Τα μυστικά του στικακιού και η γενική των υποκοριστικών

Οι εφημερίδες γράφουν ότι το περίφημο στικάκι (ή φλασάκι) με τα ονόματα της λίστας Λαγκάρντ εχει παραδοθεί στα χέρια των εμπειρογνωμόνων της Αστυνομίας, οι οποίοι θα προσπαθήσουν να βρουν τα μυστικά του, δηλαδή ποιος και πότε τροποποίησε τα δεδομένα του. Φαντάζομαι ότι όποιος ξέρει πέντε πράγματα από κομπιούτερ θα διαβάζει με θυμηδία τα σχετικά ρεπορτάζ, αλλά επειδή εμείς εδώ λεξιλογούμε δεν θα ασχοληθούμε με όλα τα μυστικά του στικακιού αλλά μόνο με ένα -ένα μυστικό γραμματικής φύσεως, δηλαδή: πώς κάνει στη γενική το στικάκι;

Όπως μου είπαν στη Λεξιλογία, ο κ. Παπακωνσταντίνου στη συνέντευξη που έδωσε, χρησιμοποίησε τον καθαρευουσιάνικο τύπο «του στικακίου», ενώ εγώ, όπως βλέπετε και στον τίτλο, προτιμώ τον κανονικό τύπο «του στικακιού», αφού δεν έχουμε λέξη της καθαρεύουσας, ούτε λόγια λέξη. Ωστόσο, είναι γεγονός ότι τα υποκοριστικά σε -άκι παρουσιάζουν πρόβλημα στη γενική τους πτώση και πολλοί δυσκολευόμαστε να χρησιμοποιήσουμε τις φυσιολογικές γενικές: του γατακιού, του παιδακιού, του στικακιού. Από την άλλη, όλοι μας έχουμε πει και λέμε, χωρίς να σκοντάφτουμε, «το πορτοφόλι είναι στη δεξιά τσέπη του σακακιού μου». Οι καθαρευουσιάνικες γενικές είναι συχνές σε τοπωνύμια και οδωνύμια: πλατεία Κολωνακίου, λεωφόρος Καλαμακίου, αλλά ξέρουμε και κάνουμε τη διάκριση όταν χρησιμοποιούμε τις ίδιες λέξεις όχι σε τοπωνύμια, π.χ. «μια μύγα έκατσε στην άκρη του καλαμακιού» (παράδειγμα κλεμμένο από τη Λεξιλογία).

Καλύτερα όμως να πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Στη γλώσσα μας έχουμε λέξεις σε -άκι που είναι υποκοριστικά, λέξεις σε -άκι που δεν είναι υποκοριστικά και λέξεις σε -άκι που δεν τα αισθανόμαστε για υποκοριστικά. Η πρώτη κατηγορία είναι η εύκολη: παιδάκι, καραβάκι, γατάκι. Η δεύτερη κατηγορία έχει λέξεις που είναι ξένα δάνεια, συνήθως τουρκικά και που τελειώνουν σε -άκι επειδή στα τούρκικα τελείωναν σε ak ή ανάλογα στην άλλη ξένη γλώσσα. Οι λέξεις αυτές, που θα άξιζαν ειδικό άρθρο, είναι κάμποσες: σοκάκι, καϊμάκι, τσακμάκι, κονάκι, χαντάκι, μπαμπάκι, σπανάκι.Κάποιες από αυτές τις θεωρήσαμε υποκοριστικά (χωρίς  να είναι) κι έτσι πλάσαμε, υποχωρητικά, «ακέραιες», «ασμίκρυντες» λέξεις: από το τσαρδάκι φτιάξαμε το τσαρδί (διότι πού να ξέρουμε το τουρκικό çardak, και τι ακριβώς σημαίνει) κι από το πασουμάκι (pasmak) φτιάξαμε το πασούμι. Η τρίτη κατηγορία λέξεων είναι εκείνες που κάποτε ήταν υποκοριστικά αλλά σήμερα δεν τις αισθανόμαστε έτσι. Παραδείγματα: το αυλάκι (αύλαξ), το ρυάκι (ρύαξ), το σακάκι (σάκος), το καμάκι (κάμαξ), το γεράκι (ιέραξ), το μουστάκι, το κοράκι και άλλες πολλές.

Αν το σκεφτείτε, θα προσέξετε ότι τα υποκοριστικά σε -άκι που μας δημιουργούν πρόβλημα στη γενική ανήκουν, στη συντριπτική πλειοψηφία τους, στην πρώτη κατηγορία: το παιδάκι, το κουτάκι, το γατάκι, το Μαράκι. Σκοντάφτουμε να πούμε και να γράψουμε «του παιδακιού, του Μαρακιού» ενώ αβίαστα ή σχεδόν αβίαστα λέμε «του σακακιού, του σουβλακιού, του σοκακιού, του καμακιού, του μουστακιού». Θα έλεγε κανείς ότι αυτό που μας εμποδίζει να σχηματίσουμε τη γενική είναι ο υποκορισμός, η ύπαρξη της ασμίκρυντης λέξης με την ίδια σημασία. Το γατάκι (που έχει δίπλα του τη γάτα) μας δυσκολεύει στη γενική, όχι όμως το καϊμάκι (που δεν έχει ασμίκρυντη λέξη) ή το σακάκι ή το σουβλάκι (ο σάκος και η σούβλα δεν νοούνται σαν ασμίκρυντες λέξεις) ή το σπανάκι. (Αυτό είναι και κάπως υποκειμενικό, βέβαια: κάποιος μπορεί να σκοντάφτει και σε ορισμένες λέξεις των άλλων δύο κατηγοριών).

