Η λέξη του Καμπρόν

Διαβάζω ότι την Κυριακή που μας πέρασε η Κ. Ελευθεροτυπία επρόκειτο να κυκλοφορήσει με πρωτοσέλιδο τίτλο ΣΚΑΤΑ! ως σχόλιο για τα αποτελέσματα δημοσκόπησης, σύμφωνα με την οποία σημαντικό ποσοστό συμπολιτών μας απάντησαν ότι στη χούντα ήταν καλύτερα. Τελικά όμως το πρωτοσέλιδο (που δεν το βρίσκω και τόσο τολμηρό) αποσύρθηκε ύστερα από έντονη διαμαρτυρία πολλών συντακτών της εφημερίδας, και προκρίθηκε ένα άλλο που κάνει λόγο για απέραντο φρενοκομείο (Ρήση του Κ. Καραμανλή).

Δεν θα μπω στην ουσία, δηλαδή δεν θα σχολιάσω τα αποτελέσματα της δημοσκόπησης αυτής, ή τη διατύπωση της ερώτησης. Θα πάρω όμως αφορμή για να λεξιλογήσω, έστω και σε δύσοσμο θέμα, να αναφερθώ δηλαδή στη λεξούλα με τα πέντε γράμματα που θεωρήθηκε, σωστά ή όχι, ανάρμοστη για πρωτοσέλιδο, έστω και σαν έκφραση αγανάκτησης, δυσαρέσκειας ή οργισμένης απόρριψης.

Είναι βέβαια μια λέξη που, ενώ τη λέμε συχνά, δεν την γράφουμε και πολύ, τουλάχιστον όχι σε τόσο περίοπτη θέση. Σε μια άλλη περίπτωση, πριν από καμιά τριανταριά χρόνια, η Μαριέττα Ριάλδη είχε τιτλοφορήσει έτσι το έργο που ανέβαζε στο Πειραματικό Θέατρο. Όταν η λογοκρισία της διαμήνυσε πως αποκλείεται να το επιτρέψει, αφαίρεσε από τη μαρκίζα τα τρία γράμματα και ο τίτλος του έργου, που γνώρισε μεγάλη επιτυχία, έμεινε ΣΚ… (το πρόφερναν Σίγμα Κάπα). Και σήμερα, όταν θέλουμε να γράψουμε «σκατά» πολυ΄συχνά καταφεύγουμε στον οπτικό ευφημισμό σκ… (εμείς οι παλιότεροι· οι νέοι μπορεί να βάλουν παπάκια, εννοώ @, αντί για τα άλφα).

Ένας άλλος ευφημισμός, παλιομοδίτικος αλλά κομψός, είναι να πεις «η λέξη του Καμπρόν». Την έκφραση αυτή την είχαμε συναντήσει πριν από λίγο καιρό, σε ένα καβαφικό ποίημα του Βάρναλη, όπου υπάρχει και το τετράστιχο:

            Θα γεννηθώ ξανά, όπως θέλω, κι όσο
            μπορώ και θέλω εγώ να μεγαλώσω!
            (Ιδού στάδιον δόξης σου λαμπρόν,
            αθάνατη λεξούλα του Καμπρόν!)

Βέβαια, ο Βάρναλης είχε χρησιμοποιήσει και αφτιασίδωτη τη λέξη, σε δυο άλλα όψιμα ποιήματά του -στο ένα από αυτά προδιαγράφει τη σταδιοδρομία του εθνικόφρονα γερμανοτσολιά: Καταδότης, τσολιάς και μπλοκαδόρος / όσο βουλιάζεις στα σκατά άλλο τόσο / θα βγαίνεις καθαρός και τιμημένος.

Θα ξέρετε βέβαια γιατί ονομάστηκαν τα σκατά «λέξη του Καμπρόν». Ωστόσο, βλέποντας το (πρώτο-πρώτο) σχόλιο του φίλου Δύτη συμφωνώ ότι οι νεότεροι μπορεί να μην το ξέρουν. Παρακαλούνται λοιπόν οι κάτω των 40 να μας πουν, σε σχόλιό τους, αν ξέρουν ή όχι τα περί Καμπρόν, όχι βέβαια με λεπτομέρειες.

Ο Πιέρ Καμπρόν (1770-1842) ήταν στρατηγός του Ναπολέοντα. Λένε πως ήταν ο τελευταίος που απέμεινε ν’ αντιστέκεται μάταια στο Βατερλό, όταν όλα είχαν πια κριθεί. Αντιγράφω από τους Αθλίους του Βίκτωρα Ουγκώ σε μετάφραση Γιώργου Κοτζιούλα:

Όταν πια απ’ τη λεγεώνα δεν απόμενε παρά μια χούφτα, όταν από τη σημαία τους δεν απόμενε παρά ένα κουρέλι, όταν τα ντουφέκια τους έπειτ’ απ’ την εξάντληση των σφαιρών δε χρησίμευαν πια παρά για ραβδιά, έπιασε τους νικητές ένα είδος ιερού τρόμου γύρω απ’ αυτούς τους υπέροχους μελλοθάνατους και το αγγλικό πυροβολικό σώπασε, παίρνοντας ανάσα. Ήταν κάτι σαν ανάπαυλα. Οι μαχητές είχαν γύρω τους ένα σμήνος φασμάτων, σιλουέτες καβαλαραίων, τη μαύρη όψη των κανονιών, τον ουρανό που λεύκαζε ανάμεσα απ’ τους τροχούς και τους κιλλίβαντες. Το τεράστιο κεφάλι του θανάτου, που θαμποβλέπουν πάντα οι ήρωες μες στον καπνό στο βάθος της μάχης, προχωρούσε απάνω τους και τους κοιτούσε. Μπόρεσαν ν’ ακούσουν το ξαναγέμισμα των κανονιών στη σκοτεινιά του απόβραδου. Οι αναμμένες θρυαλλίδες, οι όμοιες με μάτια τίγρης, έκαμαν ένα κύκλο γύρω απ’ τα κεφάλια τους. Όλοι οι πυροδότες των αγγλικών πυροβολαρχιών πλησίασαν στα κανόνια. Και τότε, συγκινημένος, το ύστατο εκείνο λεπτό που κρατούσε μετέωρο πάνω απ’ αυτούς τους άντρες, ένας Άγγλος στρατηγός, κατ’ άλλους ο Κόλβιλ, κατ΄άλλους ο Μαίτλαν, τους φώναξε:
— Γενναίοι Γάλλοι, παραδοθείτε!
Και ο Καμπρόν αποκρίθηκε:
— Σκατά!

