Λέξεις που χάνονται και που κερδίζονται

Καλώς ή κακώς, σήμερα θα ευλογήσω τα γένια μου  (όχι ότι αυτό γίνεται και πολύ συχνά) δηλαδή θα ασχοληθώ με μερικές λέξεις που περιλαμβάνονται στο βιβλίο μου «Λέξεις που χάνονται», το οποίο περιέχει σύντομα αρθράκια (κάτω από μια σελίδα το καθένα) για 366 λέξεις που δεν υπάρχουν στα νεότερα μεγάλα λεξικά μας (ΛΚΝ και Μπαμπινιώτη).

Αφορμή μού δίνει το ηλεμήνυμα που πήρα από έναν φίλο, ο οποίος διάβασε το βιβλίο και του άρεσε, και το διάβασε όπως συνηθίζω κι εγώ, δηλαδή κρατώντας μολύβι -και μετά μού έστειλε τις παρατηρήσεις του. Τα σχόλιά του μου φάνηκαν πολύ ενδιαφέροντα και σκέφτηκα να τα παρουσιάσω εδώ -ελπίζω να μη μου χρεωθεί η πρόθεση της γκρίζας διαφήμισης. (Παρεμπιπτόντως, μου άρεσε πολύ αυτό που έγραψε ο φίλος, ότι κάθε που συναντούσε μια λέξη που την ήξερε, αισθανόταν χαρά, «σαν να συναντούσα κάποιον παλιόφιλο, που είχα χάσει τα ίχνη του»).

Παραθέτω τις περισσότερες από τις παρατηρήσεις του αγαπητού φίλου και σε μερικές κάνω δικές μου κόντρα-παρατηρήσεις (με πλάγια).

Αποταυρίζομαι

Το έλεγε η γιαγιά μου η μικρασιάτισσα (Μενεμένη) όταν τεντωνόμουν μετά τον ύπνο.

Αρσίζης

Την παραλλαγή αρσούζης χρησιμοποιούσε η Πόντια (Κωτύωρα, σημερινή Ορντού) πεθερά μου με την έννοια περισσότερο του πεισματάρης.

 

Γαζέπι

Σημειώνετε πως έχει δώσει επώνυμα. Ο οφθαλμίατρος Γαζέπης έχει  απαθανατιστεί στον πρώτο στίχο του ποιήματος του Σουρή  με τίτλο «Μάτια»: «Σοφέ μας οφθαλμίατρε και κύριε Γαζέπη, / σε τούτον τον ψευτόκοσμο τι μάτια κανείς βλέπει!».

 Γουρμάζω

Η παπαδιαμαντική φράση «σαν σπούρδα (=κολοκύθα) γουρμασμένη»

Δραπέτι

Ύστερα από 60 χρόνια μου λύθηκε η απορία τι να σήμαινε άραγε η λέξη που χρησιμοποιούσε  η μητέρα μου (από την Σαλαμίνα) όταν έτρωγε κάτι πάρα πολύ ξινό, και έλεγε κάνοντας ένα μορφασμό «αυτό είναι θραπέτι». Την υποψία μου ότι ήταν αρβανίτικη διέλυσε φίλος Αλβανός που ρώτησα και δήλωσε άγνοια.  Τώρα ξέρω!

Ζαναχάτι

Πρωτοσυνάντησα την λέξη στο διήγημα του (μνημονευόμενου στο λήμμα, για άλλο λόγο) Κώστα Μάκιστου «Ο Τσαμπάσης ο Φούντας», από την υπέροχη συλλογή «Ο τάραχος», που αρχίζει: «Το καθαυτού ζαναχάτι μου εμένα, το τσαμπασλίκι είναι. Ζά πουλώ και ζά ’γοράζω…».

Τσαμπάσης ή τσαμπάζης, ο ζωέμπορος.

 

Καστραβέτσι

Έτσι λέγανε το αγγούρι στην Κούλουρη οι θείοι μου.

