Είναι λάθος ή δεν είναι; Ιδού η απορία…

Ο τίτλος του σημερινού άρθρου δεν είναι δικός μου -δανείστηκα αυτή την παράφραση του σεξπιρικού διλήμματος από τον τίτλο ενός βιβλίου που κυκλοφόρησε πρόσφατα και που θα σας παρουσιάσω σήμερα. Το είχα πει πριν από μερικές μέρες, καθώς πλησιάζουν οι γιορτές έχω σκοπό να πυκνώσω τις παρουσιάσεις βιβλίων από το ιστολόγιο, μάλιστα φέτος για πρώτη φορά σκέφτομαι να βάλω κι ένα άρθρο με προτάσεις για καινούργια βιβλία, κάτι που συνήθως το κάναμε το καλοκαίρι.

Το σημερινό βιβλίο, λοιπόν, έχει τον τίτλο «Είναι λάθος ή δεν είναι; Ιδού η απορία…» και κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Συγγραφέας του η φίλη Άννα Ιορδανίδου, καθηγήτρια Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών και συγγραφέας πολλών καλών βιβλίων για τη γλώσσα, ένα από τα οποία είχαμε παρουσιάσει παλιότερα στο ιστολόγιο.

Ιδού η απορία, είναι ο υπότιτλος, και μερικές από τις συχνότερες απορίες εμφανίζονται κιόλας στα συννεφάκια του εξωφύλλου: Πώς να κλίνεται άραγε; Με αρχικό κεφαλαίο ή με πεζό; Γράφεται με μία ή με δύο λέξεις; Συντάσσεται με γενική ή με αιτιατική; Θέλει τόνο ή δε θέλει; Με ο ή με ω; Ερωτήματα σαν κι αυτά βρίσκει μπροστά του καθημερινά όποιος ασχολείται επαγγελματικά με τον γραπτό λόγο, και ιδίως οι επιμελητές και διορθωτές κειμένων -αλλά όχι μόνο αυτοί.

Κατά σύμπτωση, το σημερινό βιβλίο, γραμμένο τέσσερα χρόνια μετά, αποτελεί επαυξημένη και βελτιωμένη έκδοση του προηγούμενου που είχα παρουσιάσει. Πολύ επαυξημένη και πολύ βελτιωμένη όμως. Το βασικό νέο στοιχείο είναι ότι στην αρχή του βιβλίου υπάρχει μια εκτενής ενότητα (κάπου 85 σελίδες) με κείμενα: εκτενή αποσπάσματα από λογοτεχνικά έργα (π.χ. από τις «Τελετές ενηλικίωσης» του Κ. Ακρίβου και το Ιμαρέτ του Γ. Καλπούζου) αλλά και από δοκίμια, καθώς και άρθρα ειδησεογραφικών ιστοτόπων. Τα αυθεντικά αυτά κείμενα δίνουν στη συγγραφέα το υλικό για να επισημάνει, σε υποσημειώσεις, τι θα έπρεπε να προσέξει ένας διορθωτής ή επιμελητής κειμένων -όχι μόνο τα λάθη που έχουν τα κείμενα, αλλά και πολλά σωστά, εφόσον μπορεί να προβληματίσουν. Συνολικά, στις 85 περίπου σελίδες κειμένων υπάρχουν 258 υποσημειώσεις, μερικές εκτενείς.

Στη συνέχεια, ακολουθεί το κυρίως σώμα του βιβλίου, οι γλωσσικές απορίες που παρουσιάζονται σε ζευγάρια, σαν διλήμματα (π.χ. κοινότοπος ή κοινότυπος; ) , αλλά, σε αντίθεση με το προηγούμενο βιβλίο, τώρα οι «απορίες» είναι οργανωμένες σε ενότητες, όχι όλες μαζί ανάκατα, πράγμα που διευκολύνει τον αναγνώστη να κάνει συσχετίσεις και αντιδιαστολές. Ως επίμετρο δίνονται οι γραμματικοί κανόνες που διέπουν τα θέματα που συζητήθηκαν, πράγμα που διορθώνει μια έλλειψη του προηγούμενου βιβλίου, που την είχα επισημάνει κι εγώ στο παλιότερο άρθρο μου. Τέλος, υπάρχουν τα, απαραίτητα σε ένα τέτοιο έργο, ευρετήρια.

Όπως είπα, κάθε ζευγάρι λέξεων ή φράσεων θέτει ένα ερώτημα, το δε ερώτημα αφορά είτε μία λέξη/φράση που γράφεται ή συντάσσεται με δύο τρόπους (π.χ. αλιτήριος ή αλητήριος;) είτε δύο λέξεις που οι σημασίες τους συγχέονται (ακαμάτης ή ακάματος;) Στην πρώτη περίπτωση, η προτιμητέα εκδοχή αναφέρεται πρώτη στη σειρά, ενώ στη δεύτερη η σειρά παράθεσης είναι η αλφαβητική. (Φυσικά στη δεύτερη περίπτωση δεν μπαίνει ζήτημα σωστού ή λάθους· μόνο ο σγουρομάλλης του ανεκδότου ρωτούσε αν το σωστό είναι Ιράν ή Ιράκ).

