Κωνσταντίνου και Ελένης

Σήμερα τα μισά σπίτια της Ελλάδας γιορτάζουν, οπότε σκέφτηκα να αφιερώσω το σημερινό άρθρο στη γιορτή αυτή, μια από τις σπουδαιότερες στο εορτολόγιό μας. Αν πιστέψουμε τον πίνακα συχνοτήτων των ελληνικών ονομάτων, βρίσκουμε τον Κωνσταντίνο στη δεύτερη θέση πίσω από τον Γιώργο στα αντρικά (αλλά πολύ κοντά στα άλλα συχνοακουσμένα αντρικά ονόματα, Γιάννη, Δημήτρη και Νίκο), και την Ελένη επίσης δεύτερη στα γυναικεία πίσω από την αναμφισβήτητη πρωταθλήτρια Μαρία. Δεν ξέρω αν η κατάταξη αυτή είναι απόλυτα σωστή, αλλά δίνει μια ιδέα της σχετικής συχνότητας των ονομάτων και της εορτολογικής σπουδαιότητας της μέρας. Και μην ξεχνάμε ότι και η Κωνσταντίνα είναι αρκετά διαδεδομένο όνομα, δέκατο στον γυναικείο κατάλογο -ο Έλενος βέβαια είναι σπανιότατος (αν είναι το αρσενικό της Ελένης) κι έτσι κι αλλιώς γιορτάζει τον Νοέμβριο, όπως κι ο Λένος. Οπότε, μεγάλη γιορτή η σημερινή και να πω και χρόνια πολλά στην αδερφή μου τη Λένα και στον ξάδερφό μου τον Κώστα, αν διαβάζουν, και σε όλους τους άλλους εορτάζοντες φίλους του ιστολογίου. Όμως θα προειδοποιήσω ότι είναι αδύνατο να εξαντλήσω όλες τις πτυχές των δυο ονομάτων, θα κορφολογήσω μερικές και θα αφήσω ενδεχομένως σε σας τη συμπλήρωση.

Ο λόγος που τα δυο ονόματα γιορτάζουν μαζί, είναι βέβαια ότι η αγία Ελένη ήταν η μητέρα του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, που έπαιξαν κι οι δυο τον καθοριστικό ρόλο που ξέρουμε στην επικράτηση του χριστιανισμού, γι’ αυτό άλλωστε και η εκκλησία τούς θεωρεί ισαπόστολους, παραβλέποντας, καλώς ή κακώς δεν θα σταθούμε, ότι ο αυτοκράτορας δολοφόνησε τον γιο του και (με εντολή της μητέρας του) τη σύζυγό του. Το όνομα του Κωνσταντίνου έγινε διάσημο από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα, της Ελένης ήταν ήδη διάσημο από την πανέμορφη βασίλισσα της Σπάρτης και της Τροίας.

Διότι, αν και εορτολογικά συμπίπτουν, ετυμολογικά τα δυο ονόματα διαφέρουν: το όνομα Ελένη είναι αρχαίο ελληνικό, το Κωνσταντίνος λατινικό. Η Ελένη έχει άγνωστη ετυμολογία και ήδη από την αρχαιότητα είχαν διατυπωθεί παρετυμολογικές εξηγήσεις και συσχετίσεις, π.χ. με τη σελήνη, ενώ ο Κωνσταντίνος προέρχεται από το λατινικό επίθετο constans (σταθερός). Το ενδιαφέρον είναι ότι η αρχαιοελληνική Ελένη, αφενός χάρη στην ομηρική καλλονή και αφετέρου επειδή η αγία Ελένη αναγνωρίζεται και από τις δυτικές εκκλησίες, έχει περάσει ως συχνό όνομα σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, ενώ ο λατινογενής Κωνσταντίνος, επειδή δεν άγιασε στη Δύση κι επειδή έγινε αγαπημένο όνομα βυζαντινών αυτοκρατόρων, δεν έχει και πολύ ευδοκιμήσει στη Δυτική Ευρώπη -πρόχειρα κοιτάζω στατιστικές στη Γαλλία και βλέπω ότι υπάρχουν 200.000 γυναίκες με το όνομα Hélène και 2.000 άντρες με το όνομα Constantin (το θηλυκό Constance είναι συχνότερο, αλλά έχει και καθολική αγία στ’ όνομά του). Έχει μάλιστα μπλεχτεί το Ελένη και οι παραφυάδες του με άλλα ονόματα κι έτσι δεν είναι βέβαιο αν το Eleanor, το Eileen ή το Éliane είναι αυτοτελή ονόματα ή διασταύρωση με τις τοπικές παραλλαγές της Ελένης. Η παλιά Ελένη είχε δασεία, γι’ αυτό και σε μερικές γλώσσες το αντίστοιχο όνομα αρχίζει από H-, αλλά σε άλλες η ανάμνηση της δασείας έχει χαθεί. Δημοφιλές είναι το Έλενα και οι παραλλαγές του στις σλάβικες γλώσσες,  και μάλιστα στη Βικιπαίδεια υποστηρίζεται περίπου ότι το όνομα Elena είναι… (σλαβο)μακεδονικής προέλευσης (ανόητοι σοβινιστές υπάρχουν παντού).

