Κατερίνα, χρόνια πολλά!

Σήμερα είναι της Αγίας Αικατερίνης, γιορτάζουν λοιπόν οι Κατερίνες, οπότε ευκαιρία είναι να τους κάνει και το ιστολόγιο ένα δώρο, δηλαδή να αφιερώσει ένα άρθρο στο όνομά τους, που έχει και ιδιαίτερο γλωσσικό ενδιαφέρον.

Η Κατερίνα είναι ένα από τα δημοφιλέστερα γυναικεία ονόματα. Από τη μελέτη του Χάρη Φουνταλή για τα ονόματα, προκύπτει ότι η Κατερίνα είναι το τρίτο συχνότερο γυναικείο όνομα. Φυσικά, το πρώτο συχνότερο όνομα είναι η Μαρία, τουλάχιστον προς το παρόν, γιατί αν κρίνω από τις συμμαθήτριες των παιδιών μου μπορεί σε πενήντα χρόνια να έχει γινει συχνότερο το Φαίδρα ή το Νεφέλη (εντάξει, υπερβάλλω). Όσο για το δεύτερο συχνότερο γυναικείο όνομα, είπα προς στιγμή να το βάλω σε κουίζ, αλλά τελικά είπα να το πάρει το ποτάμι, είναι η Ελένη.

Το επίσημο όνομα είναι, βέβαια, Αικατερίνη, αλλά δεν έχω ακούσει πολλές να τις φωνάζουν έτσι -ήδη και η Κατερίνα έχει τέσσερις συλλαβές, πράγμα που κάτι θειάδες μου στην Αίγινα το θεωρούσαν άτοπο, θυμάμαι, πριν από πολλά χρόνια όμως. Υπήρχε βέβαια η Μεγάλη Αικατερίνη, η τσαρίνα της Ρωσίας, αλλά οι αυτοκράτειρες επιτρέπεται να είναι πεντασύλλαβες (Γιεκατερίνα στα ρώσικα). Έτσι, παρόλο που το Κατερίνα στέκεται και μόνο του μια χαρά και είναι συχνότατο, έχει όμως και άφθονα χαϊδευτικά -παλιότερων εποχών κυρίως, διότι στις νεότερες γενιές υπάρχει γενικά μια αντιπάθεια στα χαϊδευτικά.

Να πούμε όμως πρώτα την ετυμολογία του ονόματος, η οποία είναι μάλλον περίπλοκη. Συγκεκριμένα, φαίνεται ότι στην αρχή βρίσκεται το γυναικείο (αμάρτυρο) όνομα *Εκατερίνα/Εκατερίνη, θηλυκό του Εκατερός/Εκάτερος που προέρχεται από την αντωνυμία εκάτερος = ο καθένας από τους δυο. Λίγο περίεργο φαίνεται να προήλθε κύριο όνομα από αντωνυμία, αυτή όμως είναι η πειστικότερη εκδοχή. Δεν φαίνεται πιθανή η πρόελευση από την Εκάτη, ενώ για το όνομα Εκατερός υπάρχουν στέρεες ελληνιστικές μαρτυρίες. Πάντως, το λεξικό Μπαμπινιώτη, που δέχεται την προέλευση αυτή, δίνει μτγν. όνομα ΑικατερίνΗ, ενώ στις πρωτογενείς πηγές εγώ βρίσκω αρχικό τύπο ΑικατερίνΑ -η Αικατερίνη θα μπορούσε να έχει προέλθει από τη γενική: η Αικατερίνα-της Αικατερίνης, απ’ όπου θα μεταπλάστηκε νέα ονομαστική.

Πάντως, από πολύ νωρίς υπήρξε παρετυμολογική σύνδεση με τη λέξη καθαρός, και αυτός είναι ο λόγος του th που εμφανίζεται στην αγγλική και τη γαλλική μορφή του ονόματος (Catherine). Η αγία Αικατερίνη, σύμφωνα με τη δυτική παράδοση, ήταν εξαιρετικά μορφωμένη και επειδή κατατρόπωσε στη θεολογική συζήτηση πενήντα εθνικούς σοφούς, ο αυτοκράτορας Μαξιμίνος διάταξε να πεθάνει με μαρτύρια. Ωστόσο, οι πρώτες διηγήσεις για τον βίο της εμφανίζονται πολλούς αιώνες μετά, και για το λόγο αυτό η Καθολική Εκκλησία την αφαίρεσε το 1969 από τον κατάλογο των αγίων, λόγω της έλλειψης στοιχείων για την ύπαρξή της. Όμως, φαίνεται ότι οι πιέσεις από τις απανταχού του κόσμου Κατερίνες (σε διάφορες βέβαια παραλλαγές ανά τον κόσμο) ήταν μεγάλες κι έτσι την επανέφερε, κατά παραχώρηση, το 2002. Υποστηρίζεται επίσης ότι η Αικατερίνη μπορεί να είναι το χριστιανικό αντίστοιχο της Υπατίας, δηλαδή πλασμένη από τους Χριστιανούς πάνω στο πατρόν της Υπατίας αλλά με το χριστιανικό θρήσκευμα.

