Γλωσσικά δάνεια, ετυμολογία και σημασίες

Το χτεσινό κείμενο του Στάθη Σταυρόπουλου στην Ελευθεροτυπία έχει  γλωσσικό ενδιαφέρον και ασχολείται με θέματα που μας έχουν κι εδώ απασχολήσει, οπότε θέλω να το σχολιάσω, αλλά και να επεκταθώ σε μερικές γενικότερες (και κάπως ασύνδετες) σκέψεις για τον γλωσσικό δανεισμό.

Ο Στάθης αρχίζει ως εξής:

Η οικονομία δεν είναι economy. Μπορεί η λέξη, ως δάνειο, να έχει περάσει σε πολλές γλώσσες (γαλλ. economie, γερμ. Okonommie), αλλά σε αυτές τις γλώσσες η λέξη απλώς προσδιορίζει, σημαίνει, την έννοια, χωρίς όμως ταυτοχρόνως να μεταφέρει τη μνήμη της, χωρίς δηλαδή η ετυμολογία της να υποσημειώνει τις έννοιες απ’ τις οποίες παρήχθη η έννοια που αποτυπώνει η λέξη.

Στα ελληνικά η «οικονομία» παραπέμπει στον οίκο και τον νόμο, όπως ο νόμος με τη σειρά του παραπέμπει στη νομή. Οπως το «δημοκρατία» παραπέμπει στον οργανωμένο πολιτικώς λαό (δήμος) και στο κράτος, τη δύναμη, ή το «γεωμετρία», το «φιλοσοφία» παραπέμπουν αντιστοίχως και πάει λέγοντας. Στις άλλες γλώσσες, πλην των ολίγων μορφωμένων που είναι σε θέση να ετυμολογήσουν αρχετυπικές λέξεις από τις αρχαίες γλώσσες, οι λέξεις για τους υπόλοιπους απλώς «σημαίνουν» αλλά δεν μεταφέρουν πληροφορίες για τον εαυτό τους, δεν «θυμούνται» κι έτσι δεν «διδάσκουν».

Ο Έλληνας, μας λέει ο Στάθης, έχει το προνόμιο να «διδάσκεται» όταν χρησιμοποιεί «αρχετυπικές» λέξεις όπως οικονομία, φιλοσοφία, γεωμετρία, που έχουν γίνει διεθνείς, ενώ ο Γερμανός ή ο Άγγλος (πλην ολίγων μορφωμένων, που ξέρουν, π.χ. ότι philo- σημαίνει friend και sophy σημαίνει wisdom), χρησιμοποιούν τις λέξεις συμβατικά, χωρίς να θυμούνται και να διδάσκονται.

Μερικές παρατηρήσεις στα παραπάνω.

Πρώτον, στα γερμανικά δεν είναι Okonommie, αλλά Ökonomie. Δύο λάθη σε μια λέξη δείχνουν υπερβολική τσαπατσουλιά και δεν προδιαθέτουν ευνοϊκά τον αναγνώστη. Και μη μου πείτε ότι τα διαλυτικά (ούμλαουτ) πάνω από το o δεν έχουν σημασία, διότι αλλάζουν την προφορά, από ο σε ε (περίπου). Και ο Στάθης, που πολύ προσέχει στα χειρόγραφα κείμενά του να βάζει (μερικές φορές σωστά) δασείες και περισπωμένες που έχουν καθαρά διακοσμητικό ρόλο, θα έπρεπε να σέβεται τα σημαδάκια των άλλων αλφαβήτων -στην ανάγκη, γράψε το Oekonomie! Αξάν θέλει και το γαλλικό: économie, αν και εκεί η προφορά δεν αλλάζει τόσο πολύ (για ένα ελληνικό αυτί).