Φυσικά, ο Κωνσταντίνος έδωσε τ’ όνομα και στην Κωνσταντινούπολη, την κατεξοχήν Πόλη (απ’ όπου, μέσω του εις την πόλιν, και το σημερινό τουρκικό Istanbul, αλλά αυτό είναι ένα άλλο θέμα που αξίζει ιδιαίτερο σημείωμα). Μας έδωσε επίσης και το κωνσταντινάτο φλουρί, που ήταν ένα χρυσό νόμισμα που έδειχνε στη μία όψη τον Μεγάλο Κωνσταντίνο και στην άλλη την αγία Ελένη, και την παροιμιώδη ιαχή των παλιότερων παιδικών παιχνιδιών: Σας πήραμε, σας πήραμε φλουρί κωσταντινάτο -μας πήρατε, μας πήρατε βαρέλι δίχως πάτο απαντάει η αντίπαλη παράταξη. (Την αγία Ελένη δεν τη γράφω με μικρό για ν’ αρνηθώ την αγιότητά της αλλά για να μη μπερδεύεται με το νησί όπου ξεψύχησε ο Ναπολέοντας, στη μέση του ωκεανού).

Από τον Κωνσταντίνο, μέσω του χαϊδευτικού Κώστας, και η Ψωροκώσταινα ως υποτιμητικό επίθετο του φτωχού νεοελληνικού κράτους· μπορεί να αληθεύει αυτό που γράφεται ότι επρόκειτο για ιστορικό πρόσωπο, την Πανωραία Χατζηκώστα, ενώ επίσης έχει δώσει και παραλλαγές, που ακούγονται και ξεχνιούνται (π.χ. το 2009 με τη θεαματική απόδραση του Παλαιοκώστα είχε γραφτεί το «Παλαιοκώσταινα», ενώ επί πρωθυπουργίας Γ. Ράλλη το 1980, το Ποντίκι είχε καθιερώσει το Ψωρολακόσταινα, επειδή η σύζυγος του πρωθυπουργού ήταν εισαγωγέας των τότε ακριβών αυτών ρούχων με τον κροκόδειλο). Πάντως κι εδώ αξίζει χωριστό άρθρο, καi όχι μόνο για να βρούμε μια εκσυγχρονισμένη παραλλαγή του ονόματος.

Η Ελένη και η παραλλαγή της, Έλενα, έχουν χαϊδευτικά τη Λένα, την Ελενίτσα και από εκεί τη Νίτσα, τη Λενιώ, ίσως και τη Νέλλη ή τη Λίνα. Την κοπελιά μου τη λένε Λενιώ, τραγουδούσε ο πατέρας μας όταν ήμασταν μικρά, και πρόσθετε, για να μη μένω παραπονεμένος, «τον γιο μου Νικολό». Αλλά δεν θα βάλω άλλα τραγούδια γιατί είναι αμέτρητα.

