Κυριολεκτικά… που λέει ο λόγος

Την έκφραση «που λέει ο λόγος» την παρεμβάλλουμε στην ομιλία μας για να μετριάσουμε μια υπερβολή που είπαμε, για να προειδοποιήσουμε τον συνομιλητή μας να μην πάρει τα λεγόμενά μας τοις μετρητοίς αλλά ως σχήμα λόγου. «Όταν αρχίζει να ροχαλίζει, μου έρχεται να τον σκοτώσω, που λέει ο λόγος». Δεν θα τον σκοτώσει, ας κοιμάται ήσυχος (αλλά, ει δυνατόν, ήσυχα) ο λεγάμενος. Συχνά, τη χρησιμοποιούμε ύστερα από μια παροιμιακή έκφραση, δηλώνοντας ότι δεν πρέπει να εκληφθεί κυριολεκτικά η έκφραση.

Για παραδείγματα χρήσης μπορείτε να γκουγκλίσετε, αλλά προτιμώ να δώσω μερικά που έχω αποδελτιώσει από γνωστούς λογοτέχνες.

Στο Τρίτο στεφάνι, ο Ταχτσής γράφει ότι κάποιος αγαπούσε τη σύζυγό του, «τη λάτρευε κι ας έτρεχε πίσω απ’ τον κάθε ποδόγυρο, που λέει ο λόγος». Φαντάζομαι ότι δεν θα έτρεχε πίσω από όλες ανεξαιρέτως τις γυναίκες που έβρισκε μπροστά του, οπότε η προσθήκη του «που λέει ο λόγος» μετριάζει την υπερβολή της στερεότυπης φράσης. Παρομοίως, σε ένα αφήγημα του Τόλη Καζαντζή, λέει ότι ο κόσμος μπούκαρε στις αποθήκες των Γερμανών μετά την αποχώρησή τους και «δεν αφήσαμε καρφίτσα, που λέει ο λόγος». Τα πήραν όλα. Όλα; Ε, όλο και κάτι θα άφησαν, οπότε ο αφηγητής μετριάζει τα λεγόμενά του. Και σε πιο πρόσφατο κείμενο, στο Γάτα με πέταλα της Ευγενίας Φακίνου, διαβάζουμε για ένα συνοικέσιο: Κι ούτε ζητούν απ’ τη νύφη τίποτε. Με το βρακί της την παίρνουν -που λέει ο λόγος. Πρόκειται για εξαιρετική οικογένεια. Θα φοράει κι ένα ταγιεράκι πάντως η νύφη.

Η έκφραση θα έλεγε κανείς ότι είναι πλεονασμός· στο τελευταίο παράδειγμα, αν έλειπε, δεν νομίζω ότι θα σκεφτόταν κανείς ότι η νύφη θα παντρευόταν μισόγυμνη. Παρόμοια, όταν στο Κόκκινο βιβλίο του Μυριβήλη, διαβάζουμε «Μου φέρνουν τούτο, μου φέρνουν τ’ άλλο, και του πουλιού το γάλα, που λέει ο λόγος», αν έλειπε το «που λέει ο λόγος» κανείς δεν θα έπαιρνε τοις μετρητοίς την στερεότυπη και παροιμιακή υπερβολή· όμως νομίζω ότι η χρήση της φράσης εξυπηρετεί μιαν άλλη ανάγκη: μέσω του μετριασμού προσθέτουμε αληθοφάνεια σε όσα λέμε· δηλαδή, στο τελευταίο παράδειγμα, λέγοντας «που λέει ο λόγος» τονίζουμε στον συνομιλητή μας ότι ξέρουμε ότι δεν υπάρχει γάλα πουλιού, αλλά του το λέμε για να δει πόσο πλουσιοπάροχα μας περιποιήθηκαν.

Μια δεύτερη χρήση της έκφρασης «που λέει ο λόγος», επέκταση της πρώτης, αλλά επίσης διαδεδομένη, είναι  όταν τη χρησιμοποιούμε ειρωνικά για να υπονομεύσουμε συνειδητά αυτό που είπαμε. Παραδείγματα από το Διαδίκτυο: Κλειστά επαγγέλματα (που λέει ο λόγος) Εδώ υπονοείται ότι δεν είναι κλειστά στην πραγματικότητα, μόνο κατ’ όνομα. Ή: Κύριοι (που λέει ο λόγος). Δεν τους θεωρεί άξιους να αποκαλούνται «κύριοι». (Ακόμα μεγαλύτερο βαθμό δυσπιστίας εκφράζει η άλλη έκφραση, «ο Θεός να τον κάνει», π.χ. από φόρουμ: ο admin (ο Θεός να τον κάνει)…)

Παραλλαγές της «που λέει ο λόγος» είναι: τρόπος του λέγειν, σχήμα λόγου, ο λόγος το λέει.

Λοιπόν, με την «που λέει ο λόγος» ή «τρόπος του λέγειν» ή «ο λόγος το λέει» μετριάζουμε αυτό που είπαμε για να του προσδώσουμε αληθοφάνεια. Η λέξη «κυριολεκτικά» λειτουργεί περίπου αντίθετα, ή έτσι θα έπρεπε. Λέγοντάς την, τονίζουμε ότι αυτό που λέμε δεν είναι σχήμα λόγου, το εννοούμε στα σοβαρά.