Σε μια μελέτη του για τη γενική των υποκοριστικών σε -άκι (Άπαντα, τόμος 2, σελ. 141), γραμμένη το 1926, ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης κάνει τη διάκριση ανάμεσα σε αληθινά υποκοριστικά, που γίνονται αντιληπτά ως τέτοια, και που αυτά παρουσιάζουν πρόβλημα στη γενική, και προτείνει ότι η δυσκολία αυτή μπορεί ενμέρει να εξηγηθεί από το ότι στα υποκοριστικά εκδηλώνεται η συναισθηματική γλώσσα και ότι αυτά συνήθως παρουσιάζονται σε ονομαστική, γενική και κλητική, τις πτώσεις δηλ. που εκφράζουν το υποκείμενο, το αντικείμενο και το πρόσωπο με το οποίο μιλούμε, ενώ η γενική παρουσιάζει λιγότερο την ανάγκη του υποκορισμού. Παρατηρεί επίσης ότι πολλές φορές, για να αποφύγουμε τη γενική του υποκοριστικού (π.χ. του ψαρακιού) θα καταφύγουμε στην πρωτότυπη λέξη (π.χ. φάρμακο για το παιδάκι, αλλά: πού είναι το φάρμακο του παιδιού;), ή θα καταφύγουμε σε άλλο υποκοριστικό (γατούλας αντί γατακιού) ή θα υποκορίσουμε άλλη λέξη (το παιδάκι έχει ωραία μάτια – τα ματάκια του παιδιού) ή γενικά θα αλλάξουμε τη φράση ώστε να αποφύγουμε τη γενική. Μια άλλη λύση, την οποία παρατηρεί ο Τριανταφυλλίδης στα θηλυκά βαφτιστικά (Μαράκι κτλ.) είναι να αφήνονται άκλιτα, του Αννάκι, του Μαράκι αντί του Αννακιού, του Μαρακιού. Αυτό το έχει καταγράψει και σε απλά υποκοριστικά (π.χ. ενού παιδάκι, το φόρεμα του παιδάκι). Ωστόσο, νομίζω ότι σήμερα οι άκλιτοι τύποι δεν ακούγονται τόσο πολύ, αν και θυμάμαι ότι σε πρόσφατο νεοελληνικό μυθιστόρημα είχα δει (όχι χωρίς ενόχληση) μιαν ηρωίδα που λεγόταν Μαράκι να μένει άκλιτη (του Μαράκι).

Ο Τριανταφυλλίδης θεωρεί ότι η δυσκολία της γενικής των υποκοριστικών σε -άκι δεν μπορεί να αποδοθεί στη φύση του υποκορισμού, αλλά δεν ξέρω αν έχει δίκιο. Θα αντιπαρατηρούσα ότι η ευκολία με την οποία κλίνονται οι λέξεις σε -άκι που δεν είναι (ή δεν γίνονται αντιληπτές για) υποκοριστικά (σακακιού, σοκακιού κτλ.) μάλλον δείχνει ότι ο υποκορισμός συνδέεται με τη δυσκολία της γενικής. Μάλιστα, οι δυο τουρκικές λέξεις που θεωρήθηκαν υποκοριστικά χωρίς να είναι (πασουμάκι, τσαρδάκι) σκοντάφτουν περισσότερο στη γενική από τις άλλες, προφανώς επειδή έχουμε στο μυαλό μας την ασμίκρυντη λέξη (πασούμι, τσαρδί).

Φυσικά, όπως έχει πει και ο Ν. Λίγγρης, η δυσκολία σχηματισμού της γενικής σε -ακιού δεν οφείλεται στο ότι υπάρχει κάποιος κανόνας αρμονίας του σύμπαντος που το απαγορεύει. Απλώς, τα αυτιά μας δεν έχουν συνηθίσει τους τύπους αυτούς, οπότε σκοντάφτουμε. Με την τριβή η δυσκολία ολοένα θα μειώνεται. Πάντως, σε καμιά περίπτωση δεν θα δικαιολογούσα τις σουσούδικες γενικές σε -ακίου, του στικακίου ας πούμε που χρησιμοποίησε ο Παπακωνσταντίνου. Οι γενικές αυτές είναι χρήσιμες σε παλιές εκφράσεις (αντί πινακίου φακής) και γουστόζικες όταν θες να κάνεις πλάκα ή να τις χρησιμοποιήσεις σκωπτικά (π.χ. δικαιούμαι ενός φρεσκαρισματακίου ή θα φύγουμε αμέσως;) αλλά σε κανονικές συνθήκες εγώ τις αποφεύγω. Φυσικά, οι λέξεις σε -άκιο θα συνεχίσουν να κλίνονται σε -ακίου (φόρος κλιμακίου), δεν μιλάμε εδώ γι΄αυτές.

Οπότε, και με τα μοντέρνα υποκοριστικά σε -άκι, σαν το στικάκι, το φλασάκι, το κλιπάκι, το γκρουπάκι ή το βιντεάκι, αν δεν θέλουμε να στρίψουμε αλλιώς τη φράση μας ώστε να αποφύγουμε τη γενική, η λύση είναι νομίζω ο ομαλός σχηματισμός της: του στικακιού, του φλασακιού, του βιντεακιού, και όχι το αμήχανο «βιντεακίου» που βλέπει κανείς πότε-πότε.