Ο Κωνσταντίνος έχει χαϊδευτικά τα Κώστας, Κωστής, Κωσταντής, Κώτσος, Ντίνος, Ντιντής, Κωστίκας, και πιο σπάνια (που διασώζονται ως επίθετα) Κώτσιος, Ντίνας, Ντης, Νταντής, Τσαντής, και άλλα που θα συμπληρώσετε κι εσείς. Πάντως, να προσθέσω εδώ ότι πολλά επίθετα ανάγονται στο Κωνσταντίνος χωρίς να φαίνεται. Για παράδειγμα, ο Κοτζιούλας (όπως ο ποιητής) και ο Κουτσιανικούλης (όπως ο ποδοσφαιριστής). Υπάρχουν βέβαια και τα επίθετα που θυμίζουν κατευθείαν το όνομα, Κωνσταντόπουλος και Κωστόπουλος, Κωνσταντινίδης κτλ. Σπάνιοι είναι εδώ οι ευφωνικότεροι τύποι (π.χ. Κωσταντινίδης) -όσο κι αν ο Λαπαθιώτης αγαπούσε να γράφει Κωσταντουράκη τον μετέπειτα Άρη Δικταίο η ευφωνία συνήθως υποχωρεί μπρος στην επισημότητα, αν και βέβαια μπορεί να γράφουμε Κωνστ- αλλά προφέρουμε Κωστ-.

Αυτό ισχύει ιδίως σήμερα, που η μόδα θέλει ολόκληρα τα ονόματα, κι έτσι όλα τα παιδιά τα φωνάζουν «Κωνσταντίνο» οι μανάδες τους, που έχει και κάτι τι το βασιλικό και αυτοκρατορικό -εγώ είχα τρεις καλούς φίλους που λέγονταν, αντίστοιχα, Κώστας, Ντίνος και Κωστής, αλλά φαντάζομαι πως αν αποκαλέσετε έτσι κάποιο σημερινό πιτσιρίκι μπορεί και να σας αγριοκοιτάξει η μαμά του που αφαιρείτε την πορφύρα από το βλαστάρι της. Τέλος πάντων, έντεκα αυτοκράτορες ήταν αυτοί, δεν είναι παίξε-γέλασε.

Έντεκα αυτοκράτορες και δυο βασιλιάδες του νεότερου ελληνικού κράτους, από τους οποίους ο ένας, που οι κόλακες τον αποκαλούσαν δωδέκατο για να δείξουν τη συνέχεια, έφερε τον διχασμό και (κατά πολλούς) τη Μικρασιατική καταστροφή κι ο άλλος την ιουλιανή εκτροπή και τελικά το οριστικό τέλος του πολιτεύματος της βασιλείας στην Ελλάδα, πράγμα που δείχνει ότι το όνομα δεν βοηθάει πάντα. Ο πρώτος είχε το χαϊδευτικό Κώτσος και το σύνθημα «ελιά ελιά και Κώτσο βασιλιά» των οπαδών του, ο δεύτερος, εγγονός του πρώτου, το υποτιμητικό χαϊδευτικό-παρατσούκλι Κοκός. Επειδή τον δεύτερο τον έχουμε κοροϊδέψει πολύ, η δικαιοσύνη επιβάλλει να στραφούμε στον πρώτο, οπότε θα κάνω εδώ μιαν αντικωνσταντινική παρένθεση με δυο σατιρικά ποιήματα του Ν. Λαπαθιώτη, που αντιπαθούσε ιδιαιτέρως τον βασιλιά. Το ένα στα γαλλικά, αλλά με τον ελληνικό τίτλο «Περί φιλομουναρχισμού»:

Mon cher, vous dites des propos, vraiment bien enfantins:
Vous ne pourrez jamais me faire aimez les cons-tantins !…

(το γαλλικό λογοπαίγνιο δεν νομίζω να έχει ανάγκη για εξήγηση)

και το άλλο αμιγώς ελληνικό:

Επίγραμμα του «Κώτσου»

Κώτσος, ο ρήγας ο τρανός, λεβέντης και ντερβίσης,
καμάρι της Ανατολής και βδέλυγμα της Δύσης,
σκεφθείς ότι, μετ’ ου πολύ, μέλλει να μπει στην Πόλη,
(έτσι, τουλάχιστον, δηλούν οι χασικλήδες όλοι…)
κι ιδών την Πόλην Κών/πολιν να γράφουν τας ‘ειδήσεις’,
και προσπαθών και εις αυτό ν’ αρμονισθεί επίσης,
θέλησε συντομότερα να γράφεται κι εκείνος,
και τ’ όνομά του συνταμών, καλείται τώρα: Κ/τίνος…
14/2/1922

