Στα σαράντα του ΠΑΣΟΚ

Κλείνουν σήμερα 40 χρόνια από τις 3 του Σεπτέμβρη του 1974, ημερομηνία που διάλεξε για το συμβολισμό της ο Ανδρέας Παπανδρέου για να ανακοινώσει την ίδρυση του κινήματος που έμελλε να ονομαστεί ΠΑΣΟΚ και να σημαδέψει την πολιτική και όχι μόνο ζωή του τόπου για τα περισσότερα από τα σαράντα χρόνια που ακολούθησαν.

Αν ήταν άνθρωπος, το ΠΑΣΟΚ θα βρισκόταν σήμερα στο απόγειο της δύναμής του, συνδυάζοντας πείρα με ορμή -αλλά είναι συλλογικότητα και βρίσκεται ημιθανής, σε σημείο που η επέτειος των σαράντα (χρόνων) να παραπέμπει εξίσου στα σαράντα των πεθαμένων. Καλώς ή κακώς, η κρίση έσκασε στα χέρια του ΠΑΣΟΚ και το κόμμα αυτό διακυβέρνησε τη χώρα πάνω από τα μισό των τεσσάρων προηγούμενων δεκαετιών κι έτσι θεωρείται βασικός υπεύθυνος για όλα τα δεινά που περνάμε τώρα.

Ενώ μέσα στο ίδιο το αποδυναμωμένο ΠΑΣΟΚ ακούγονται έντονες οι φωνές αμφισβήτησης της σημερινής ηγεσίας του, από το υπόλοιπο πολιτικό φάσμα διατυπώνεται δριμύτατη κριτική για τα πεπραγμένα αυτού του κόμματος. Και από τη μεν δεξιά επιχειρείται, με την καταδίκη του ΠΑΣΟΚ, να απαξιωθούν τα κεκτημένα εκείνα που κερδήθηκαν στα χρόνια της διακυβέρνησης της χώρας από το ΠΑΣΟΚ: άνοδος του βιοτικού επιπέδου των λαϊκών στρωμάτων, συντριβή του αυταρχικού κράτους της δεξιάς και του ‘φόβου του χωροφύλακα’, αναγνώριση της εθνικής αντίστασης και επιστροφή (όχι όλων) των πολιτικών προσφύγων, εκδημοκρατισμός και επέκταση του συνδικαλιστικού κινήματος, νόμος-πλαίσιο στα πανεπιστήμια, πολιτικός γάμος, μονοτονικό κτλ.

Η αριστερά είχε αμφίθυμη σχέση απέναντι στο ΠΑΣΟΚ, το οποίο οικειποιήθηκε τα συνθήματά της, ικανοποίησε κάποια αιτήματά της και προσεταιρίστηκε τους ψηφοφόρους της. Στις 18 Οκτωβρίου 1981 βγήκαν στο δρόμο να πανηγυρίσουν όχι μόνο νέοι με πράσινες σημαίες αλλά και με πολίτες με κόκκινες. Όντας το μόνο αριστερό κοινοβουλευτικό κόμμα κατά την πρώτη τετραετία διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, το ΚΚΕ συμπορεύθηκε σε πολλά με το ΠΑΣΟΚ ακολουθώντας μια στάση κριτικής στήριξης, και στήριξε καθοριστικά την υποψηφιότητα Σαρτζετάκη για την Προεδρία της Δημοκρατίας το 1985 (το ΚΚΕ, ως τμήμα του ΣΥΝ, ψήφισε ξανά για ΠτΔ το 1989-1990, οπότε προκαλεί ερωτήματα η πρόσφατη δήλωση του Δ. Κουτσούμπα ότι το ΚΚΕ «από θέση αρχών» δεν ψηφίζει ΠτΔ -έχει αλλάξει αρχές το ΚΚΕ ή έχει ασθενή μνήμη ο Δ. Κουτσούμπας; ) Αλλά και η ανανεωτική αριστερά κράτησε φιλική στάση, ενώ μετά την ίδρυση του ενιαίου ΣΥΝ πολλά στελέχη της συμμετείχαν στον κρατικό μηχανισμό και στήριξαν π.χ. τις κυβερνήσεις Σημίτη.