Merde, φυσικά, στο πρωτότυπο. Ο Ουγκό αφιερώνει και το επόμενο κεφάλαιο στη λέξη του Καμπρόν. Θεωρεί πραγματικό νικητή του Βατερλό τον Καμπρόν: «Το να κεραυνοβολείς με μια τέτοια λέξη τον κεραυνό που σε σκοτώνει, σημαίνει για σένα νίκη». Βρίσκει πως η πράξη του Καμπρόν «φτάνει το μεγαλείο του Αισχύλου», ότι «γυρεύει τότε μια λέξη όπως γυρεύει κανείς ένα σπαθί», ότι τη βρίσκει «από επιφοίτηση πνοής εκ των άνω».

Βέβαια, αυτά γράφτηκαν πολύ αργότερα από τη μάχη και απηχούν απλώς την παράδοση, όχι την ιστορική αλήθεια. Στον Καμπρόν αποδίδεται και μια άλλη διάσημη φράση ως απάντηση στην προτροπή να παραδοθεί: Η φρουρά πεθαίνει, αλλά δεν παραδίδεται. Ο ίδιος ο Καμπρόν, που επέζησε από τη μάχη, αρνήθηκε ότι έδωσε τη διάσημη μονολεκτική απάντηση, ενώ αγγλικές πηγές υποστηρίζουν ότι είχε πιαστεί αιχμάλωτος πριν από την τελική επίθεση. Όσο για τη φράση «Η φρουρά πεθαίνει…» που είναι γραμμένη στον ανδριάντα του Καμπρόν στη Ναντ, στη γενέτειρά του, αποδίδεται επίσης σε έναν άλλο στρατηγό, τον Μισέλ. Οι απόγονοί του πήγαν στα δικαστήρια διεκδικώντας την για τον δικό τους πρόγονο, αλλά η δικαιοσύνη δεν αποφάνθηκε.

Η λέξη merde είναι πολύ κοινή σήμερα στη Γαλλία σαν ήπια βλαστήμια -δεν είναι ανάγκη να χάσετε τον πόλεμο για να την πείτε, μπορεί απλώς να χύσετε τον καφέ σας. Χρησιμοποιείται όμως και σαν ευχή, κατ’ αντίφραση, για να φέρει τύχη όταν π.χ. πας να δώσεις εξετάσεις (διότι το να ευχηθείς καλή επιτυχία θεωρείται ότι φέρνει γρουσουζιά). Οι Άγγλοι λένε break a leg, οι Ιταλοί λένε in bocca al lupo, οι Γάλλοι merde, εμείς άραγε τι λέμε; Στην παρέα μου είχαμε ξεσηκώσει τους κλέφτες και λέγαμε «καλό βόλι». Αλλά ξεστράτισα.

Τις προάλλες, που συζητούσαμε για τον νεολογισμό «αμφίσκορο παιχνίδι» είχε έρθει η κουβέντα και στη σημερινή δύσοσμη λέξη μας, διότι είχαμε πει για το σκορ, το αποτέλεσμα του ποδοσφαιρικού αγώνα δηλαδή, το οποίο είναι ομόηχο με την αρχαία ελληνική λέξη «σκωρ», από την οποία παράγονται και τα σκατά που λέγαμε, όσο κι αν αυτό δεν φαίνεται με γυμνό μάτι. Δεν φαίνεται, αλλά το ουσιαστικό σκωρ έκανε στη γενική του σκατός, και στον πληθυντικό τα σκατά, απ’ όπου το μεσαιωνικό σκατόν. Το σκωρ επιβιώνει στη σημερινή γλώσσα στη λέξη σκωραμίς, που είναι το καθίκι στα πολύ επίσημα, αλλά, πιο σημαντικό, στη σκουριά, αφού και το αρχαίο σκωρία από το σκωρ προέρχεται (ο σκόρος -το έντομο- και ο σκούρος δεν προέρχονται από την ίδια ρίζα). Φυσικά, το σκορ (score) είναι κι αυτό άσχετο με το αρχαίο σκωρ, όσο κι αν, όταν η ομάδα σου χάνει με βαρύ σκορ, σου έρχεται να ξεστομίσεις τον πληθυντικό της ομόηχης αρχαίας λέξης!

Υστερόγραφο: Καθώς το ξαναδιαβάζω και γκουγκλίζω για να τσεκάρω κάτι, διαπιστώνω ότι τα ίδια έχει γράψει σε παλιότερο άρθρο του ο Θ. Πέππας. Τελικά, ουδέν καινόν στο Διαδίκτυο…. Για το γαλλικό merde είχα γράψει και παλιότερα, μ’ αφορμή μια φράση του Εραστή της Καμαριέρας.