Ο χαλιμάς και το χάλι μας

Είναι μερικές μέρες τώρα που ήθελα να γράψω αυτό το άρθρο, αλλά ήμουν μακριά από τα κιτάπια μου και ήθελα να τσεκάρω κάτι. Φυσικά, την αφορμή την πήρα από τη διάσημη πια επιστολή του συγγραφέα Νίκου Παπανδρέου, αδελφού του τ. πρωθυπουργού, προς τον ηλεδημοσιογράφο Χρήστο Ράπτη, στην οποία ο γνωστός συγγραφέας, διαψεύδοντας ότι η ανάκληση της παραίτησης του αδελφού του τον Ιούνιο οφειλόταν σε παρέμβαση του οικογενειακού του περιβάλλοντος, έγραψε: «Αυτά είναι του χαλιμά». Η επιστολή Παπανδρέου και τα τρικυμισμένα ελληνικά της έχουν σχολιαστεί μέχρι σκασμού από τα έντυπα και διαδικτυακά μέσα, μεταξύ άλλων από διαφόρους που σολοικίζουν χειρότερα χωρίς να έχουν τη δικαιολογία ότι έζησαν στο εξωτερικό.

Πολλοί αναρωτήθηκαν πώς γίνεται ένας συγγραφέας να κάνει τέτοια λάθη όπως ο συντάκτης της επιστολής· αυτά είναι κακίες φθονερών ανθρώπων. Ο Ν.Π. είναι διεθνώς αναγνωρισμένος συγγραφέας: εδώ κοτζάμ πανεπιστήμιο του Νοτίου Μέιν διοργάνωσε το καλοκαίρι που μας πέρασε εκδήλωση στη Λέσβο για την παρουσίαση του έργου του, εκδήλωση που ενισχύθηκε (έστω και με μικρό ποσό) από το Υπουργείο Θαλάσσιων Υποθέσεων και για την οποία κινητοποιήθηκε ο μηχανισμός του Υπουργείου, επομένως πρόκειται για συγγραφέα μεγάλης περιωπής αφού έχει φτάσει η χάρη του ίσαμε το Νότιο Μέιν (για το Βόρειο δεν είμαι σίγουρος).

Όμως εδώ λεξιλογούμε, κι έτσι στη συνέχεια θα μιλήσουμε για τον… χαλιμά και άλλες συναφείς λέξεις.

Ο χαλιμάς είναι κοπιράιτ του κ. Παπανδρέου, βέβαια. Εμείς οι ιθαγενείς γνωρίζουμε την Χαλιμά, και μάλιστα η παροιμιακή έκφραση είναι μάλλον «αυτά είναι παραμύθια της Χαλιμάς» και όχι σκέτη «αυτά είναι της Χαλιμάς». Τη λέμε για να χαρακτηρίσουμε τα ολοφάνερα ψέματα, που δεν τα πιστεύει κανείς. Λέμε επίσης αυτά είναι παραμύθια για μικρά παιδιά ή: για πολύ μικρά παιδιά, με την ίδια σημασία.