Η αντικωνσταντινική παρένθεση κλείνει και ο ιστολόγος ζητάει συγνώμη από κάθε Κώστα, Κωστή, Ντίνο και Κωνσταντίνο. Βέβαια, εξαιτίας των βασιλιάδων, η 21η Μαΐου ήταν ιδιαίτερη γιορτή ή μέρα αργίας μερικά χρόνια στη δεκαετία του 1960 (ή θυμάμαι λάθος; ) και φυσικά πρωτύτερα, από το 1914 ως το 1917 και το 1921-22. Πάντως, τα χρόνια που είχαμε εστεμμένο Κωνσταντίνο ως πραγματικό αρχηγό του κράτους ήταν λιγότερα από τα (δέκα) χρόνια προεδρίας του Κωνσταντίνου Καραμανλή ή από τα (δεκατρία) χρόνια πρωθυπουργίας του, για να μην αναφέρουμε και τα πέντε χρόνια πρωθυπουργίας του άλλου Κωνσταντίνου Καραμανλή (που δείχνει πως μπορεί να ισχύει ότι το όνομα δεν βοηθάει πάντα, όπως έγραψα παραπάνω, αλλά και πως όταν βοηθάει, βοηθάει πάρα πολύ!)

Για τη φρασεολογία του Κωνσταντίνου, έχουμε γράψει παλιότερα. Υπάρχει η φράση τα έκαναν τάτσι μίτσι κότσι, που λέγεται για όσους ενεργούν προσυνεννοημένα για να εξαπατήσουν κάποιον ή να πετύχουν αθέμιτο σκοπό, όπου τα ονόματα είναι αρβανίτικα υποκοριστικά (Τάτσης, Μήτσης και Κώτσης). Νομίζω ότι και το τον έπιασαν Κώτσο αναφέρεται σε κάποιον που τον έλεγαν Κώστα, και όχι στον κότσο, αλλά περιέργως τα λεξικά έχουν αντίθετη γνώμη (βλ. τα σχόλια εδώ). Μια όχι πολύ γνωστή παροιμία, πιο σωστά παροιμιόμυθο, έχει ο Λουκάτος για τον Κώστα: Και παπάς έγινες Κώστα; Έτσι τα ’φερε η κατάρα. Αν ξέρετε άλλη παροιμία, ευχαρίστως να την προσθέσετε.

Με τους Κωνσταντίνους παρασύρθηκα (χωρίς ούτε κατά διάνοια να τους τελειώσω, αφού π.χ. άφησα απέξω τον νεκρό αδερφό) και έμεινε η Ελένη αδικημένη -αλλά τι ανάγκη έχει η Ελένη από τα παινέματα τα δικά μου, το πανάρχαιο και ακαταμάχητο σύμβολο του γυναικείου κάλλους, από τον Όμηρο και μετά την Ελένη του Ευριπίδη, μέχρι το αδειανό πουκάμισο του Σεφέρη; Οπότε θα σταματήσω εδώ τα της Ελένης, χωρίς να αναφερθώ ρητά στη μοναδική ίσως φρασεολογική εμφάνιση του ονόματος.

Κωνσταντίνου και Ελένης, βέβαια, είναι και ο τίτλος ενός από τα πιο πολυπαιγμένα ελληνικά σίριαλ, του Χάρη Ρώμα και της Άννας Χατζησοφιά, που προβλήθηκε από το 1998 ως το 2000 και επαναλαμβάνεται στη συνέχεια σχεδόν κάθε χρόνο, πάντοτε με μεγάλη θεαματικότητα· παρόλο που υποθέτω ότι δεν είναι κομιλφώ, ομολογώ ότι μου άρεσε πολύ και έχω δει (μάλλον) όλα τα επεισόδια -τα οποία βλέπω ότι προσφέρονται και από εδώ, για να μην τρέχει κανείς σε τορεντάδικα.

Κλείνοντας, χρόνια πολλά και πάλι στις εορτάζουσες και στους εορτάζοντες του ιστολογίου!