Δεύτερον, ειδικώς στα γερμανικά, ναι μεν υπάρχει η λέξη Oekonomie, αλλά η καθαυτό λέξη για την οικονομία δεν είναι ελληνογενής, είναι αυτόχθονη γερμανική: Wirtschaft. Λογουχάρη, ο Υπουργός Οικονομίας (και Τεχνολογίας) της Γερμανίας, ο Ρέσλερ, λέγεται Bundesminister für Wirtschaft (und Technologie). Είναι λέξη παράγωγη από το Wirt, που σημαίνει τον νοικοκύρη, τον οικοδεσπότη, και την κατάληξη -schaft, που δίνει την έννοια της ιδιότητας, της τέχνης, της δημιουργίας (είναι ανάλογη με την αγγλική -ship, π.χ. friendship). Wirtschaft είναι λοιπόν αρχικά η διαχείριση του νοικοκυριού, όπως άλλωστε ήταν και η αρχική σημασία της λέξης οικονομία στα αρχαία ελληνικά (ο Οικονομικός του Ξενοφώντα δεν μιλάει για καθαυτό οικονομικά θέματα αλλά για διαχείριση του νοικοκυριού). Η γερμανική λέξη μάλιστα φαίνεται πως είναι μεταφραστικό δάνειο (calque) από τα ελληνικά, αλλά πάντως ο Γερμανός που χρησιμοποιεί τη λέξη Wirtschaft, ακόμα κι αν δεν είναι από τους λίγους μορφωμένους, θυμάται και διδάσκεται κάτι τι, περίπου ό,τι και ο Έλληνας που χρησιμοποιεί την οικονομία.

Τρίτον, πράγματι τα ελληνικά (αλλά και τα λατινικά) έχουν τροφοδοτήσει τις ευρωπαϊκές (κυρίως) γλώσσες με πλειάδα «αρχετυπικές» (κατά Στάθη) λέξεις, ενώ έχουν επίσης χρησιμοποιηθεί ως πηγή άντλησης δομικών στοιχείων για σύνθεση νεολογισμών, όπως τα γνωστά telephone κτλ. και γενικότερα στην ελληνογενή επιστημονική ορολογία. Αυτό είναι ένα γεγονός που είναι χαζό να το αρνείται κανείς, αλλά που δεν επιτρέπει να βγουν και πολλά συμπεράσματα.

Δεν σας κρύβω πως από τις δύο πρώτες παραγράφους του Στάθη φοβόμουν μήπως ακολουθήσει κάποιο ελληνοκεντρικό ταρατατζούμ στην τρίτη παράγραφο, για την… πρωτογένεια της ελληνικής γλώσσας, ας πούμε, αλλά (ευτυχώς) η κατακλείδα του άρθρου ακολουθεί άλλον δρόμο, έστω κι αν όχι σωστό:

Υπ’ αυτήν την έννοια η φράση που επί πολλά χρόνια κυριάρχησε στην Ελλάδα ότι «δεν αντέχει η οικονομία» (τους ανθρώπους) είναι α-νόητη! Η λέξη «οικονομία» από τη φύση της, την καταγωγή και τη μνήμη της δηλώνει ακριβώς το αντίθετο – τον άνθρωπο ως επίκεντρο των δύο πρωταρχικών εννοιών (οίκος και νόμος) που παράγουν την τρίτη (οικονομία). Και γερμανιστί Okonommie..

Κατά την ταπεινή μου γνώμη, αν όχι ανόητη πάντως εσφαλμένη είναι η άποψη ότι η ετυμολογία της λέξης υπαγορεύει μονομερώς και τη σημασία της ή τη χρήση της. Η… ετυμολογία της λέξης ετυμολογία έχει πάρει πολύν κόσμο στο λαιμό της. Διότι, ναι μεν «έτυμον» είναι το αληθές, αλλά η ετυμολογία δεν δείχνει την αλήθεια για τη σημασία των λέξεων, δείχνει την αλήθεια για την προέλευσή τους. Δεν είναι το ίδιο. Πρόχειρο παράδειγμα, η λ. τραγωδία. Ετυμολογείται από το τραγωδός και αυτό από το τράγος και ωδή. Κι όμως, δεν είναι ούτε τραγούδι (ωδή) του τράγου, ούτε για τράγους! Ξεκίνησε μεν από χορούς τραγόμορφων σατύρων στους διονυσιακούς διθυράμβους, αλλά βαθμηδόν η σημασία της μεταβλήθηκε και σήμερα σημαίνει κάτι πολύ διαφορετικό. Και, με τη λογική του Στάθη, ο Έλληνας που έχει καθαρή στο μυαλό του την πρωταρχική σημασία (τον τράγο) θα βγάλει παραπλανητικά συμπεράσματα αν στηριχτεί στην ετυμολογία. Παρεμπιπτόντως, και η λέξη τραγούδι από την τραγωδία προέρχεται· ώρες είναι να μας πει κανείς ότι είναι άτοπο να λέμε για εύθυμα τραγούδια!

