Ένα ταλισμάν για το τέλος

Αν οι Μάγια είχαν δίκιο, σήμερα είναι το τέλος του κόσμου, οπότε είναι ζήτημα αν θα βρεθεί κανείς να διαβάσει το άρθρο αυτό που γράφεται καθώς πλησιάζει η μοιραία μέρα -αν και, όπως διαβάζω, ο κόσμος θα καταστραφεί στις 1 μ.μ. ώρα Ελλάδος, οπότε όλο και κάποιοι θα το διαβάσουν. Άσε που μπορεί και να μην καταστραφεί ο κόσμος, και τελικά η προφητεία των Μάγια, που φυσικά ήταν απόγονοι προκατακλυσμιαίων Ελλήνων, να εννοούσε όχι το τέλος με τη σημασία του τέρματος, όχι το the end που λένε και οι ταινίες, αλλά το τέλος με τη σημασία του χρηματικού ποσού που πληρώνουμε σε αντάλλαγμα για την παροχή ορισμένων υπηρεσιών (ορισμός του λεξικού) ή με τη σημασία του χρηματικού ποσού που πληρώνουμε κερατιάτικα (ορισμός Ευ. Βενιζέλου). Οπότε, αν οι Μάγια εννοούσαν αυτό το τέλος, η προφητεία τους για το «τέλος του κόσμου» πέτυχε διάνα, μια και η ελληνική κυβέρνηση έχει βάλει τέλος σε όλο τον κόσμο και αυτό το τέλος δεν έχει τέλος. Τέλος πάντων, μια και σήμερα είναι η μέρα του τέλους είπα να λεξιλογήσω με τη λέξη «τέλος».

Το κακό είναι ότι έχω ήδη γράψει για τη λέξη αυτή, τότε που είχε πρωτοκαθιερωθεί το «ειδικό τέλος ακινήτων», γνωστότερο ως χαράτσι. Και θα μπορούσα βέβαια να χτενίσω πάλι το παλιό μου άρθρο και να το παρουσιάσω λίγο αλλαγμένο, αλλά επειδή θα παραπονιόσασταν για επαναλήψεις προτιμώ να γράψω κάτι καινούργιο, και παράλληλα να σας παραπέμψω στο προηγούμενο άρθρο μου, που δημοσιεύτηκε άλλωστε πέρυσι, οπότε όσοι δεν το έχουν διαβάσει θα έχουν δύο άρθρα στην τιμή του ενός.

Στα αρχαία ελληνικά, στην οικογένεια του τέλους ανήκε και η τελετή, και το ρήμα «τελώ» σήμαινε, ανάμεσα στα άλλα, «εκτελώ τελετή, θυσία» και «μυώ κάποιον στα μυστήρια», κι όπως έχουμε δει και σε ένα παλιότερο άρθρο, ο Μέρσιος, ένας επιφανής κλασικιστής του 16ου αιώνα ερμήνευσε, κακώς κατά τη γνώμη μου, τη φράση του Ησύχιου «επιφώνημα τετελεσμένοις» σαν να σημαίνει «επιφώνημα προς μυημένους» και έπλασε από εκεί την (ανύπαρκτη κατά τη γνώμη μου) μυστηριακή φράση Κογξ Ομ Παξ.

Ανεξάρτητα όμως από την (παρ)ερμηνεία του Μέρσιου, τελεστήριο ήταν πράγματι ο χώρος της μύησης, ενώ τετελεσμένοι ανδριάντες ήταν τα αγάλματα που έχουν καθαγιαστεί ώστε να έχουν φυλακτήριες ιδιότητες. Και στα ελληνιστικά και τα επόμενα χρόνια, τέλεσμα ήταν το θαυματούργημα, το θαύμα, ήταν και το φυλαχτό. Ονομαστός για τα τελέσματά του ήταν ο Απολλώνιος ο Τυανεύς, που τον θαύμαζαν υπόρρητα και μερικοί Χριστιανοί.

