια» του ως εχθρούς της πόλης και που τον διώχνει κακήν κακώς ο Δικαιόπολης, παρόλο που ο Συκοφάντης ενίσταται «ου γαρ φανώ τους πολεμίους;» (να μη μαρτυρήσω τους εχθρούς;)

Συκοφάντης λοιπόν, o δημόσιος μηνυτής, αυτός που καταγγέλλει στους δικαστές παρανομίες άλλων όπως λαθρεμπόριο, φοροδιαφυγή, παράνομο πλουτισμό, και βέβαια αργότερα αυτός που εκβιάζει πλούσιους πολίτες για πραγματικά ή για ανύπαρκτα αδικήματά τους, που μ’ αυτή τη σημασία βρίσκουμε άφθονες χρήσεις στην κλασική εποχή και που τελικά αυτή η αρνητική σημασία επικράτησε αν και, όπως βλέπουμε στον Αριστοφάνη, από την αρχή είχε (και) αρνητική χροιά ο όρος. Δεν έχω ψάξει όλες τις ανευρέσεις, αλλά δεν νομίζω να είχε ποτέ μόνο θετική χροιά η λέξη. Φυσικά, στη σημερινή εποχή

Τον συκοφάντη τον δανείζεται η λατινική γλώσσα, sycophanta, και από εκεί περνάει στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Όμως, στα αγγλικά η λέξη παθαίνει, από νωρίς μάλιστα, μια ενδιαφέρουσα σημασιολογική μεταβολή, κι έτσι η σημασία του συκοφάντη χάνεται και επικρατεί η σημασία του κόλακα, και μάλιστα του χαμερπή και δουλοπρεπή κόλακα, και αυτή είναι η σημερινή σημασία της αγγλικής λέξης sycophant.

Πρόκειται για χαρακτηριστικό παράδειγμα ψευδόφιλης λέξης, και το έχουμε ακροθιγώς ξανασυζητήσει, και συμβαίνει πότε-πότε, π.χ. σε υποτίτλους, το sycophants να μεταφράζεται εσφαλμένα «συκοφάντες» αντί για κόλακες.

Αλλά δεν είναι και ανεξήγητη η αλλαγή της σημασίας στα αγγλικά, που μάλιστα εμφανίζεται κιόλας από το 1575, αν σκεφτούμε ότι οι ισχυροί της εποχής περιστοιχίζονταν από διάφορα τσιράκια τα οποία έπαιζαν και το ρόλο του συκοφάντη, δηλαδή διέδιδαν ψευδείς φήμες για πολιτικούς αντιπάλους, αλλά και του τσανακογλείφτη, του κόλακα, του εξαπτέρυγου θα λέγαμε σήμερα. Πράγματι, αν δούμε τους σημερινούς εκπροσώπους της διατεταγμένης δημοσιογραφίας, πόσο χοντροκομμένα κολακεύουν το δοβλέτι ενώ ταυτόχρονα συκοφαντούν όσους διαφωνούν με την επίσημη άποψη, γίνεται διάφανο πώς άλλαξε η σημασία!