Ευτυχώς όμως, τις λέξεις δεν τις μαθαίνουμε έτσι, δεν ξεκινάμε σχεδόν ποτέ από την ετυμολογία για να φτάσουμε στη σημασία· τη σημασία την ξέρουμε και την ετυμολογία τη διδασκόμαστε μετά, με εξαίρεση μερικές πολύ απλές περιπτώσεις παράγωγων και σύνθετων λέξεων.

Επομένως, η θέση του Στάθη, ότι η φράση «η οικονομία δεν αντέχει τους ανθρώπους» είναι άτοπη επειδή  η ετυμολογία της λέξης οικονομία έχει ως κέντρο τον άνθρωπο (πράγμα που… μόνο εμείς οι Έλληνες καταλαβαίνουμε, άντε και λίγο οι Γερμανοί) μόνο σαν ρητορικό τέχνασμα μπορεί να γίνει δεκτή, όχι βέβαια σαν πραγματικότητα. Δεν λέω, κι άλλοι το χρησιμοποιούν αυτό το τέχνασμα, κι εγώ μπορεί να το γράφω καμιά φορά στις ιστορίες λέξεών μου, αλλά πάντα μεταξύ αστείου και σοβαρού, και πολύ πιο κοντά στο αστείο παρά στο σοβαρό -αλλιώς, καταλήγουμε στις κουτοπονηριές του Άδωνη, π.χ. ότι επειδή η λέξη σχολείο προέρχεται από την αρχαία λέξη σχολή (διασκέδαση, αναψυχή), στο σχολείο πρέπει να πηγαίνουμε για να χαρούμε, άρα τα παιδιά που κάνουν καταλήψεις έχουν πάρει λάθος δρόμο. Αν αυτό είναι ρητορικό τέχνασμα και συνδικαλιά, έχει καλώς· αν όμως το πιστεύει κανείς, είναι πολύ γελασμένος διότι οι λέξεις δεν έχουν αυθύπαρκτες σημασίες, πριν και έξω από εμάς.

Επομένως, η ετυμολογία δεν υπαγορεύει τη σημασία, ιδίως όταν η ετυμολογική διαφάνεια έχει χαθεί, όπως στην περίπτωση του σχολείου ή της οικονομίας. Σε κάποιες βέβαια περιπτώσεις, όταν η λέξη έχει μεγάλη ετυμολογική διαφάνεια, μια χρήση που πηγαίνει κόντρα στην ετυμολογία ξενίζει και ακούγεται οξύμωρη: δεν υπάρχει πεζός καβαλάρης, ούτε γιγαντόσωμος νάνος. Άλλοτε τα πράγματα δεν είναι τόσο σαφή. Σε παλιότερα σημειώματα έχουμε προβληματιστεί για το αν υπάρχουν «χειμερινά θέρετρα»: κάποιοι λένε ότι εφόσον η λέξη «θέρετρο» περιέχει μέσα της το θέρος, το καλοκαίρι, δεν μπορεί να είναι «χειμερινή», άλλοι ωστόσο δεν δείχνουν να ενοχλούνται επειδή κρίνουν ότι η λέξη έχει πια απομακρυνθεί από την ετυμολογία της. Ίσως στο μέλλον να μην ενοχλείται κανείς.

Όχι μόνο η ετυμολογία δεν υπαγορεύει τη σημασία, αλλά πολλές φορές η γνώση της ετυμολογίας δεν βοηθάει για να βρούμε τη σωστή σημασία. Βέβαια, ο καθηγητής Μπαμπινιώτης, όταν ρωτήθηκε σε τηλεοπτική εκπομπή από τη Βίκυ Φλέσσα «ποια είναι η αξία της γνώσης της ετυμολογίας;» απάντησε ότι μας βοηθάει να βρούμε τη σημασία της λέξης, και έφερε σαν παράδειγμα τη λέξη «ευάριθμος». Εντελώς ατυχές παράδειγμα, κατά την ταπεινή μου γνώμη, γιατί η ετυμολογία της λέξης «ευάριθμος» είναι ολοφάνερη αλλά η σημασία της, όπως ξέρουμε, σκοτεινή. Αν πάμε με την ετυμολογία, μάλλον στην «λάθος» σημασία θα καταλήξουμε, του πολυάριθμου.

