Η Ελληνίδα καμαριέρα

Όταν δεν έχουμε δεδομένα για σοβαρή συζήτηση το ρίχνουμε στην πλάκα, κι όταν οι δυνατοί παραπατάνε, ο κοσμάκης το γλεντάει· οπότε, δεν είναι περίεργο που η σύλληψη του Ντομινίκ Στρος Καν στη Νέα Υόρκη, για απόπειρα βιασμού της καμαριέρας του ξενοδοχείου, έδωσε αφορμή σε αφθονότατα ανέκδοτα, ατάκες, λογοπαίγνια, που μάλιστα, στη σημερινή διαδικτυακή και δικτυωμένη εποχή μας, δεν περιορίστηκαν στα στενά όρια μιας παρέας αλλά έκαναν το γύρο του παγκόσμιου χωριού.

Ειπώθηκε επίσης, με αστεία διάθεση ως επί το πλείστον, ότι αν το περιστατικό συνέβαινε στην Ελλάδα και η καμαριέρα ήταν Ελληνίδα, θα γινόταν το ένα και το άλλο. Όμως, η καμαριέρα είναι Ελληνίδα. Προσοχή, δεν εννοώ την καμαριέρα του νιουγιορκέζικου Σοφιτέλ· αυτή, όπως μάθαμε, είναι αφρικανή. Εννοώ την καμαριέρα γενικώς, ή μάλλον τη λέξη καμαριέρα, η οποία έχει απώτατη ελληνική καταγωγή, κοινώς είναι αντιδάνειο.

(Για τα επόμενα, παίρνω στοιχεία από ένα πολύ ωραίο άρθρο του Νίκου Λίγγρη στη Λεξιλογία).

Η καμαριέρα ανήκει σε μια πολυμελή οικογένεια αντιδανείων που όλα τους προέρχονται από την αρχαία καμάρα. Η αρχαία καμάρα ήταν αρχικά η θολωτή στέγη, αλλά και οτιδήποτε έχει θολωτή στέγη ή κάλυμμα, δηλαδή ο θολωτός θάλαμος, η σκεπαστή άμαξα, η σκεπαστή βάρκα, ακόμα και ο θόλος του ουρανού. Η πρώτη χρονολογικά εμφάνιση της λέξης, στον Ηρόδοτο, αφορά σκεπαστή άμαξα, και –δεν μπορεί να είναι τυχαίο! – έχει θέμα σκαμπρόζικο. Λέει ο Ηρόδοτος (παραθέτω σε μετάφραση γιατί ήταν… φοινικιστής και δεν τον καταλαβαίνουμε, σε αντίθεση με όλους τους άλλους αρχαίους που τους παίζουμε στα δάχτυλα):

Το αισχρότερο έθιμο των Βαβυλωνίων είναι αυτό εδώ: Κάθε γυναίκα ντόπια πρέπει μια φορά στη ζωή της να πάει να καθίσει σ’ ένα ιερό της Αφροδίτης και να συνευρεθεί με έναν ξένο. Είναι πολλές που, επειδή δεν καταδέχονται να ανακατώνονται με άλλες, γιατί από τα πλούτη είναι ψηλομύτες, πηγαίνουν στο ιερό πάνω σε κλειστά αμάξια και πίσω τους ακολουθεί μεγάλη συνοδεία υπηρέτες.

Αυτό με τα κλειστά αμάξια, ο Ηρόδοτος το λέει: ἐπὶ ζευγέων ἐν καμάρῃσι ἐλάσασαι πρὸς τὸ ἱρὸν ἑστᾶσι. Όπως λέει και το ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη, από τον 1ο αιώνα π.Χ. η λέξη καμάρα εμφανίζεται στη σημασία «θολωτό δωμάτιο», με την οποία περνάει στα λατινικά, ως camara/camera. Και ενώ στα ελληνικά η καμάρα συνεχίζει με σημασίες όπως αψίδα, θόλος, θολωτή κατασκευή με ημικυκλικό σχήμα, στα λατινικά της ύστερης αρχαιότητας παίρνει τη σημασία «δωμάτιο, θάλαμος» και μ’ αυτήν κάνει τη σταδιοδρομία της στις δυτικές γλώσσες (γαλλ. chambre, αγγλ. chamber) ενώ νωρίς, από τα μεσαιωνικά χρόνια, επιστρέφει ως αντιδάνειο στα ελληνικά, ως κάμαρα και κάμαρη.

