Σμαραγδένιος ανηφορίζων

Το σμαράγδι είναι πολύτιμος λίθος με βαθυπράσινο χρώμα. Στα ελληνικά η λέξη υπάρχει από την ελληνιστική εποχή (σμαράγδιον) και, παρά τις διάφορες θεωρίες των Βυζαντινών λογίων, που ήθελαν να ετυμολογείται από άλλες ελληνικές λέξεις (π.χ. από το σμαραγή = πάταγος), φαίνεται ότι προέρχεται από το σανσκρ. marakatam, άλλωστε υπάρχει και ο τύπος «μάραγδος». Η ελληνική λέξη πέρασε στα λατινικά (smaragdus), και από εκεί στις λατινογενείς γλώσσες, όπου άλλαξε όχι λίγο -ας πούμε στα γαλλικά είναι émeraude, στα αγγλικά emerald. αν και στα γερμανικά έχει μείνει Smaragd. Στα ισπανικά είναι esmeralda, γένους θηλυκού, και από εκεί το όνομα Εσμεράλδα, ενώ και στα ελληνικά έχουμε όνομα γυναικείο Σμαράγδα ή Σμαραγδή, απ’ όπου πρέπει να είναι και το χαϊδευτικό Σμαρώ.

Το επώνυμο Σμαραγδής ανήκει στην όχι πολύ πολυμελή ομάδα επωνύμων που έχουν σχηματιστεί από ονόματα γυναικών, που λέγονται μητρωνυμικά, όπως είναι ο Γαρουφαλιάς, ο Ελένης, ο Αφέντρας, αλλά και ο Θανάσαινας ή ο Γιαννάκαινας (αρχικά, γιος της Θανάσαινας, της γυναίκας του Θανάση, κτλ.) Έτσι και ο Σμαραγδής προήλθε από κάποιον γιο κάποιας Σμαραγδής. Κι έτσι φτάσαμε στο κυρίως θέμα της ανάρτησης, διότι σήμερα δεν θα λεξιλογήσουμε για το σμαράγδι, παρόλο που και οι πολύτιμοι λίθοι έχουν μεγάλο ετυμολογικό και γενικά γλωσσικό ενδιαφέρον, αλλά θα αναφερθώ, σύντομα, σε δύο πράγματα που ειπώθηκαν προχτές όταν ο πρωθυπουργός τίμησε τον σκηνοθέτη Γιάννη Σμαραγδή.

Το άρθρο θα είναι σύντομο επειδή δεν έχω πολλά να πω και επειδή σε ένα τουλάχιστον σημείο θέλω να μου λύσετε εσείς μιαν απορία, είναι κάτι που εγώ δεν το ξέρω.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.

Προχτές στην Πύλο, ο πρωθυπουργός κ. Αντώνης Σαμαράς τίμησε δύο πρόσωπα, αφενός τον ντόπιο ναυτικό Βέλιο Καραβία (1948-2009), που με ηρωισμό έσωσε 29 ναυτικούς από ένα φλεγόμενο δεξαμενόπλοιο, και αφετέρου τον (όχι ντόπιο, αλλά Κρητικό) σκηνοθέτη Γιάννη Σμαραγδή, που έχει κάνει πολλές γνωστές ταινίες, με τελευταία το «Ο Θεός αγαπάει το χαβιάρι», η οποία βιογραφεί τον Ιωάννη Βαρβάκη.

Θα τα πω κι εγώ, αλλά στο βιντεάκι μπορείτε να δείτε όσα διαμείφθηκαν:

Όπως ακούσατε, ο πρωθυπουργός αποκάλυψε ότι η επόμενη ταινία του σκηνοθέτη Γιάννη Σμαραγδή θα έχει θέμα τον Νίκο Καζαντζάκη, και στη συνέχεια είπε:

«Αυτό που είναι σημαντικό είναι ότι αν ο Καζαντζάκης είχε έναν ήρωα, είναι μια έννοια, εκείνου ο οποίος πάντοτε διαλέγει την ανηφόρα, εξ ου και τον ονομάζει αυτόν τον ήρωά του σε διάφορες στιγμές διαφόρων βιβλίων του, λέει, είναι ο ‘μέγας ανηφορίζων’. Ένας τέτοιος μέγας ανηφορίζων στο χώρο της τέχνης, της σκηνοθεσίας είναι ο Γιάννης ο Σμαραγδής. Ο οποίος λίγο λίγο, σηκώνει πάνω στα δικά του τα φτερά όλο και πιο ψηλά την Ελλάδα μας. Γι’ αυτό και θέλω να τον χειροκροτήσουμε».