Τι μας διδάσκει η ετυμολογία λοιπόν; Κατά την ταπεινή μου γνώμη, η ετυμολογία μάς διδάσκει τους μηχανισμούς της γλώσσας και τους μηχανισμούς της σκέψης των ανθρώπων. Για να επιστρέψω στο παράδειγμα του σχολείου, που ετυμολογείται από τη σχολή = ελεύθερος χρόνος (ενώ α-σχολία σήμαινε να μην έχεις ελεύθερο χρόνο), η γνώση της ετυμολογίας ασφαλώς δεν μας βοηθάει να γνωρίσουμε τη σημασία της λέξης! Αν βγαίνει κάποιο συμπέρασμα από τη μελέτη της ετυμολογίας της λέξης, αυτό είναι πως οι αρχαίοι όριζαν σαν πρωτογενή έννοια το να έχεις ελεύθερο χρόνο και να μην κάνεις τίποτα, τη σχόλη· και σαν δευτερογενή έννοια, άρνηση της πρωτογενούς, την α-σχολία, το να έχεις δουλειά. Σε μεγάλο βαθμό, η ετυμολογία είναι ανθρωπολογία.

Ας γυρίσουμε όμως στις ελληνογενείς λέξεις. Είπαμε πιο πάνω ότι τα ελληνικά είναι ένα μεγάλο ταμείο λέξεων από το οποίο άντλησαν παλιότερα τα λατινικά και, είτε μέσω λατινικών είτε άμεσα, έχουν αντλήσει αφειδώς οι νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Αυτό μπορεί να μας κάνει να καμαρώνουμε, όπως καμαρώνουμε όταν ένας συμμαθητής μας γίνει καθηγητής πανεπιστημίου, αλλά δεν μετουσιώνεται σε κάποιο πρακτικό όφελος.

Μάλιστα, το κακό είναι ότι η νέα ελληνική γλώσσα εδώ και μερικούς αιώνες έχει χάσει την ικανότητα για λόγιο δανεισμό από το επίσης πολύ πλούσιο λατινικό και νεολατινικό ταμείο, ικανότητα που την είχε στα βυζαντινά χρόνια όταν ο Πορφυρογέννητος έγραφε π.χ. «τους άρχοντας του τάγματος των εξσκουβίτων, οίον τοποτηρητάς, σκρίβωνας, τον χαρτουλάριον, δρακοναρίους, σκευοφόρους, σιγνοφόρους, σενάτορας, πρωτομανδάτορας και μανδάτορας», ή ακόμα και επί διαφωτισμού. Κι έτσι, σήμερα, σχεδόν μόνο λαϊκός δανεισμός υπάρχει από τις λατινογενείς γλώσσες, στη λόγια γλώσσα έχουμε πιο πολύ μεταφραστικά δάνεια (ασανσέρ αλλά ανελκυστήρας). Και η απώλεια της ικανότητας δανεισμού αφαιρεί δυνατότητες από τη γλώσσα, η οποία υστερεί σε σχέση με τις άλλες γλώσσες, που όλες τους δανείζονται πιο εύκολα.

Για παράδειγμα, όπως έχω ξαναγράψει, αν επισκεφτείτε την ιστοσελίδα ή διαβάσετε ένα επίσημο έγγραφο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, και δείτε τη λέξη “Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο” στις 22 επίσημες γλώσσες της Ένωσης, θα διαπιστώσετε πως σε όλες τις άλλες γλώσσες είναι ομόρριζη: Parlement/Parliament/Parlamento, ακόμα και στις πιο “εξωτικές”, όπως τα μαλτέζικα (parlament), τα φιλανδικά (parlamentti) ή τα λιθουανικά (parlamentas), και μόνο τα ελληνικά ακολουθούν δικό τους τροπάριο με το Κοινοβούλιο. (Υπάρχει και μία άλλη ευρωπαϊκή γλώσσα όπου το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο δεν λέγεται με λέξη ομόρριζη του parlement, τα ισλανδικά, όπου αποκαλείται Evrópuþingið, όπου þing το παλιό τευτονικό κοινοβούλιο· αλλά η Ισλανδία δεν ανήκει στην ΕΕ).