Έτσι, πλάι στην καμάρα (είπαμε, αψίδα, σαν του Γαλέριου στη Θεσσαλονίκη) εμφανίστηκε η κάμαρα, και κάμαρη, καμαράκι και καμαρούλα μια σταλιά δύο επί τρία, η κάμαρα που ήταν μέχρι τον πόλεμο λέξη συχνότερη από το δωμάτιο, τουλάχιστον στον λαϊκό κόσμο. Σήμερα, βέβαια, όλοι έχουμε δωμάτια· η κάμαρη ήταν για τους παππούδες μας. Στην Κύπρο, που τελευταία άρχισε να υιοθετεί τα καλαμαρίστικα, ένας σαρανταπενηντάρης θα πει στο παιδί του να συγυρίσει «την κάμαρή του» και το παιδί θα του απαντήσει «το δωμάτιό μου λάμπει, μπαμπά». Το παράδειγμα το πήρα από ένα πολύ συγκινητικό και πολύ ενδιαφέρον άρθρο κυπριακού ιστολογίου, που ισχυρίζεται, ίσως όχι αβάσιμα, ότι η χρήση της λέξης δωμάτιο προαναγγέλλει τον θάνατο της κυπριακής λαλιάς του 1960-70.

Αν διαβάσετε το κυπριακό άρθρο, θα δείτε ότι γίνεται λόγος και για μια παλιότερη κυπριακή λέξη για το δωμάτιο, την τσιάπρα, που είναι αντιδάνειο μέσω του γαλλικού chambre, από την εποχή της φραγκοκρατίας.

Δεν είναι το μόνο αντιδάνειο της οικογένειας. Αντιγράφω από τον Λίγγρη: Η λατινική φράση in camera περιγράφει υποθέσεις που δικάζονταν όχι ενώπιον ακροατηρίου αλλά, παλιά, στο γραφείο του δικαστή (στα αγγλικά: in chambers), σήμερα «κεκλεισμένων των θυρών» (όπως πληροφορούμαι ότι θα γίνει η δίκη του Στρος Καν). Αργότερα, από τον σκοτεινό θάλαμο (camera obscura) φτάσαμε στη φωτογραφική μηχανή camera, που γύρισε στα ελληνικά σαν τηλεοπτική κάμερα.

Η ισπανική camarilla, που σημαίνει «καμαράκι, αντικάμαρα, αντιθάλαμος», μας έδωσε την καμαρίλα για τα άτομα που περιβάλλουν κάποιον ισχυρό, έναν ηγεμόνα, και τον επηρεάζουν παρασκηνιακά — μια πολύ ταιριαστή λέξη, αφού ριμάρει με διάφορες κακόσημες σε –ίλα, π.χ. σαπίλα, ξεφτίλα. Στα χρόνια του βασιλιά της Ισπανίας Φερδινάνδου Ζ΄ η καμαρίλα περιέγραφε τους μυστικοσύμβουλους του βασιλιά που συσκέπτονταν και συνωμοτούσαν στον αντιθάλαμο (μέχρι που έκαναν… αντικάμαρα και τον ανέτρεψαν).

Το καμαρίνι των ηθοποιών είναι από βενετσιάνικο υποκοριστικό camarin, όπως και ο καμαρότος από βενετσιάνικο camaroto για τον θαλαμηπόλο.

Προσθέτω ότι λίγο πιο μακρινό, από τον πικαρδικό τύπο camberete «δωματιάκι», που πέρασε στα ολλανδικά (cambret, cabret) και από εκεί επέστρεψε στα γαλλικά ως cabaret, έχουμετο καμπαρέ.