Δεν θα σχολιάσω την ευχέρεια λόγου του πρωθυπουργού, αλλά με ενδιαφέρει πολύ αυτό που είπε για τον Καζαντζάκη και την ανηφόρα, ειδικότερα, το επαναλαμβάνω, ότι ο Καζαντζάκης  ονομάζει αυτόν τον ήρωά του σε διάφορες στιγμές διαφόρων βιβλίων του, λέει, είναι ο ‘μέγας ανηφορίζων’. Προσέξτε, κατά τον κ. Σαμαρά δεν τον έχει ονομάσει έτσι μία μόνο φορά, αλλά κατ’ επανάληψη και σε διάφορα βιβλία του.

Ομολογώ ότι δεν έχω διαβάσει όλα τα βιβλία του Καζαντζάκη, και μάλιστα δεν έχω διαβάσει τα πιο φιλοσοφικά του. Και δεν αποκλείω να έχει πει κάτι σχετικό για ανήφορους ο Καζαντζάκης, ή μάλλον το θεωρώ πιθανό. Όμως με τίποτα δεν μπορώ να πιστέψω ότι ο Καζαντζάκης χρησιμοποίησε τον σόλοικο και τραγελαφικό όρο «ο μέγας ανηφορίζων», τραγελαφικό γιατί κατασκευάζει αρχαία μετοχή σε λαϊκό ρήμα, σαν να λέγαμε «ο βολεύων» ή «ο κουτσοπίνων» ή «ο πλερώνων» που έλεγε ο Τσιφόρος. Γενικότερα, θα στοιχημάτιζα πως ο Καζαντζάκης δεν έχει ποτέ χρησιμοποιήσει, τουλάχιστον από τότε που ενηλικιώθηκε, τέτοιες μετοχές στο λογοτεχνικό του έργο.

(Για να κάνουμε μια παρένθεση, θα θυμάστε ίσως ότι ο Ελύτης είχε μετατρέψει στη δημοτική τις αρχαίες μετοχές αορίστου, γράφοντας «ο νικήσαντας τον Άδη και τον έρωτα σώσαντας», αλλά δεν ενημέρωσε τον και καλά πολυμαθέστατο κ. Πολύδωρα, ο οποίος έβαλε τις φωνές σε μιαν εκδήλωση για τον ποιητή, νομίζοντας ότι κάποιοι μαλλιαροί διαστρέβλωσαν τους στίχους του νομπελίστα ποιητή –αλλά έχουμε γράψει γι’ αυτά).

Έψαξα κιόλας, με όσα τεχνικά μέσα σκέφτηκα, να δω μήπως η φράση «ο μέγας ανηφορίζων» υπάρχει σε κάποιο κείμενο του Καζαντζάκη, αλλά η αναζήτηση στάθηκε άγονη. Οπότε επαφίεμαι στη συλλογική σας σοφία, ιδίως επειδή ξέρω ότι κάποιοι από εσάς έχετε διαβάσει περισσότερα έργα του Καζαντζάκη. Θυμάστε πουθενά να έχετε συναντήσει τις λέξεις «ο μέγας ανηφορίζων»; Αν αποδειχτεί ότι κακώς υποψιάστηκα πως δεν υπάρχει, θα φάω το καπέλο μου χωρίς αλάτι, που έλεγαν και στα μικιμάους, αλλά αν δεν έχει γράψει τέτοιο πράγμα ο Καζαντζάκης καλύτερο είναι να το στοιχειοθετήσουμε από νωρίς, διότι με τη φόρα που παίρνουν αυτά τα πράγματα φοβάμαι μήπως η ταινία του Σμαραγδή ονομαστεί «Ο μέγας ανηφορίζων».

Όσο για τον Γιάννη Σμαραγδή, θεώρησε καλό να απαντήσει στον πρωθυπουργικό έπαινο με μια μαντινάδα, που μπορεί να διεκδικήσει με αξιώσεις τον τίτλο της χειρότερης μαντινάδας του αιώνα:

«Σαν ήλιος βγήκες φωτεινός, στσ’ Αμερικής τ’ αλώνι / κι έλαμψες και ήρθες νικητής, και σ’ αγαπάμε όλοι»

Ξέρω βέβαια ότι από τα αρχαία χρόνια οι άνθρωποι της τέχνης συνηθίζουν να κολακεύουν τους ισχυρούς, και πολλά αριστουργήματα έχουν δημιουργηθεί ακριβώς ως φιλοφρόνηση προς ισχυρούς, ξέρω ακόμα ότι σε παλιότερες εποχές πολλοί άξιοι δημιουργοί (και στην αριστερά βεβαίως) έγραψαν στίχους προσωπολατρικούς ή κολακευτικούς προς ισχυρούς, αλλά αυτά δεν είναι δικαιολογία για τη φρικαλέα αυτή μαντινάδα -στη Lifo ο Δημοκίδης τη χαρακτηρίζει γελοία και νομίζω ότι βρήκε τη σωστή λέξη.

