Χαλαρά στην κάλπη

Όπως και χτες, έτσι και το σημερινό άρθρο παρακολουθεί μιαν άλλη λέξη που ακούστηκε αρκετά τη φετινή προεκλογική περίοδο, τη λέξη «χαλαρός», ή μάλλον τη φράση «χαλαρή ψήφος». Μιλώντας πρόσφατα στην κοινοβουλευτική ομάδα του κόμματός του, ο πρωθυπουργός κ. Αντώνης Σαμαράς τόνισε ότι «χειρότερος εχθρός μας είναι η χαλαρή ψήφος«, ενώ και ο σώγ… εταίρος του στην συγκυβέρνηση, ο Ευάγγελος Βενιζέλος, μιλώντας στους δικούς του βουλευτές, όσους απόμειναν, υποστήριξε ότι «δεν υπάρχει χαλαρή ψήφος στις ευρωεκλογές«.

Τι είναι όμως η χαλαρή ψήφος; Στην ίδια ομιλία του, ο κ. Σαμαράς προσπάθησε να δώσει έναν ορισμό: «Να θυμάστε ότι ο χειρότερος εχθρός μας είναι η χαλαρότητα. Το να μην πάνε κάποιοι να ψηφίσουν καθόλου, ή να ψηφίσουν με αίσθηση χαλαρότητας. Να εξηγήσετε την κρισιμότητα αυτής της στιγμής. Την κρισιμότητα της επόμενης μέρας. Την κρισιμότητα των επομένων μηνών». Το να μην πάει κάποιος να ψηφίσει θα μπορούσε πράγματι να θεωρηθεί ως το άκρον άωτο της χαλαρής ψήφου, αλλά ως προς το δεύτερο σκέλος, για την «ψήφο με αίσθηση χαλαρότητας», το μόνο συμπέρασμα που βγαίνει είναι η ψήφος που δίνεται χωρίς να έχει συνειδητοποιήσει ο ψηφοφόρος την κρισιμότητα της στιγμής.

Από την άλλη, αν πάμε με το λεξικό, χαλαρή ψήφος πρέπει να είναι εκείνη στην οποία αφήνονται περιθώρια ανεξαρτησίας, διότι η βασική μεταφορική σημασία της λέξης χαλαρός είναι «αυτός που αφήνει περιθώρια ανεξαρτησίας, ελευθερίας ή ελευθεριότητας».

Κι επειδή εμείς εδώ λεξιλογούμε, θα πούμε λίγο περισσότερα για τη λέξη ‘χαλαρός’. Είναι αρχαία λέξη και διατηρήθηκε μέσα στα χρόνια απαράλλαχτη τόσο στη μορφή της όσο και στην κυριολεκτική σημασία της, κάτι που δεν συμβαίνει με πάρα πολλές νεοελληνικές λέξεις που υπάρχουν και στα αρχαία (περισσότερες είναι εκείνες που έχουν αλλάξει σημασία λίγο ή πολύ). Η λέξη χαλαρός στα αρχαία παράγεται από το ρήμα «χαλάω, χαλώ», το οποίο επίσης υπάρχει στα νέα ελληνικά και είναι παράδειγμα λέξης που άλλαξε σημασία, διότι αρχικά σήμαινε ‘χαλαρώνω, λύνω’.

Επόμενη σημασία του ρήματος «χαλώ» είναι «αφήνω κάτι να πέσει», ιδίως στο ψάρεμα: αφήνω τα δίχτυα να πέσουν. Όταν στο κατά Λουκάν (5.5) λέει «επί δε τω ρήματί σου χαλάσω τα δίκτυα», εννοεί ότι θα τα ρίξει στη θάλασσα, όχι ότι θα τα «χαλάσει» με τη νεοελληνική σημασία. Μάλιστα, αυτή η σημασία, κι αν δεν έχει σωθεί στο σημερινό ρήμα ‘χαλάω’, έχει μεταβιβαστεί όμως σε ένα εγγονάκι του. Εξηγούμαι: το ρήμα «χαλάω» με τη σημασία «αφήνω να πέσει», πέρασε στα λατινικά, και από το υστερολατινικό calare, με την ίδια σημασία, πέρασε στα ιταλικά και στα βενετικά (calar) απ’ όπου επανήλθε, αντιδάνειο πια, καλάρω, που το λέμε για τα πανιά αλλά και για τα δίχτυα.

Είτε από τη σημασία «αφήνω να πέσει» > «ρίχνω κάτω» που προκειμένου για κτίσματα, τοίχους κτλ. ισοδυναμεί με το «καταστρέφω», είτε από τη σημασία «χαλαρώνω, μαλακώνω» που οδηγεί στο «εξασθενίζω», στα μεσαιωνικά χρόνια το ρήμα παίρνει τις  σημασίες τις σημερινές (φθείρω, καταστρέφω-ομαι, κτλ.), ενώ παλιότερα σήμαινε και «σκοτώνω» (π.χ. «μας φυλάκωσε και γύρευε να μας χαλάσει» στον Μακρυγιάννη).