Τέλος, από το βενετικό camarier, μας ήρθε ο καμαριέρης (θαλαμηπόλος) και η καμαριέρα –οπότε, η καμαριέρα έχει ελληνική την απώτερη αρχή. Το ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη λέει ότι η καμαριέρα είναι μεσαιωνική, αλλά ο Κριαράς δεν έχει τη λέξη, ούτε και το TLG, οπότε θα μου επιτραπεί να αμφιβάλλω· και ο καμαριέρης άλλωστε, που εμφανίζεται σε ένα έργο ενός ενετοζακυθιανού του 1646, καθόλου σίγουρο δεν είναι ότι πέρασε από τότε στη γλώσσα.

Όμως, εκτός από την καμάρα δηλαδή την αψίδα, έχουμε και το καμάρι, την περηφάνια δηλαδή, και αν το καμαρώ στα ελληνιστικά χρόνια σήμαινε «κατασκευάζω θολωτή αψίδα», το καμαρώνω, βέβαια, σημαίνει «αισθάνομαι περήφανος». Πώς έγινε αυτή η όχι ασήμαντη σημασιολογική μεταβολή, από το θολωτό σχήμα στην περηφάνια; Στο ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη έχει ένα εκτενέστατο σημείωμα, με πολλά «ίσως», που ένα μεγάλο του απόσπασμα μεταφέρω εδώ:

Φαίνεται ότι ήδη κατά την ελληνιστική εποχή η λ. καμάρα πρέπει να είχε αρχίσει να συνδέεται με τη σημασία «κάτι το ξεχωριστό, που δηλώνει διάκριση». Υποκοριστικό τής λ. καμάρα είναι το ελληνιστικό καμάριον «μικρό δωμάτιο με καμάρες», ενώ το επίθ. καμαρωτός σήμαινε «αυτός που έχει καμάρες, αψιδωτός». Είναι γνωστό ότι οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες έχτιζαν αψίδες για να απαθανατίσουν τους στρατιωτικούς θριάμβους τους, αλλά και για αρχιτεκτονικό διάκοσμο, ως κάτι εντυπωσιακό και ωραίο. Στοιχείο εντυπωσιακό, επίσης, ήταν οι αψιδωτές στοές, οι καμάρες στη ναοδομία στο Βυζάντιο κ.λπ., καθώς και η κατασκευή θολωτών στεγών σε ναούς και κτήρια. Από εκεί ίσως το επίθ.καμαρωτός να πέρασε βαθμηδόν στη σημασία «υπερήφανος», αφού καμαρωτά, δηλ. με καμάρες, ήταν τα σπουδαία κτήρια, δημόσια και ιδιωτικά, όχι τα χαμηλά φτωχόσπιτα (πβ. χαμόσπιτα). Συνεπώς, το μεσαιωνικό ρήμα καμαρώνω, εξέλιξη τού ελληνιστικού καμαρόω «διακοσμώ με καμάρες», μπορεί να απέκτησε ομοίως τη σημασία «υπερηφανεύομαι, καυχιέμαι για κάτι». Η λ. καμάρι, που μορφολογικά μπορεί να προέρχεται από το ελληνιστικό καμάριον «θολωτό δωμάτιο», δεν αποκλείεται να προέκυψε υποχωρητικά από το ρήμα καμαρώνω, όταν αυτό είχε ήδη αποκτήσει τη σημασία της καύχησης, οπότε να πρόκειται για μεσαιωνικό τύπο που είχε εξ αρχής αυτή τη σημασία. Στήριξη στην υπόθεση τής σημασιολογικής εξέλιξης από τη σημασία «καμάρα, αψίδα» στη σημασία «καύχηση, υπερηφάνεια για κάτι» παρέχει ίσως και το γεγονός ότι στη λαϊκή γλώσσα αφ’ ενός η λ. καμάρα χρησιμοποιείται σε σύνθετα όπως καμαροφρύδα, για να δηλώσει την ωραιότητα που προσδίδει σε κάτι η τοξωτή γραμμή τής καμάρας, αφ’ ετέρου το μεσαιωνικό καμαρώνω απαντά και με τις σημασίες «χαίρομαι, έχω εορταστική όψη», «θαυμάζω κάποιον για κάτι» και, προκειμένου για άλογα, «κυρτώνω τον τράχηλο (σχηματίζοντας καμάρα)», το δε καμαρωτός σήμαινε επίσης «αξιοζήλευτος, αξιοθαύμαστος». Οπότε από το «προκαλώ τον θαυμασμό» πέρασε στο «καυχιέμαι επειδή με θαυμάζουν» και απλώς «καυχιέμαι για κάτι». […]

Προσωπικά, δεν πείθομαι. Πολύ πιθανότερο θεωρώ η σημασία της περήφανης στάσης να αναπτύχθηκε π.χ. από το «καμαρωτός». Όποιος περπατάει καμαρωτός, κυρτώνει το σώμα του, φέρνοντας το στήθος ή την κοιλιά προς τα μπρος, κι έτσι καμαρώνει.