Νοιώθει κανείς πειρασμό να διασκευάσει την σμαραγδένια μαντινάδα ή να απαντήσει με άλλη δική του, όπως άλλωστε κάνουν οι μαντιναδολόγοι, αλλά είναι δύσκολο να μείνει κανείς στα όρια της κοσμιότητας. Πάντως, το Διαδίκτυο πλημμύρισε από πνευματώδεις και λιγότερο πνευματώδεις απαντητικές μαντινάδες, από τις οποίες ξεχωρίζω μία αποφθεγματική που δεν κάνει προσωπικές αναφορές: Οι μαντινάδες θέλουνε έρωτα για να βγούνε κι όχι τα σαλιαρίσματα όσων θα βολευτούνε.

Επίσης, η σελίδα του σκηνοθέτη στη Βικιπαίδεια τροποποιήθηκε και περιλαμβάνει πλέον αναφορά στην εκδήλωση, στη μαντινάδα και σε μια αντιμαντινάδα που λέγεται ότι ακούστηκε την ίδια μέρα. Την ώρα που γράφω αυτές τις γραμμές η αναφορά υπάρχει, αλλά μάλλον θα διαγραφεί αργά ή γρήγορα· αν έχετε περιέργεια, δείτε την οθονιά από τη Lifo.

Αν αισθανθείτε πειρασμό να σκαρώσετε κι εσείς σμαραγδένιες μαντινάδες στα σχόλια, φροντίστε τουλάχιστο να είναι κόσμιες και, ακόμα καλύτερα, να μην έχουν ονομαστικές αναφορές, μη βρούμε και τον μπελά μας. Πάντως, το ιστολόγιο δεν ενθαρρύνει το μαντιναδολόγημα, αλλά ενδιαφέρεται πάρα πολύ να εξακριβώσει τα σχετικά με τη φράση «ο μέγας ανηφορίζων».

Προσθήκη: Όπως ανακάλυψε ο φίλος Γιάννης Π. (σχόλιο 41 και επόμενα), ο Μέγας Ανηφορίζων θα μπορούσε να είναι η κουτσομετάφραση που έφτιαξε κάποιος λογογράφος του πρωθυπουργού, ο οποίος ψάχνοντας στο περσινό βιβλίο The Selected Letters of Nikos Kazantzakis βρήκε τον όρο the Great Ascender, σε μια επιστολή του 1923 όπου ο Καζ. εκθέτει τις γενικές γραμμές της Ασκητικής που έγραφε εκείνη την περίοδο. Στην Ασκητική βέβαια χρησιμοποιείται ο όρος «ο Μέγας Εκστατικός», αλλά σε πολλά σημεία του έργου υπάρχουν αναφορές στον ανήφορο, που πράγματι είναι μοτίβο του Καζαντζάκη, π.χ. «Εκείνος που αιώνια ανεβαίνει» ή «τον Ένα που ανηφορίζει». Αλλά και στην Αναφορά στον Γκρέκο, στην εισαγωγή, υπάρχει η εικόνα του ανήφορου: “Μια λέξη πάντα, σε όλη μου τη ζωή, με τυραννούσε και με μαστίγωνε· η λέξη Ανήφορος· τον ανήφορο αυτόν θα ‘θελα εδώ, με αλήθεια μαζί και φαντασία, να παραστήσω· και τις κόκκινες πατημασιές που αφήκε το ανηφόρισμά μου.”

Θα ήθελα να έχουμε κάνει λάθος, και να υπάρχει απόσπασμα του Καζαντζάκη, έστω και ένα, που να περιλαμβάνει τον όρο «Ο Μέγας Ανηφορίζων» αλλά πολύ φοβάμαι πως δεν υπάρχει και πως ο κ. Σαμαράς, είτε αυτοσχεδιάζοντας είτε ακολουθώντας τη λεξιπλασία λογογράφου του, έπλασε τον σόλοικο όρο και έτσι ουσιαστικά ασέβησε στη μνήμη του μεγάλου συγγραφέα. Αν διαβάζει κάποιος από το πρωθυπουργικό περιβάλλον, ας μας διορθώσει.

Υστερόγραφο στην Προσθήκη: Η επιστολή Καζαντζάκη στα ελληνικά έχει δημοσιευτεί στο βιβλίο του Κυριάκου Μητσοτάκη, Ο Καζαντζάκης μιλεί για το Θεό, σελ. 72-8. Μήπως μπορεί κανείς να μας πει ποια είναι η ελληνική φράση που έχει αποδοθεί στα αγγλικά The Great Ascender;