Δικό μου μετασχόλιο: ως τώρα ήξερα πως η λ. καστραβέτσι ακούγεται κυρίως σε Ήπειρο, Εφτάνησα, Αιτωλοακαρνανία, γενικά δυτική Ελλάδα· αναρωτιέμαι αν στην Κούλουρη είναι δάνειο από τα αρβανίτικα.

Κατούνα

Όταν οι θείοι μου οι Κουλουριώτες έλεγαν «πάμε στο κατούντ» εννοούσαν την πόλη τους.

Κερχανάς

Η λέξη «κερχανατζής» ήταν συνηθισμένη βρισιά στην προσφυγική γειτονιά του Κερατσινίου που μεγάλωσα και εννοούσε, μεταφορικά, τον παλιάνθρωπο.

Κομπάσο

Στα εργαλεία του τσαγκάρη του πατέρα μου (που έχω διαφυλάξει) περιλαμβάνεται και το «κουμπάσο» με το οποίο μετρούσε το φάρδος των χειροποίητων παπουτσιών που έφτιαχνε για να το συγκρίνει με το «στάμπο», δηλαδή το περίγραμμα της πατούσας με μολύβι σε άσπρο χαρτί που έπαιρνε από τον πελάτη.

Κοντότα

Ο Μάκιστος, στο διήγημα «Ο γάμος της Καρουλιάς», από την συλλογή «Ο Τάραχος» γράφει: «Πλέρωνε και τον γιατρό, το Θεόφραστο «κοντότο» με τη χρονιά ο Παπαλουκάς, να βλέπει τα παιδιά, προτού, -μη γένοιτο-  πάθουν από κακιά αρρώστια». 

 

Κουντουρντίζω

«Κουντούρντισες πια σήμερα» και «κουντουρντισμένος» ήταν οι συχνότερες λέξεις που άκουγα παιδί από την μακαρίτισσα γιαγιά μου, όταν προσπαθούσε να με επαναφέρει στην τάξη.

Κουσέλι

Το «κουσελιάρης» (κουτσομπόλης) άκουσα μικρός από Συμιακούς.

 

Λάτα

Έχω ακούσει μικρός τον μάστορα που κάρφωνε το ξύλινο καλούπι της γειτονικής οικοδομής όπου θα έπεφτε το μπετόν, να  ζητά από τον βοηθό του, που του κουβαλούσε τα ξύλα, να του φέρει και κανένα λατάκι, προφανώς κάποιο είδος μαδεριού ή καδρονιού.

Εγώ πάλι αναρωτιέμαι μήπως το λατάκι είναι κάποιο ντενεκάκι ή και μεγάλος ντενεκές.

 

Μαξούλι

Ο Μάκιστος χρησιμοποίησε αυτή την λέξη σε κάποιο βιβλίο του, όπως και την «μαξουλοχρονιά».

Μασάτι

Το μασάτι του τσαγκάρη δεν είναι «πεπλατυσμένο». Αυτό είναι το «λαδάκονο» ένα κομμάτι ειδικής μαύρης πέτρας στην οποία οι μαραγκοί ακόνιζαν τα σκαρπέλα τους με λίγες σταγόνες μηχανέλαιου. Του τσαγκάρη έχει το σχήμα πούρου. Ο πατέρας μου το έφτυνε και επάνω του ακόνιζε την φαλτσέτα.

Ναμικιόρης

«Αφχαρίστητοι». Να, επί τέλους, που ξαναβρίσκω αυτή την λέξη που συνήθιζε η αναλφάβητη, μικρασιάτισσα γιαγιά μου γιατί ως τώρα νόμιζα πως ήταν ένα δικό της λεκτικό κατασκεύασμα!

Ακούγεται και το ‘αφχαρίστηγος’ π.χ. στον Κοτζιούλα.