Τέλος πάντων, η ετυμολογία του «καμαρώνω, καμάρι» έχει απασχολήσει πολλούς μεγάλους και τρανούς λογίους, δεν είναι δυνατόν να την ξεπετάξουμε σε τρεις αράδες. Ας μείνει για κάποια άλλη φορά και ας προχωρήσουμε προς το κλείσιμο του άρθρου, διότι παραμάκρυνε.

Η καμαριέρα, λοιπόν, κατά τη γνώμη μου δεν είναι μεσαιωνική λέξη, αλλά υποψιάζομαι ότι θα μπήκε στη γλώσσα τον 19ο αιώνα. Το αστείο είναι ότι γκουγκλίζοντας βρήκα στον πέμπτο τόμο της Λαογραφίας (που δυστυχώς δεν τον έχω πρόχειρο) ένα δημοτικό τραγούδι, όπου υπάρχει η καμαριέρα αλλά όχι αυτή που σκεφτήκατε:

Περπάτα, κόρη μ’ γλήγορα, περπάτα καμαριέρα,
μη σου βαραίνουν τα φλουριά, μη σου βαραίνουν τ’ άσπρα;
—Δε μου βαραίνουν τα φλουριά, δε μου βαραίνουν τ’ άσπρα,
μόν’ μου βαραίνει η σκλαβιά, το πούειμαι σκλαβωμένη

Εδώ, ασφαλώς, «καμαριέρα» σημαίνει «καμαρωτή».

Και με την καμαριέρα θα κλείσουμε το άρθρο, χωρίς να ξέρουμε τι συνέβη στη σουίτα 2806 του Σοφιτέλ, κι αν πράγματι ο Στρος Καν επιτέθηκε στην καμαριέρα ή αν έπεσε θύμα σκευωρίας. Πάντως, και ένοχος να είναι, που καθόλου δεν το αποκλείω, οι φωτογραφίες που τόσο απλόχερα μοίρασαν οι Αμερικάνοι προχωρώντας στην πολιτική του εξόντωση πριν από τη δίκη, ενισχύουν μέσα μου την απόφαση ποτέ να μην επισκεφτώ τις Ηνωμένες Πολιτείες («με τον αγαπημένο σας, όταν μεγαλώσετε» λέω στις κόρες μου όταν με ρωτάνε πότε θα πάμε), πολύ περισσότερο που, ως άσημος, δεν θα έχω την μεταχείριση του Στρος Καν αλλά του Φρανκ Μουλέ, του φοιτητή που πέρασε είκοσι μέρες στη φυλακή Ρίκερς για πλάκα.

Οπότε, μακριά κι αγαπημένοι· και, για πλάκα, σκάρωσα στο ρυθμό της Ταμπακιέρας, την Καμαριέρα:

Γιατί τη στρίμωξα αυτή την καμαριέρα,
το μεσημέρι πονηρά που είχα σκεφτεί
και τώρα θέλουν όλοι να με κάνουν πέρα
αχ, τι τη στρίμωξα την καμαριέρα αυτή;

Την καμαριέρα αυτή δεν έπρεπε να πάρω
κι όταν το σκέφτομαι πικρά μελαγχολώ
και μες στο φρέσκο δεν μου φέρνουνε τσιγάρο
να ξεθολώσει πια λιγάκι το μυαλό

Ποτέ μου τώρα δεν θα δω μιαν άσπρη μέρα
είχα μιαν έμπνευση απερίγραπτα χαζή
κι ίσως μου σπρώξανε αυτή την καμαριέρα
στις εκλογές για να νικήσει ο Σαρκοζί!