Θα μπορούσα να γράψω πολλά για το σημαντικό αυτό ρήμα, αλλά θα εστιαστώ σε δύο σημεία. Πρώτον, τη φρασεολογική συστάδα που έχει σχηματιστεί με άξονα το ρήμα ‘χαλάω’ και το ουσιαστικό ‘κόσμος’. Λέμε, καταρχάς, «χαλάει ο κόσμος», όταν γίνεται μεγάλη αναταραχή ή θόρυβος π.χ. «χαλάει ο κόσμος από τη βροχή». Όταν κάποιος «χαλάει τον κόσμο» κάνει μεγάλη φασαρία με τις διαμαρτυρίες του ή καταβάλλει κάθε προσπάθεια για να πετύχει κάτι («χάλασε τον κόσμο για να βρει το βραχιόλι που έχασε». Αν όμως βγάλουμε το άρθρο, το αρνητικό πρόσημο γίνεται θετικό: κάτι που «χαλάει κόσμο» έχει μεγάλη επιτυχία, π.χ. μια ταινία ή μια παράσταση. Βέβαια, αν πούμε «χάλασε ο κόσμος», σκέτο, εννοούμε ότι ανατράπηκε η παλιά ευρυθμία και ομαλότητα -εδώ η χρήση είναι λιγότερο μεταφορική. Από την άλλη, λέμε «δεν χάλασε κι ο κόσμος!» (ή: δεν χάθηκε κι ο κόσμος!) όταν θέλουμε να πούμε ότι κάτι έχει δευτερεύουσα βαρύτητα και δεν θα έχει σοβαρές συνέπειες, π.χ. «δεν χάλασε κι ο κόσμος αν αργήσεις μια μέρα στη δουλειά». Και αντίθετα, λέμε «ο κόσμος να χαλάσει» για να δηλώσουμε ότι κάτι θα γίνει οπωσδήποτε, ό,τι κι αν συμβεί («θα πάω σινεμά ο κόσμος να χαλάσει»).

Δεύτερο σημείο, η σχετικά πρόσφατη επέλαση του ρήματος «χαλάω» στην αργκό, όπου «με χαλάει» ή «χαλιέμαι» σημαίνει «μου χαλάει το κέφι, θυμώνω, παρεξηγούμαι, δυσφορώ» -παλιότερα λέγανε «μου τη σπάει» και «μου τη δίνει».  Ενδιαφέρουσα και η επέκταση, «δεν σε χαλάει» ή «δεν σε χάλασε«, που δεν σημαίνει, όπως θα περίμενε κάποιος αμύητος, «δεν σε πείραξε κάτι» αλλά «καλά να πάθεις» ή «σειρά σου ήταν, δεν μπορούσες να το αποφύγεις». Η έκφραση χρησιμοποιείται ιδίως στον στρατό (ή τουλάχιστον χρησιμοποιόταν μέχρι πρόσφατα, ενώ ήταν άγνωστη όταν είχα υπηρετήσει εγώ, πριν από σχεδόν τριάντα χρόνια), όπου γέννησε κάμποσες παραφυάδες, όπως «δεν σε χαλούμι / δεν σε χαλούλου/ δεν σε χαλούλου καθολούλου».

Και βέβαια, ό,τι χαλάει γίνεται χάλια, αλλά το χάλι και τα χάλια καμιάν ετυμολογική σχέση δεν έχουν με το ρήμα χαλάω, προέρχονται από τα τουρκικά και τα αραβικά, όπου hal σημαίνει «κατάσταση», ουδέτερα, και μόνο στα ελληνικά, μάλλον λόγω της δείνωσης που συχνά παθαίνουν τα δάνεια, πήρε η λέξη  αποκλειστικά κακή σημασία. Αραβικό είναι και το χαλί (εξού και η ψευδοαραβική έκφραση ‘χάλι το χαλί Μιχάλη μου’), και ούτε αυτό έχει καμιά σχέση με το ‘χαλάω’.

Μια και αναφερθήκαμε στην αργκό, πρέπει να πούμε ότι το «χαλαρά» (με δύο ή τρία λάμδα κατά το στερεότυπο των Θεσσαλονικιών) είναι, για να ανατρέξουμε και πάλι στο slang.gr, γενική καταφατική απάντηση, επίρρημα που σημαίνει ‘με διαφορά, άνετα’, γενικός επιρρηματικός προσδιορισμός που προσδίδει θετική έννοια στο ρήμα, και τελικά «το απόλυτο πασπαρτού, η απάντηση σε οποιαδήποτε ερώτηση».

Οπότε, η απάντηση στο ερώτημα «Θα ψηφίσετε στις εκλογές που έρχονται;» είναι: «Χαλαρά!»