Ωστόσο, η κριτική της αριστεράς απέναντι στα εκφυλιστικά φαινόμενα του ΠΑΣΟΚ δεν μπορεί να είναι ίδιας τάξης με την κριτική της δεξιάς -αλλιώς, επαληθεύεται το παλιό κλισέ για το μωρό και τα βρομόνερα του μπάνιου του. Και αυτό το λέω εγώ που πρέπει να ανήκω στη μειοψηφία, αφού δεν έχω ποτέ μου ψηφίσει ΠΑΣΟΚ σε καμιά απολύτως εκλογική διαδικασία.

Φυσικά, παρόλο που σήμερα το ΠΑΣΟΚ έχει πάρει, αναντίστρεπτα για κάποιους, την κατιούσα, και ενώ ο πρόεδρός του, πιθανότατα η πιο μισητή πολιτική μορφή στην Ελλάδα μεταπολεμικά, επιχειρεί να το διαχύσει σε άλλα σχήματα, το ΠΑΣΟΚ εξακολουθεί να «είναι εδώ». Αφενός επειδή συγκυβερνά και αφετέρου επειδή κατά τον κοινό μύθο, το κακό ΠΑΣΟΚ ή το βαθύ ΠΑΣΟΚ, αυτό τέλος πάντων που του φορτώνουν όλα τα κρίματα της μεταπολίτευσης αφήνοντας άμωμη τη σημερινή ηγετική του ομάδα, έχει υποτίθεται μετακομίσει αύτανδρο στον ΣΥΡΙΖΑ, ο οποίος είναι το νέο ΠΑΣΟΚ ή το νεοπασόκ.

Ο μύθος έχει κόκκους αλήθειας: για να εκτιναχθεί μια πολιτική δύναμη από το 4% στο 27% αυτονόητο είναι πως θα έχει πάρει ψηφοφόρους από άλλους χώρους.  Οι ψηφοφόροι βέβαια δεν είναι γελάδια ώστε να έχουν χαλκά στο αυτί, κι έτσι δεν ξέρουμε ποιες ακριβώς είναι οι μετακινήσεις, ούτε ποια ήταν η πολιτική διαδρομή των ανθρώπων αυτών σε βάθος χρόνου. Μετακινήσεις βεβαίως υπήρξαν και σε επίπεδο στελεχών και αυτή τη στιγμή στον ΣΥΡΙΖΑ λειτουργεί μια ακμαία σοσιαλιστική τάση, σε μεγάλο βαθμό πασοκογενής, αν και οι πασοκογενείς ψηφοφόροι μάλλον υποεκπροσωπούνται, δηλαδή αντιπροσωπεύουν πολύ μεγαλύτερο ποσοστό στην κάλπη απ’ ό,τι στα ψηφοδέλτια, κι αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί να συνεχιστεί επ’ αόριστο.

Ωστόσο, οι πασοκογενείς του ΣΥΡΙΖΑ, σχεδόν στην ολότητά τους, δεν προέρχονται από τα ηγετικά κλιμάκια του ΠΑΣΟΚ, ελάχιστοι είχαν ασκήσει εξουσία από καίριες θέσεις, πολλοί δε ήταν «μαύρα πρόβατα» τον καιρό που ανήκαν στο ΠΑΣΟΚ, μόνιμοι διαφωνούντες, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη Σοφία Σακοράφα. Κατά τη γνώμη μου δηλαδή, δεν αντιπροσωπεύουν το «βαθύ» αλλά το υγιές ΠΑΣΟΚ, το ζωντανό και προοδευτικό του κομμάτι. Σε αντίθεση με τον μύθο, το βαθύ ΠΑΣΟΚ δεν έχει εγκαταλείψει το «καράβι που βουλιάζει»: αντίθετα, μένει στο καράβι και με καραβιές διορίζεται σε θέσεις ειδικών συμβούλων ή αντιπροέδρων με παχυλούς μισθούς: δεν είναι κορόιδα να αποποιηθούν μισθούς (ακόμα και σήμερα) των 6.000 το μήνα στα 35 τους χρόνια.