Αυτά με την Αικατερίνη, ας επιστρέψουμε στην Κατερίνα και τα πολλά χαϊδευτικά της. Καταρχάς, Καίτη, που όταν ήμασταν στο γυμνάσιο μάς έδινε το εύκολο λογοπαίγνιο «Καίτοι η Καίτη….» κτλ. Έπειτα Κάτια. Παλιότερα, ήταν πολύ συχνό το Κατίνα, για το οποίο όμως θα μιλήσουμε πιο κάτω. Λέμε επίσης Κατερινιώ (Κατερνιώ στον Παπαδιαμάντη). Από την Κατίνα και η Κατίγκω, που φαντάζομαι θα το θεωρούν αφόρητα χωριάτικο πολλοί. Ακόμα πιο χωριάτικο, αλλά ίσως όχι πανελλήνιο, είναι η Κατέρω (π.χ. Ήπειρος, Επτάνησα, αλλά και στις Σέρρες το βρίσκω). Στην Κέρκυρα υπάρχει και το Κατέ. Χαϊδευτικό του Κατερίνα είναι και το Ρίνα, που γράφεται και Ρήνα, και Ρηνιώ και Ρηνούλα, αλλά βέβαια πάρα πολλές Ρήνες κα Ρηνούλες προέρχονται από το Ειρήνη. Έχουμε και το Κίττυ (όπως η αγωνίστρια ηθοποιός Κίττυ Αρσένη, που πέθανε πρόσφατα). Αν έχω παραλείψει καμιά τοπική παραλλαγή ή χαϊδευτικό (μάλλον βέβαιο), παρακαλώ συμπληρώστε. Βέβαια, επειδή το όνομα Κατερίνα έχει αντίστοιχά του σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, υπάρχουν πάμπολλες παραλλαγές, όπως Καταλίνα, Κατίνκα, Τρίνα, Κάρεν κτλ.  Τέτοια μη συμπληρώστε.

Με βάση το γκουγκλοδιασημόμετρο, διασημότερες Κατερίνες, χτες που το κοίταξα, ήταν: η Κατερίνα Λέχου, η Κατερίνα Στικούδη, η Κατερίνα Γώγου και η Κατερίνα Μουτσάτσου. Καίτη μόνο η Γαρμπή, Κάτια η Δανδουλάκη, Κατίνα η Παξινού, διότι τα τελευταία 40 χρόνια αυτή η μορφή του ονόματος, συχνότατη κάποτε, τείνει να εκλείψει. Ο λόγος είναι, φυσικά, ότι, όπως λέει και το λεξικό, η «κατίνα» χρησιμοποιείται ως μειωτικός χαρακτηρισμός: α) γυναίκας που θεωρείται ότι υστερεί σε μόρφωση και παιδεία. β) ανθρώπου, συνήθ. γυναίκας, που σχολιάζει, κουτσομπολεύει. [Οι ορισμ0ί από το λεξικό ΛΚΝ]. Συνακόλουθα έχουμε και την κατινιά, την αναξιόπρεπη συμπεριφορά ιδίως.

Πώς όμως η Κατίνα έγινε κατίνα; Το θέμα είναι πολύ ενδιαφέρον. Κατά τη γνώμη μου, και όχι μόνο τη δική μου, η κατίνα ξεκίνησε ως ταξικά χρωματισμένος χαρακτηρισμός, από τις αστές προς τις λαϊκές γυναίκες. Το Κατίνα, αν και παλιότερα το έβρισκες και στις αστές, ήταν επίσης κατεξοχήν λαϊκό όνομα, που το είχαν πάρα πολλές υπηρέτριες (ναι μεν οι περισσότερες υπηρέτριες λέγονταν Μαρίες, αλλά το Μαρία δεν έχει άλλον πολύ συχνό τύπο κι έτσι δεν χρωματίστηκε). Με την επιρροή του γαλλικού catin (παλιοθήλυκο, τσουλί), που ασφαλώς θα ήταν γνωστό στις αστές, πήρε η Κατίνα τη σημασία της κατίνας, ή ίσως η κατίνα προήλθε από το catin με επιρροή του ονόματος Κατίνα.

Αυτή την προέλευση άλλωστε την υιοθετούν και τα μεγάλα λεξικά μας. Κάποιοι επισήμαναν (στο slang.gr όταν το είχαμε συζητήσει) ότι θα μπορούσε η κατίνα να προέρχεται από το τουρκικό kadin = γυναίκα, εξήγηση που φαίνεται ελκυστική. Ωστόσο, επειδή το «κατίνα» δεν φτιάχτηκε παλιά, στην ύπαιθρο και από τον απλό λαό αλλά σχετικά πρόσφατα (τον 20ό αιώνα και μάλιστα μεταπολεμικά, μάλλον) στην Αθήνα και από (μικρο)αστούς, η πιθανότητα για τουρκική προέλευση αδυνατίζει πολύ. Δεύτερον, το καντίνα = τουρκάλα (< kadin) υπήρχε παλιότερα (τρεις φορές στον Παπαδιαμάντη) χωρίς να έχει καταγραφεί, απ’ όσο ξέρω, καμιά άλλη, αποκλίνουσα ή ενδιάμεση σημασία. Οπότε, η προέλευση αυτή δεν με πείθει.