Η Χαλιμά είναι η πρωταγωνίστρια στην κλασική συλλογή ανατολίτικων ιστοριών Χίλιες και μια νύχτες, η κοπέλα που αφηγείται τις ιστορίες για να κερδίζει νύχτες ζωής. Αυτό το ξέρουν όλοι. Αυτό που ίσως δεν ξέρουν όλοι είναι πως η ονομασία «Χαλιμά» αποτελεί ελληνική πρωτοτυπία, τουλάχιστον στην Ευρώπη. Στα αγγλικά, τα γαλλικά και τις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες, το όνομα της ηρωίδας δεν είναι Χαλιμά, αλλά Σεχραζάντ (Scheherazade στα αγγλικά). Έτσι είναι στο πρωτότυπο, πρόκειται για όνομα περσικής προέλευσης. Όμως, ο πρώτος (ανώνυμος) Έλληνας μεταφραστής του έργου, το οποίο εκδόθηκε με τον τίτλο Αραβικόν μυθολογικόν στη Βενετία το 1757, μεταφράζοντας από τα ιταλικά, αποδίδει την πατρότητα του έργου στον πολυμαθή «Δερβίς Αμπουμπεκίρ» και βαφτίζει την ηρωίδα Χαλιμά, ονομασία που μάλλον βρήκε σε κάποιαν αραβική διασκευή του έργου. Δεν έχω τον τέταρτο τόμο της έκδοσης των Παραμυθιών της Χαλιμάς στη Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη (σε επιμέλεια του Γ. Κεχαγιόγλου) κι έτσι δεν μπορώ να σας πω περισσότερα για το πώς η Σεχραζάτ έγινε Χαλιμά, πάντως η ονομασία έπιασε αμέσως κι έτσι όταν το 1791 μεταφράστηκε στα ελληνικά και μια άλλη συλλογή ανατολίτικων ιστοριών, τιτλοφορήθηκε Η Νέα Χαλιμά -και από τότε η Χαλιμά είναι μαζί μας, όσο κι αν ξέρουμε και τη Σεχραζάτ.

Μια και δεν γνωρίζουμε την ετυμολογία της, δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι η Χαλιμά δεν έχει καμιά ετυμολογική σχέση με το χάλι (μας). Το χάλι πάντως, ως λέξη εννοώ, είναι κι αυτό ανατολίτικο· συγκεκριμένα, είναι δάνειο από το τουρκικό hal, το οποίο προέρχεται από τα αραβικά. Η τουρκική λέξη hal σημαίνει «κατάσταση, περίπτωση» (ενώ στη γραμματική σημαίνει και «πτώση»), επομένως στα ελληνικά η λέξη υπέστη δείνωση, δηλαδή η σημασία της χειροτέρεψε, κάτι που είναι συχνό στα γλωσσικά δάνεια, αν και βρίσκω στο λεξικό μου ότι και η τουρκική λέξη hal έχει και αρνητική σημασία (bad situation, trouble λέει ο Ρεντχάουζ).

Αν κατεβάσουμε τον τόνο, από το χάλι φτάνουμε αισίως στο χαλί. Κι αυτό ανατολίτικο είναι, βέβαια, δάνειο από το τουρκικό halι, κι αυτό από το περσικό kali, λέξη που η απώτερη ετυμολογία της δεν είναι σίγουρη -κάπου είδα ότι είναι αρμένικη η αρχή της, αλλά το άρθρο μάλλον ήταν γραμμένο από Αρμένιο. Πριν από καμιά εικοσαριά χρόνια που ήταν της μόδας τα αστεία με φράσεις φτιαγμένες από ελληνικές λέξεις που όμως ηχούσαν σαν ξενόγλωσσες, του τύπου ριχάινε μπίτε, μια αραβοπρεπής φράση που λέγαμε ήταν χάλι το χαλί Μιχάλη μου -δεδομένου ότι κι ο Μιχάλης σημιτική έχει την αρχή (από τα εβραϊκά), ήταν πετυχημένο το εύρημα· όσο για τον μυστηριώδη κύριο Χαλιμά, επιτέλους βρήκαμε ποιος φταίει για το χάλι μας!

Υστερόγραφο: αφού έγραψα το άρθρο, είδα γκουγκλίζοντας ότι έρχομαι δεύτερος και ο τίτλος έχει ήδη χρησιμοποιηθεί· συμβαίνουν αυτά.

Δεύτερο υστερόγραφο: απαντώντας, ως έμμεσα θιγόμενος, στην επιστολή Ν. Παπανδρέου, ο Φ. Κρανιδιώτης επιβεβαίωσε για μιαν ακόμα φορά τον Νόμο του Μπούμερανγκ: διορθώνοντας τα λάθη του Παπανδρέου, εφεύρε τον Άγγελο Στίνα. Αυτός που τρίζουν τα κόκαλά του λεγόταν Άγις (ή Σπύρος, αν επιμένετε).