Παρατηρώ ότι το «κυριολεκτικά» λημματογραφείται με απλή παράθεση στο λεξικό Μπαμπινιώτη, χωρίς να δίνεται καμιά σημασία του και, πολύ περισσότερο, χωρίς παράδειγμα χρήσης -ουσιαστικά η λέξη είναι σαν να λείπει από το λεξικό. Στο ΛΚΝ δίνεται ερμηνεία: «πραγματικά, αληθινά, χωρίς να υπερβάλλω· στην κυριολεξία». Όμως, το παράδειγμα χρήσης που δίνει το λεξικό με προβληματίζει: Πεθαίνω κυριολεκτικά της πείνας.

Εντάξει, τη φράση αυτή μπορεί θεωρητικά να την πει κι ένας που λιμοκτονεί πραγματικά, αλλά συνήθως τη λέει κάποιος που απλώς καθυστέρησε μια-δυο ώρες να φάει, ή γενικά που πεινάει πάρα πολύ. Το βέβαιο είναι ότι δεν πεθαίνει κυριολεκτικά της πείνας! Πρόκειται όμως εδώ για λεξικογραφική αστοχία ή για αποτύπωση της πραγματικότητας της χρήσης; Μάλλον το δεύτερο· διότι, όπως θα ξέρετε κι από την πείρα σας, πολλές φορές όταν λέμε κυριολεκτικά δεν το εννοούμε.

Για παράδειγμα, «Είχαμε οργώσει κυριολεκτικά την Αττική για να βρούμε τους κατάλληλους χώρους», λέει ο Ντίνος Κατσουρίδης σε συνέντευξη στην Ελευθεροτυπία.  Ασφαλώς δεν είχαν πάρει υνί κι αλέτρι, απλώς είχαν γυρίσει την Αττική απ’ άκρη σ’ άκρη, ή, πάλι από την Ελευθεροτυπία: «Μεταλλικά κοντέινερ, χωρίς παράθυρα και κλιματισμό, που κυριολεκτικά έβραζαν κάτω από τον καυτό ήλιο…» Μάλλον δεν έβραζε κυριολεκτικά το μέταλλο των κοντέινερ, αλλά θα έκανε, είμαι βέβαιος, αφόρητη ζέστη.

Δεν είναι βέβαια τέτοιες όλες οι περιπτώσεις χρήσης του κυριολεκτικά. Πολλές φορές χρησιμοποιείται, λιγότερο ή περισσότερο ευρηματικά, για να σχολιαστεί η «απρόσμενη συνάντηση της μεταφορικής σημασίας με την κυριολεξία», για να δανειστώ την εύστοχη διατύπωση του Νίκου Λίγγρη, που (φυσικά!) έχει ασχοληθεί και με αυτό το θέμα στη Λεξιλογία.

Για παράδειγμα, όταν ένας κακομοίρης αλκοολικός έβαλε φωτιά στο σπίτι της θείας του και τελικά κάηκε ο ίδιος, η Καθημερινή διάλεξε τον κάπως μακάβριο τίτλο Το πάθος του για το αλκοόλ τον έκαψε κυριολεκτικά,   ενώ, για μια πετρελαιοκηλίδα στον Εύξεινο Πόντο, η Ελευθεροτυπία είχε τον πετυχημένο τίτλο «Όταν η θάλασσα γίνεται κυριολεκτικά Μαύρη».

Νόστιμη χρήση, αλλά βέβαια, όταν γίνεται κατάχρηση η νοστιμάδα χάνεται· αν είχα ένα εικοσάευρο για κάθε φορά που διαβάζω ότι η τάδε σταρλετίτσα βγήκε κυριολεκτικά από τα ρούχα της θα ήμουν πλούσιος· αφήνω ότι είναι και άστοχη η χρήση, διότι συνήθως δεν ξεγυμνώθηκε επειδή θύμωσε.

Ενδιαφέρον έχει η χρήση του κυριολεκτικά σε συνδυασμό με την παροιμιακή φράση τον έπιασε στον ύπνο. Όταν λέμε ότι «τα ξημερώματα της 21ης Απριλίου η χούντα έπιασε κυριολεκτικά στον ύπνο τους πολιτικούς» τι είναι αυτό το κυριολεκτικά; Στις περισσότερες περιπτώσεις είναι ακριβέστατο, διότι κοιμούνταν όταν χτύπησαν την πόρτα να τους συλλάβουν. Θα μπορούσε μάλιστα να πει κανείς «τους έπιασε κυριολεκτικά και μεταφορικά στον ύπνο».