Απόηχος της εποχής που η Κατίνα δεν είχε ανεπανόρθωτα στιγματιστεί είναι το κόμικς «Μήτσος και Κατινάκι» του Διογένη Καμένου που άρχισε να δημοσιεύεται στην Ελευθεροτυπία με την έκδοσή της το 1975 (και ο Μήτσος είναι ο αρχετυπικός μέσος λαϊκός Έλληνας, άλλωστε). Να θυμηθούμε και την ατάκα «Κατίνα, σαλαμάκι» του Κ. Βουτσά από την ταινία Ο γόης του Δαλιανίδη, που μου τη θύμισε ένας φίλος από το Φέισμπουκ.

Υπάρχει και μια άλλη λέξη «κατίνα» ή μάλλον «κατήνα», αν όχι στα πανελλήνια ελληνικά, πάντως σε ιδιώματα -ας πούμε, στα μυτιληνιά. Αυτή η κατήνα είναι δάνειο από τα λατινικά (catena) και σήμαινε αρχικώς αλυσίδα και μετά σπονδυλική στήλη και κατ’ επέκταση πλάτη, ράχη. Οι πόρτες του Άδου ας χαλαστούν κι ας πέσουν οι κατήνες, λέει στον μεσαιωνικό Απόκοπο, ενώ στον Φορτουνάτο βρίσκουμε τη δεύτερη σημασία: ήκοψές μου τα νεφρά κι ήσπασες την κατήνα. Όπως είπα, η λέξη υπάρχει και στη μυτιληνιά διάλεκτο, και σε ένα αντάρτικο μυτιληνιό τραγούδι ακούγεται κι ο στίχος «μα ξπάσαν τα μλάρια, πετάξαν απ’ τς κατίνις τα σαμάρια» (επαναστάτησαν τα μουλάρια, πέταξαν από τις πλάτες τα σαμάρια). Όταν κάποιος Μυτιληνιός κουραζόταν πολύ ή σήκωνε μεγάλο βάρος, συχνά δεν έλεγε «ξεθεώθηκα» ή «κοψομεσιάστηκα» αλλά «ξεκατηνιάστηκα». Το σημερινό «ξεκατινιάζομαι» που το ακούμε και το λέμε ιδίως για καβγάδες στα παράθυρα των καναλιών, είναι μετεξέλιξη του διαλεκτικού «ξεκατηνιάζομαι», υπό την επιρροή του «κατίνα» που εδώ συναντάει την κατήνα.

Ας γυρίσουμε όμως στην Κατερίνα. Από την Κατερίνα, ή μάλλον την Αικατερίνη, δηλαδή από ένα εκκλησάκι της Αγίας Αικατερίνης, πήρε το όνομά της και η πόλη Κατερίνη, όπως είχαμε συζητήσει παλιότερα (και τότε, πριν από ένα χρόνο παρά τρεις μέρες, είχα υποσχεθεί στον φίλτατο Γρηγόρη να γράψω το σημερινό άρθρο -να που καμιά φορά τις τηρώ τις υποσχέσεις μου -έστω και με κάποια μικρή καθυστέρηση!). Το επώνυμο Κατερίνης πάλι, μάλλον είναι μητρωνυμικό.

Αλλά είπαμε πολλά και η Κατερίνα θα κουράστηκε. Ας την αποχαιρετίσουμε λοιπόν με μερικά τραγούδια. Υπάρχουν πάρα πολλά (αν και περισσότερα έχει η Άννα), αλλά αν διάλεγα ένα, όχι επειδή μ΄ αρέσει περισσότερο αλλά για ιστορικούς λόγους, θα ξεχώριζα το «Πάμε για ύπνο Κατερίνα» των Κατσαρού-Πυθαγόρα, με τον Γιάννη Πουλόπουλο:

Το τραγούδι βγήκε το 1971 και θυμάμαι ότι πολλοί ήταν εκείνοι που έβρισκαν αντιδικτατορικά υπονοούμενα στους στίχους -ίσως και να είχαν δίκιο, αλλά δεν με έπειθαν.

Αργότερα ξαναέγινε δημοφιλές το ρεμπέτικο «Άμαν Κατερίνα μου» του Τούντα:

ενώ από τις διεθνείς Κατερίνες, θα ξεχωρίσω, για λόγους Αστερίξ, την Καταλινέτα (τσι-τσι):

Ευχαρίστως να συμπληρώσετε με τραγούδια, ταινίες, βιβλία κτλ. για την Κατερίνα που γιορτάζει σήμερα (αλλά να βάζετε μόνο το λινκ στο γιουτουμπάκι, όχι την εικόνα, γιατί θα βαρύνει η σελίδα).

Και σε όλες τις Κατερίνες του ιστολογίου, χρόνια πολλά και να τις χαίρονται που τις αγαπάνε!