Όμως εδώ λεξιλογούμε, οπότε στο δεύτερο μισό του άρθρου θα ήθελα να επικεντρωθούμε στις λέξεις και τις φράσεις της γλώσσας μας που γεννήθηκαν από και για το ΠΑΣΟΚ. Για να μην επαναλάβουμε κλισέ, ατάκες και φράσεις που χαρακτηρίζουν γενικά τη μεταπολίτευση (και που τα είχαμε εξετάσει σε πρόσφατο άρθρο) θα πρότεινα να περιοριστούμε σε λέξεις και φράσεις που αφορούν το κόμμα ΠΑΣΟΚ μάλλον παρά τα ρητά του Ανδρέα Παπανδρέου, αν και η διαχωριστική γραμμή δεν είναι πάντα εύκολο να χαραχτεί.

Και ξεκινάμε από το όνομα. ΠΑΣΟΚ λέμε, αλλά δεν ήταν πάντοτε έτσι ή τουλάχιστον δεν ήταν έτσι στην αρχή-αρχή. Το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα αρχικά παρουσιάστηκε στις εφημερίδες, τουλάχιστον του ΔΟΛ, με το ακρώνυμο Π.Σ.Κ. -όμως δεν ξέρω αν τούτο ήταν επιλογή του ίδιου του κόμματος ή του ΔΟΛ. Το απόκομμα αριστερά είναι από το Βήμα της 11.9.1974, ενώ εδώ έχω ανεβάσει το πρωτοσέλιδο της ίδιας εφημερίδας στις 4.9.1974, δηλαδή την επαύριο της ανακοίνωσης της ίδρυσης του κινήματος. Να σημειώσω με την ευκαιρία ότι τις μακρινές εκείνες εποχές το κόμμα του Ανδρ. Παπανδρέου δεν ήταν το αγαπημένο των ΜΜΕ -σε όλα τα πρωτοσέλιδα του Βήματος τον μήνα Σεπτέμβριο 1974 δεν βρήκα καμιά άλλη αναφορά στο Π.Σ.Κ. ή στο ΠΑΣΟΚ.

Η μετατροπή του δυσκολοπρόφερτου Π.Σ.Κ. σε ΠΑΣΟΚ δεν άργησε βέβαια. Διάβασα πρόσφατα (ίσως από τη φίλη Βασιλική Μετατρούλου) ότι αυτό ήταν ιδέα του Στ. Ψυχάρη -το μεταφέρω απλώς. Συνήθως το ΠΑΣΟΚ γράφεται ως μία λέξη χωρίς τελείες αν και συχνά βλέπεις επίσης τη γραφή ΠΑ.ΣΟ.Κ. Ο ΔΟΛ έναν καιρό (το συνεχίζει σποραδικά και τώρα) είχε λανσάρει τη γραφή ΠαΣοΚ.

Ο οπαδός του ΠΑΣΟΚ ονομάστηκε Πασοκατζής και Πασοκτζής αρχικά (θηλυκό σε –τζού), ενώ λίγο αργότερα εμφανίστηκε το Πασόκος (θηλ. Πασόκα) που είχε ελαφρώς μειωτικό χαρακτήρα. (Ο Στάθης Σταυρόπουλος πρωτοτύπησε πλάθοντας το ‘πασόκιος’ ως ουσιαστικό αντί για πασόκος). Πασοκικός είναι το επίθετο για όποιον και ό,τι σχετίζεται με το ΠΑΣΟΚ και το επίρρημα πασοκικά. Αυτές τις λέξεις τις καταχωρεί το λεξικό Μπαμπινιώτη, αλλά βέβαια σε πιο ανεπίσημο ύφος υπάρχουν πολύ περισσότερες.