Πολλοί επικρίνουν την καταχρηστική, να το πούμε έτσι, χρήση του «κυριολεκτικά» σε φράσεις όπως αυτές που είδαμε παραπάνω, π.χ. οργώσαμε την Αττική για να βρούμε κατάλληλους χώρους για το γύρισμα. Ο Νίκος Λίγγρης στο άρθρο που ανέφερα παραπάνω, χρησιμοποιεί τον όρο «κακοποίηση» (της λέξης), ενώ, πολύ καυστικά, ένας φίλος στο slang.gr έφτιαξε το εξής λήμμα:

Κυριολεκτικά: μεταφορικά

δίνοντας παραδείγματα όπως π.χ. «έγινα κυριολεκτικά παπί από τη βροχή». Ευφυέστατο!

Και στα αγγλικά υπάρχει παρόμοια κατάσταση, με το literally. Το άρθρο της Λεξιλογίας παραθέτει το εξής διδακτικό απόσπασμα από το Oxford:

USAGE: In its standard use literally means ‘in a literal sense, as opposed to a non-literal or exaggerated sense’, as for example in I told him I never wanted to see him again, but I didn’t expect him to take it literally. In recent years an extended use of literally (and also literal) has become very common, where literally (or literal) is used deliberately in non-literal contexts, for added effect, as in they bought the car and literally ran it into the ground. This use can lead to unintentional humorous effects (we were literally killing ourselves laughing) and is not acceptable in standard English, though it is widespread.

Από το slang.gr μάλιστα μαθαίνουμε ότι κάποιος είχε φτιάξει και ιστολόγιο, στο οποίο κατέγραφε τέτοιες καταχρηστικές χρήσεις της αγγλικής λέξης.

Με τα αγγλικά δεν θα ασχοληθώ πολύ, μόνο θα παρατηρήσω ότι στο πρώτο παράδειγμα του αγγλικού παραθέματος εμείς δεν θα αποδίδαμε «κυριολεκτικά» το literally: του είπα ότι δεν θέλω να τον ξαναδώ στα μάτια μου, αλλά δεν περίμενα να το πάρει τοις μετρητοίς.

Ως προς τα ελληνικά, και συντομεύω γιατί πολλά είπα, εγώ δεν θα είμαι τόσο καταδικαστικός απέναντι στην καταχρηστική, ας το αναγνωρίσουμε, χρήση. Εννοώ πως όταν κάποιος λέει είμαι κυριολεκτικά ψόφιος ή έγινα κυριολεκτικά παπί από τη βροχή, στην πραγματικότητα δεν σκέφτεται την κυριολεξία· ξέρει, και ξέρει ότι ξέρουμε, πως ψόφιος σημαίνει «κατάκοπος» και παπί σημαίνει «πολύ βρεγμένος», οπότε χρησιμοποιεί το κυριολεκτικά για ακόμη περισσότερη έμφαση, ιδίως όταν η μεταφορική ή παροιμιακή έκφραση που χρησιμοποιεί έχει κάπως φθαρεί από την πολλή χρήση· έγινα κυριολεκτικά παπί, επομένως, σημαίνει ότι έγινα παπί σε όλη την έκταση της μεταφοράς, και δεν χρησιμοποιώ τη φράση ελαφρά, φθαρμένα. (Το θέμα αυτό αξίζει λίγο περισσότερη εμβάθυνση· η διαίσθησή μου είναι ότι τη φράση «κυριολεκτικά» τη λέμε όταν η μεταφορική φράση είναι πολυχρησιμοποιημένη· με μια μεταφορά τραχιά και νιόκοπη, το «κυριολεκτικά» περισσεύει. Επίσης να προσθέσω πως καμιά φορά δεν λέμε «κυριολεκτικά» αλλά «στην κυριολεξία» -τ0 ίδιο κάνει.)

Λέει «έγινα κυριολεκτικά παπί» και, ίσως, σκέφτεται ότι έχει βραχεί περισσότερο από τον πρώτο τυχόντα που λέει «έγινα παπί» με δυο ψιχάλες. Όχι κύριε, εμένα τα ρούχα μου στάζουν: έγινα κυριολεκτικά παπί. Αλήθεια, αν καταδικάσουμε τη χρήση, ποιαν άλλη λέξη θα βρούμε για να εκφράσει αυτή την πρόσθετη έμφαση;

Κι αν όποιος λέει ότι έγινε «παπί κυριολεκτικά» εννοεί ότι βράχηκε λίγο περισσότερο από αυτόν που έγινε απλώς παπί, τότε μήπως όποιος έγινε «παπί, που λέει ο λόγος»  βράχηκε λίγο λιγότερο; Η μια φράση φαίνεται να μετριάζει, η άλλη να επιτείνει, ωστόσο δεν ξέρω αν θα συμφωνούσαν όλοι ότι υπάρχει κλιμάκωση.

Δηλαδή, για να δώσω ένα ακόμα παράδειγμα, με το οποίο θα τελειώσω κιόλας, κάπως απότομα:

Έφαγα τον κόσμο, που λέει ο λόγος, για να βρω παπούτσι του γούστου μου
Έφαγα τον κόσμο για να βρω παπούτσι του γούστου μου
Έφαγα κυριολεκτικά τον κόσμο για να βρω παπούτσι του γούστου μου

Σας φαίνεται ότι οι τρεις αυτές φράσεις είναι ισοδύναμες ή υπάρχει κλιμάκωση;