 

Ντιντής

Στην σημείωση 27. σχολιάζετε: «Παλαιότερα, οι άνθρωποι μπορούσαν να παρουσιάζονται δημόσια με το υποκοριστικό τους  χωρίς αυτό να θεωρείται αναξιόπρεπο». Και μήπως σήμερα στην Κύπρο αυτό δεν κάνουν; Εκτός από τον Βάσο (Λυσσαρίδη), τον Τάσσο (Παπαδόπουλο) έχουμε και τον Γιαννάκη (δεν θυμάμαι το επίθετό του).

Στο βιβλίο του Κώστα Μ. Σταματόπουλου  «ΤΑΤΟΪ, Περιήγηση στον χρόνο και στον χώρο», εκδόσεις Καπόν,  σελ. 108, ο συγγραφέας αναφερόμενος στην πυρκαγιά της 30^ης Ιουνίου 1916, αναφέρει «…κάποιοι αξιωματικοί μεταξύ των οποίων ήταν ο συνταγματάρχης του Μηχανικού Επαμεινώνδας (Ντιντής) Δελλαπόρτας…». Εδώ παρατηρούμε ότι πριν από 100 περίπου χρόνια, πρώτον Ντιντής ονομαζόταν, πέραν του Κωνσταντίνου, όπως μνημονεύετε, και ο Επαμεινώνδας  και δεύτερον, το υποκοριστικό αυτό το έφερε υπερηφάνως κοτζάμ συνταγματάρχης!

 

Σαμντάνι

«Λένε πως είναι γρουσουζιά τα τρία μαζί» [κεριά να ανάβουν]. Το ίδιο θεωρείται το άναμμα τρίτου τσιγάρου από το ίδιο σπίρτο. Εδώ όμως λέγεται πως υπάρχει η εξής βάση: Στο πολεμικό μέτωπο, η καύτρα του τσιγάρου διακρίνεται από πολύ μακριά μέσα στο σκοτάδι. Το άναμμα λοιπόν του πρώτου τσιγάρου, ειδοποιεί τον εχθρό για την παρουσία  μας. Το δεύτερο του δίνει τον χρόνο να οπλίσει και να στρέψει την κάννη κατ’ επάνω μας. Το τρίτο να σκοπεύσει και να πυροβολήσει.

Σαρμάκο

Έτυχε να διαβάσω τον Σέργιο και Βάκχο το καλοκαίρι που πέρασε στην Αίγινα. Τώρα ξέρω τι σημαίνει η φράση «με το στόμα σαμάρκο».

Για το σαμάρκο/σαρμάκο είχαμε συζητήσει …. Κατά σύμπτωση, τις προάλλες βρήκα ένα παλιό άρθρο του Καμπούρογλου (στην εφημ. Εστία το 1899), στο οποίο παραθέτει απόσπασμα από ένα παλιό βιβλίο εκπαίδευσης σκύλων (παλιό το 1899), και συγκεκριμένα από την ενότητα «Πώς γίνεται ο σκύλος σαμμάρκος»

Μάθε πρώτα τον σκύλον να στέκεται ‘σούζο’ -βάλ’ τον αντίκρυ σου, άνοιξε τα δυο πρώτα δάχτυλα του δεξιού χεριού σου εις σχήμα γωνίας, φωνάζοντας δυνατά: σαμμάρκο! Ο σκύλος ύστερα από κάμποσα μαθήματα (και με τη βοήθεια του αριστερού χεριού) ανοίγει το στόμα και αυτός εις σχήμα γωνίας. Το σαμμάρκο τούτο λένε πως βγήκε από το λιοντάρι της Βενετιάς.