Ήδη αναφέραμε την πασοκοποίηση, αν και δεν είναι απο τις πρώτες που εμφανίστηκαν, ενώ επίσης χρησιμοποίησα τον όρο πασοκογενής. Μπορούμε επίσης να αναφέρουμε την πασοκρατία, ενδιαφέρουσα απλολογία υπό την επίδρ. π.χ. της δημοκρατίας, ενώ σπανιότερο είναι το μη απλολογικό πασοκοκρατία. Επίσης το μεγεθυντικό Πασοκάρα που τουλάχιστον σήμερα έχει αρνητική χροιά. Να αναφέρουμε τον πασοκισμό, ο οποίος (όπως και αρκετές από τις λέξεις της οικογένειας αυτής) εμφανίζεται με δυο γραφές, πασοκισμός και ΠΑΣΟΚισμός. Στο slang.gr έχει καταχωρηθεί το πασοκιστάν, το οποίο έχει δυο έννοιες: αφενός είναι υποτιμητικό για το νεοελληνικό κράτος όπως θεωρείται ότι κατάντησε επί ΠΑΣΟΚ και αφετέρου, από δεξιοχρυσαβγίτικη σκοπιά, είναι υπαινιγμός για τις υποτιθέμενες αθρόες ελληνοποιήσεις αλλοδαπών που έκανε το ΠΑΣΟΚ -να πω παρεμπιπτόντως ότι ποτέ δεν χρησιμοποιώ τον όρο Ελλαδιστάν και νιώθω μιαν ενόχληση όταν τον διαβάζω.

Από κει και πέρα έχουμε τις πασοκιές, τα φερσίματα ή τερτίπια δηλαδή του ΠΑΣΟΚ και των Πασόκων, και άλλα μειωτικά σύνθετα όπως πασοκόφατσα, πασοκόμουτρο, πασοκόσκυλο και άλλες που θα μου πείτε εσείς. Άλλα σύνθετα είναι ο αρχιπασόκος, ο παλαιοπασόκος και ο νεοπασόκος. Υποτιμητική παραλλαγή του ονόματος του κόμματος είναι το ΘΑΣΟΚ, υπαινιγμός για τις απλόχερες υποσχέσεις που μοίραζε ο ιδρυτής του (θυμηθείτε και το «θαθαθάθα θαθάθαθα» του Χάρρυ Κλυνν).

Λέξεις για το Πασόκ που δεν έχουν μέσα το όνομα του κόμματος είναι ο πρασινοφρουρός, μειωτικός όρος βγαλμένος από τα εργαστήρια της δεξιάς προπαγάνδας πάνω στο πατρόν του ερυθροφρουρού, οι κλαδικές (αλλά και οι κλαδάρχες παλιά), οι λοχαγοί (εννοώντας τα νεότερα και ανερχόμενα στελέχη’ βέβαια ο όρος επεκτάθηκε και στον μηχανισμό της ΝΔ) καθώς και οι κηπουροί (όρος που επίσης χρησιμοποιήθηκε δικομματικά, κυρίως όμως για τα εκτός κομματικού μηχανισμού στελέχη που διόρισε ο Γ.Α.Παπανδρέου σε υπουργικές θέσεις). Σχετικός με το ΠΑΣΟΚ στη χειρότερη εκδοχή του είναι και ο αυριανισμός (περισσότερα εδώ) και τα παράγωγά του, όπως και ο νεοαυριανισμός που μπορεί να εντοπίζεται σε πολλούς πολιτικούς χώρους.

Υπαινίχθηκα πιο πριν τη φράση «το ΠΑΣΟΚ είναι εδώ», που πρέπει να πρωτοακούστηκε ως σύνθημα στην προεκλογική περίοδο του 1989. Αυτή τη στιγμή, καθώς γράφω κάπως βιαστικά επειδή έχω ταξίδι, δεν μπορώ να σκεφτώ κάποιαν άλλη -αλλά επαφίεμαι στη συλλογική σας σοφία για να εμπλουτιστεί ο κατάλογος αυτός, σαν αφιέρωμα στα σαράντα του ΠΑΣΟΚ -όπως κι αν πάρει κανείς αυτή τη φράση!