Ένα από τα πρώτα απολογητικά βιβλία, του αγίου Ιουστίνου το Αποκρίσεις προς τους ορθοδόξους περί τινων αναγκαίων ζητημάτων, καθοδηγεί τους χριστιανούς πώς να απαντούν σε θεολογικά ερωτήματα που θα τους έβαζαν οι εθνικοί ή οι ιουδαίοι συνομιλητές τους. Το βιβλίο έχει μορφή ερωταποκρίσεων· προηγείται η ερώτηση του αμφισβητία και ακολουθεί η ορθόδοξη απάντηση.

Διαβάζουμε εκεί μια ερώτηση εθνικού, ο οποίος απορεί: αν όντως είναι έτσι που τα λένε οι Χριστιανοί, πώς εξηγείται ότι τα θαύματα του Απολλωνίου φέρνουν αποτέλεσμα και εμποδίζουν την άγρια θάλασσα και τους ανέμους, αλλά και διώχνουν ποντίκια και άγρια θηρία; Εἰ θεός ἐστι δημιουργὸς καὶ δεσπότης τῆς κτίσεως͵ πῶς τὰ Ἀπολλωνίου τελέσματα ἐν τοῖς μέρεσι τῆς κτίσεως δύνανται; Καὶ γὰρ θαλάττης ὁρμὰς καὶ ἀνέμων φορὰς καὶ μυῶν καὶ θηρίων ἐπιδρομάς͵ ὡς ὁρῶμεν͵ κωλύουσι.

Για την ιστορία, η ορθόδοξη απάντηση είναι ότι ο Απολλώνιος ο Τυανεύς ήταν «ανήρ επιστήμων των φυσικών δυνάμεων» και αυτές εκμεταλλευόταν για να κάνει τα θαύματά του, ενώ του Χριστού ήταν γνησίως θαυματουργά.

Πάντως, η λέξη τέλεσμα, και χάρη στον Απολλώνιο, με τη σημασία του φυλαχτού περνάει στα περσικά ως tilism (πληθυντικός tilismat), και από εκεί στα αραβικά ως tilasm (πληθυντικός tilasmat). Μάλιστα, για να δούμε και τη μεγάλη επιρροή του Απολλωνίου, να πούμε ότι στην αραβική παράδοση είναι γνωστός ως Μπαλινούς (παραφθορά του Απολλώνιος, οι Άραβες δεν συμπαθούν τον φθόγγο π) και ως σαχίμπ αλ-τιλασμάτ, δηλαδή «κύριος των τελεσμάτων». Τα tilasm μπορούσαν να είναι πολύτιμοι λίθοι με μαγικές εγχαράξεις, ή με στίχους αποτροπαϊκούς, π.χ. του Κορανιού, ή άλλο αγιασμένο αντικείμενο π.χ. άγαλμα, που προστάτευε άτομα ή ακόμα και πόλεις (η Αντιόχεια, λογουχάρη, είχε ταλισμάν για να προστατεύεται από τα κουνούπια).

Η λέξη περνάει στα γαλλικά του 17^ου αιώνα ως talisman, και περίπου ταυτόχρονα στις υπόλοιπες μεγάλες δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες και τελικά, πιθανότατα στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, στα ελληνικά ως αντιδάνειο, όπου σημαίνει πια μόνο το φυλακτήριο αντικείμενο και χρησιμοποιείται κυρίως στην ορολογία της μαγείας, αν και τα περισσότερα λεξικά δεν την έχουν. Το ταλισμάν χρησιμοποιείται σχεδόν πάντα άκλιτο και χωρίς εξελληνισμό, αν και διάβασα στο Διαδίκτυο για έναν διαιτητή ποδοσφαίρου που είχε κρεμάσει στη σφυρίχτρα του ένα «ταλισμάνι» για να τον βοηθάει να παίρνει σωστές αποφάσεις.

Πολλοί πουλούσαν ταλισμάνια για το τέλος του κόσμου -και φαντάζομαι πως αύριο θα βγουν και θα παινεύονται τι καλά που λειτούργησαν τα φυλαχτά τους που έσωσαν τον κόσμο από το προφητεμένο τέλος του. Από το άλλο τέλος, το χαράτσι εννοώ, ούτε ταλισμάνι μας σώζει, ούτε φυλαχτό, ούτε ξόρκι, ούτε μαντζούνι, ούτε τίμιο ξύλο…