Σχόλιο πάνω στο σχόλιο: δεν είναι απίστευτα ζωντανή (για το 1880, αν υποθέσουμε ότι τότε γράφτηκε το βιβλίο για να είναι ‘παλιό’ το 1899) η γλώσσα του βιβλίου;

 

Φούφουτος

Καθαρή Δευτέρα του 1954, εξαετής χάζευα το γλέντι στην αυλή του γείτονα με ρετσίνα και σαρακοστιανά.  Όταν το κέφι άναψε έστησαν και «κυκλωτικούς χορούς», τραγουδώντας με το στόμα αφού ούτε γραμμόφωνο ούτε ραδιόφωνο υπήρχε. Μετά το «εγώ ’μαι ενός ψαρά παιδί, που με ζηλεύει όποιος με δει» και λοιπά σεμνά, άρχισαν τα πιπεράτα. Ο άνδρας που έσερνε  το χορό τραγουδούσε  μόνος την πρώτη στροφή και αποκρίνονταν ομαδικά οι άλλοι χορευτές, άνδρες και γυναίκες:

 

-Σε δυο αυγά καθότανε
κλώσα δεν ήτανε
-Τί ’τανε, τί ’τανε κλώσα δεν ήτανε.

-Σε τρύπες εμπαινόβγαινε
ποντικός δεν ήτανε.
-Τί ’τανε, τί ’τανε ποντικός δεν ήτανε.

-Τους τοίχους επιτσίλαγε
ασπριτζής δεν ήτανε.
-Τί ’τανε, τί ’τανε ασπριτζής δεν ήτανε.

-Άσπρη μπλούζα φόραγε
μα γιατρός δεν ήτανε.
-Τί ’τανε, τί ’τανε μα γιατρός δεν ήτανε.

Ήτανε ο φουφωτός
ο π……ς  μου ο ξεσκούφωτος!

Με την τελευταία φράση ο χορός διαλύθηκε και οι χορευτές, ιδιαίτερα οι γυναίκες, σκανδαλισμένες, λύθηκαν στα γέλια.

Το ίδιο τραγούδι ξανάκουσα λίγα χρόνια αργότερα με ίδιους στίχους. Στηρίζεται στο εύρημα της λέξης που ριμάρει με το «ξεσκούφωτος» (εν προκειμένω γυμνός, χωρίς προφυλακτικό. Υπήρχε τότε και το προφυλακτικό μάρκας «Σκουφίτσα»). Επειδή τέτοια λέξη δεν υπήρχε, εφευρέθηκε. Το θέμα «φουφ» παραπέμπει συνειρμικά στην κάψα της φουφούς ενώ η κατάληξη  -ωτός στο «καμαρωτός».

Η λέξη άρεσε και γι’ αυτό αυτονομήθηκε από το ουσιαστικό που προσδιόριζε. Επειδή όμως η αυθυπαρξία δεν μπορούσε να σταθεί με το χαρακτηριστικό του επιθέτου που πρόδινε η κατάληξη –ωτός (τουρλωτός, μεταξωτός, ψηφιδωτός κλπ) η λέξη μεταλλάχθηκε στο ουσιαστικό «φούφουτος».

Η ανυπαρξία συγκεκριμένου ατόμου που εκφράζει στην σημερινή της χρήση, παραπέμπει στην φράση «αυτό θα γίνει του αγίου π……..», δηλαδή ποτέ.

Νομίζω ότι από αυτό το τραγούδι βγήκε αργότερα το καλαμπούρι «ξέρεις τον φούφουτο…κλπ» και όχι το αντίθετο.

Δεν το αποκλείω καθόλου.

Εδώ τελειώνει το γράμμα του φίλου αναγνώστη, πριν όμως σας αφήσω να σας ενημερώσω για μια εκδήλωση στην οποία θα ήθελα να πάω αν ήμουν στην Αθήνα και που ίσως να μην την έχετε πάρει είδηση. Πρόκειται για την παρουσίαση των ευρημάτων από τον αρχαιολογικό χώρο της Μεθώνης -όχι της μεσσηνιακής, αλλά της Πιερίας, τα οποία έχουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον γιατί πρόκειται για κεραμικά με επιγραφές από τον 8ο αιώνα π.Χ. (730 με 700), μια περίοδο από την οποία ελάχιστα παραδείγματα ελληνικής γραφής έχουμε.

Δείτε και εδώ μια παρουσίαση από τον φίλο Κώστα στη Λεξιλογία.