Φως φανάρι πως το βιβλίο είναι καρπός των σεμιναρίων διόρθωσης και επιμέλειας κειμένου που παρέδιδε η συγγραφέας -και σίγουρα θα φανεί πολύ χρήσιμο ακριβώς σε αυτά τα επαγγέλματα, που θέλουν έναν μπούσουλα για να ακολουθούν, αφού ένας εκδοτικός οίκος ή ένα έντυπο συνήθως έχει μια ενιαία ορθογραφική και γραμματικοσυντακτική πολιτική, τουλάχιστον για τα ανυπόγραφα άρθρα του ή τις περιπτώσεις που ο συντάκτης δεν επιμένει σε προσωπική ορθογραφία ή σύνταξη. Βέβαια, σε κάποιες περιπτώσεις, η Ιορδανίδου δέχεται και τις δύο γραφές, και τους δύο τύπους γενικότερα, όπως ας πούμε στα «αιώνια διλήμματα» αυγό ή αβγό και αυτί ή αφτί, όπου δικαιολογεί και τις δύο γραφές (αλλά όχι στην τρίτη μεγάλη αιτία εθνικού διχασμού, τον ορθοπ*δικό, εκεί προτιμά τον τ. ορθοπεδικός), ή στον αναδιπλασιασμό του ρο μετά την αύξηση (έρεε ή έρρεε;).

Γενικά, η Ιορδανίδου αποφεύγει να χαρακτηρίσει «λάθος» τους αποκλίνοντες τύπους (ο τίτλος του βιβλίου μάλλον θα διαμορφώθηκε από τον εκδότη!), αλλά δεν χαρίζει κάστανα, εφαρμόζει μια μάλλον αυστηρή τυποποίηση, όπως καλώς ή κακώς οφείλουν να κάνουν οι επιμελητές κειμένων. Συχνά εξηγεί για ποιο λόγο δημιουργήθηκε ο αποκλίνων τύπος, αλλά δεν τον δικαιολογεί. Ωστόσο, δεν είναι μπαμπινιωτικά άκαμπτη ούτε κάνει παραχωρήσεις στην καθαρεύουσα. Σε αρκετές περιπτώσεις αναγνωρίζει τα δικαιώματα της χρήσης κι έτσι δεν καταδικάζει τύπους που ο Μπαμπινιώτης θεωρεί λαθεμένους. Τρανό παράδειγμα, που το ανέφερα στο προηγούμενο άρθρο, στο τέλος, και γι’ αυτό δεν θα το επαναλάβω, η διάκριση ανάμεσα σε «άμεσα» και «αμέσως», όπου η Ιορδανίδου αναγνωρίζει και χρονική σημασία στο «άμεσα’, αντίθετα με τον Μπαμπινιώτη. Ένα άλλο παράδειγμα, το δίλημμα ανάμεσα στο «όλους όσοι» και στο «όλους όσους», όπου η συγγρ. γράφει, πολύ λογικά:

όλους όσοι ή όλους όσους; Η συγκεκριμένη διατύπωση αντιστοιχεί στη διατύπωση «όλους εκείνους οι οποίοι…», άρα η σύνταξη είναι όλους όσοι. Λόγω όμως του φαινομένου της «έλξης», είναι πολύ συνηθισμένη η σύνταξη όλους όσους, όπου το δεύτερο στοιχείο «έλκεται» από την πτώση του πρώτου. Μίλησα σε όλους όσοι/όσους  ενδιαφέρονται.

Παρόμοια, η Ιορδανίδου δέχεται και το «μετά» και το «μετά από», ενώ επίσης και το «πριν» και το «πριν από» -ενώ κατά τα λαθολόγια είναι υποχρεωτικό το «πριν από» και αποφεύγεται το «μετά από».

Κάποιες φορές, ακολουθεί διπλωματική τακτική. Για παράδειγμα, δικαιολογεί και το «ο πάτερ Γεώργιος» (ως προτακτικό, άλλωστε έτσι το θεωρεί και η γραμματική), αλλά και το «ο πατήρ Γεώργιος» (αν το χρησιμοποιούμε ως αυτόνομη λέξη, λέει).

Για να πάρετε μια γεύση από το βιβλίο, σταχυολογώ πεντέξι λήμματα:

* παρακαλώ να ή παρακαλώ όπως;
Η χρήση του «όπως» είναι πλέον περιττή και απαρχαιωμένη. Άρα: Παρακαλώ να κάνετε δεκτή την αίτησή μου.