Αυτό επηρεάζει και την ορολογία. Δηλαδή, σε πολλές περιπτώσεις, όταν έχουμε έναν επιστημονικό όρο, οι άλλες γλώσσες μπορούν να ενσωματώσουν τον όρο αλλάζοντας απλώς την κατάληξη, αλλά η ελληνική δεν το μπορεί. Υπάρχει, για παράδειγμα, ένας όρος της ιατρικής, transfection, που σε όλες τις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες έχει περάσει ως δάνειο:

αγγλικά transfection

βουλγαρικά трансфекция

τσέχικα transfekce

δανέζικα transfektion

γερμανικά Transfektion

ισπανικά transfección

φιλανδικά transfektio

γαλλικά transfection

ιρλανδικά trasfhabhtú

ουγγρικά transzfekció

ιταλικά trasfezione

λετονικά transfekcija

λιθουανικά transfekcija

μαλτέζικα transfezzjoni

ολλανδικά transfectie

πολωνικά transfekcja

πορτογαλικά transfecção

σλοβενικά transfekcija

σουηδικά transfektion

Σε όλες τις γλώσσες ομόρριζη λέξη, εκτός από τα ιρλανδικά (που δανείζονται μόνο το tras-) Στα ελληνικά, βέβαια, αναγκαζόμαστε σε μεταφραστικό δάνειο: διαμόλυνση.

Είναι κακό αυτό, ότι δεν μπορούμε να δανειστούμε τον νεολογισμό και να φτιάξουμε π.χ. την τρανσφεκτίωση, αλλά αναγκαζόμαστε σε μεταφραστικό δάνειο και φτιάχνουμε τη διαμόλυνση; Κακό δεν είναι, αλλά δεν διευκολύνει την παραγωγή ορολογίας και, κυρίως, στερεί από την ελληνική γλώσσα τις πολύτιμες δυάδες που έχουν οι άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Για παράδειγμα, τα αγγλικά έχουν και ethnic, και national, οπότε και ethno-national. Εμείς έχουμε μόνο εθνικός, οπότε αναγκαζόμαστε σε ακροβασίες (εθνοτικός, έθνικ).

Και για να κλείσω με το παράδειγμα του Στάθη, με τη λέξη Οικονομία, μπορεί να έχουμε το καμάρι ότι οι Άγγλοι και οι Γάλλοι (αν και όχι, όπως είπαμε, οι Γερμανοί) χρησιμοποιούν ελληνογενείς λέξεις, αλλά αν πάμε στο Finance (π.χ. Minister for/of Finance) επειδή δεν μπορέσαμε να δανειστούμε τη φινάντσα, κι επειδή το μεταφραστικό δάνειο (δημοσιονομία; ) δεν μας βγήκε, έχουμε το Υπουργός Οικονομικών, που δεν βοηθάει και τόσο.

Με το να μπορούν να δανείζονται αφειδώς, τα αγγλικά έχουν γίνει η πλουσιότερη γλώσσα του κόσμου. Στη γλώσσα, όποιος δανείζεται είναι πλούσιος -ούτε τόκους πληρώνει, ούτε σπρεντ έχει να φοβηθεί.

Υστερόγραφο:

Στην ιστοσελίδα της Ελευθεροτυπίας, κάτω από το άρθρο του Στάθη, ο πρώτος σχολιαστής (η στήλη του Στάθη Σ. είναι ανοιχτή σε σχόλια) γράφει, ειρωνικά: Ναι, βέβαια, μόνο η Ελληνική περιέχει αυθύπαρκτα σημαινόμενα, που ταυτίζονται με τα σημαίνοντα. Μόνο στην Ελληνική ταυτίζεται η λέξη με την έννοια που μεταφέρει, χωρίς ίχνος αυθαίρετης σύνδεσης, όπως τόσοι ανόητοι γλωσσολόγοι ισχυρίζονται. Και πώς θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, αφού εμείς οι Έλληνες α) προερχόμαστε από τον Σείριο, β) έχουμε μια γλώσσα που δεν υπακούει σε κανέναν κανόνα των υπολοίπων, ποταπών και αυθαιρέτων, ξένων γλωσσών και γ) όταν εμείς κάναμε φιλοσοφία, οι άλλοι τρώγανε μπανάνες στα δέντρα. Πράγματι, φοβερό φρούτο αυτός ο αριστερός εθνικισμός!

Καλογραμμένο, αλλά αδικεί τον Στάθη, αφού αυτά που γράφει περισσότερο αφορούν τις ανοησίες των Λερναίων περί πρωτογένειας της ελληνικής και ελληνικής μητέρας των γλωσσών, ενώ ο Στάθης δεν γράφει ότι,  έστω, η λέξη «οίκος» είναι αυθύπαρκτη, ενώ η home συμβατική.