* επισείει ή επισύρει;
Όταν επισείει κάποιος κάτι, το χρησιμοποιεί απειλητικά (σαν να το κουνάει, να το «σείει» μπροστά σε κάποιον άλλο). Τον κίνδυνο κοινωνικής ύφεσης επισείει ο Διεθνής Οργανισμός Εργασίας. Όταν κάτι επισύρει κάτι άλλο, το «σύρει», το φέρνει ως αποτέλεσμα: Η αφισορύπανση επισύρει την ποινή της αυτόφωρης διαδικασίας.

* ανδριάντας ή αδριάντας;
Η λέξη προέρχεται από την αρχαία ανδριάς (στην ίδια οικογένεια λέξεων και ο άνδρας, από το ανήρ, ανδρός). Ο ανδριάντας του Μιαούλη στην Ερμούπολη.

* να περισυλλέξουν ή να περισυνελέξουν;
Ο σχηματισμός είναι περισυλλέξουν. Ο αποκλίνων τύπος οφείλεται σε επίδραση του αορίστου οριστικής περισυνέλεξαν.

* Άδωνης ή Άδωνις;
Σύμφωνα με την αρχαιοελληνική κλίση: ο Άδωνις, του Αδώνιδος. Σύμφωνα με τη νεοελληνική κλίση: ο Άδωνης, του Άδωνη. [Διπλωματική τοποθέτηση, είπαμε!]

* σ’ το είπα ή στο είπα;
Πρόκειται για τη φράση σου το είπα, άρα σ’ το είπα. Δεν πρόκειται για την πρόθεση σε, π.χ. στο σπίτι. Παρόμοια: σ’ το υπόσχομαι.

Πολύ ψωμί έχουν και μερικές υποσημειώσεις, στην πρώτη ενότητα του βιβλίου, τα σχολιασμένα κείμενα. Για παράδειγμα, αν απορείτε γιατί γράφουμε Σαββατοκύριακο, αλλά σαββατόβραδο (κεφαλαίο στη μια λέξη, πεζό στην άλλη), η απάντηση είναι: Σαββατοκύριακο με κεφαλαίο γιατί και οι δύο λέξεις που περιέχονται στη σύνθετη γράφονται με κεφαλαίο. Όταν η μια από τις δύο γράφεται με πεζό, τότε ελέγχουμε ποια είναι η βασική σημασία, π.χ. σαββατόβραδο (βασική σημασία «βράδυ») αλλά Κουτσοφλέβαρος (βασική σημασία «Φλεβάρης»).

Όπως είχα πει και κρίνοντας το προηγούμενο βιβλίο, δεν καλύπτονται όλες οι γλωσσικές απορίες και αμφιλεγόμενες περιπτώσεις. Για παράδειγμα, δεν υπάρχει το συνηθισμένο λάθος «εξέλειπε» ως αόριστος (το σωστό είναι ή εξέλιπε στα αρχαία ή εξέλειψε στη νεοελληνική), που είχε επισημάνει τις προάλλες ο Ν. Λίγγρης στη Λεξιλογία (το θέμα σηκώνει άρθρο). Επίσης, έχω μερικές διαφωνίες με τη συγγραφέα, ιδίως στο θέμα των στερεότυπων εκφράσεων. Ειδικότερα, έχω διαφωνία ως προς το αν στη σημερινή χρήση των φράσεων αυτών πρέπει να διατηρείται απαρέγκλιτα η αρχική μορφή τους, που σε ορισμένες περιπτώσεις φαίνεται αταίριαστη σήμερα (πού την κεφαλήν κλίνη αντί του ομαλότερου και σχεδόν εξίσου αρχαίου «κλίναι», περί πολλά τυρβάζη αντί του ομαλότερου σήμερα «τυρβάζεις»). Τα θέματα αυτά όμως αξίζουν χωριστό άρθρο. Και με πλήγωσε που είδα να ενστερνίζεται τον τύπο «στου Γουδή», εφόσον «το όνομα της συνοικίας της Αθήνας ‘Γουδί’ διορθώθηκε σε ‘Γουδή’ λόγω αναγωγής στο όνομα ‘Γουδής’ (μελών οικογένειας των Σπετσών που συμμετείχαν στην Ελληνική Επανάσταση)». Όμως, προσέξτε την ουδέτερη διατύπωση: εφόσον επίσημα υιοθετήθηκε ο τύπος Γουδή, η συγγραφέας τον δέχεται χωρίς να τον αξιολογεί, dura lex sed lex.

Οι διαφωνίες όμως, που είναι εντελώς φυσικό να υπάρχουν σε ένα βιβλίο που εξετάζει εκατοντάδες αμφιλεγόμενες περιπτώσεις, δεν είναι πολλές και κυρίως δεν αφαιρούν κάτι από την αξία του βιβλίου. Ένα ακόμα χρήσιμο γλωσσικό βιβλίο -κι αν έχετε φίλους γραφιάδες, διορθωτές, επιμελητές, γενικά επαγγελματίες του λόγου, δεν θα ήταν κακή ιδέα για δώρο.