Στο Βαρβάκειο πριν από 140 χρόνια

Άρχισαν την περασμένη Πέμπτη τα μαθήματα της νέας σχολικής χρονιάς στα γυμνάσια και στα λύκεια, οπότε ταιριάζει σήμερα Κυριακή να βάλουμε κάτι σχολικό, μαθητικό. Κατά σύμπτωση, διαβάζω τούτο τον καιρό τα απομνημονεύματα του ποιητή Γ. Δροσίνη, τα «Σκόρπια φύλλα της ζωής μου», δυο ογκωδέστατους τόμους εκδομένους από τον Σύλλογο προς διάδοσιν των ωφελίμων βιβλίων -που ιδρυτικό του μέλος ήταν θαρρώ ο ίδιος ο Δροσίνης- σε επιμέλεια του καθηγητή Γιάννη Παπακώστα. Γεννημένος το 1859, ο Δροσίνης, που ευτύχησε να ζήσει ως το 1951, έγραψε τις αναμνήσεις αυτές στη δεκαετία του 1930 και του 1940 σε αυτοτελή κεφάλαια που δημοσιεύτηκαν σε εφημερίδες. Ένα κεφάλαιο από αυτά λέγεται «Τα χρόνια του σχολείου» και από το κεφάλαιο αυτό διαλέγω να παρουσιάσω σήμερα περίπου το (δεύτερο) μισό. Στο πρώτο μισό της αφήγησης, που το παρέλειψα, ο Δροσίνης λέει ότι πήγε σχολείο πρώτη φορά τον Σεπτέμβριο του 1868, στο λύκειο Δανιήλ Σουρμελή, στη γωνία των οδών Σοφοκλέους και Αριστείδου, πολύ κοντά στο τότε σπίτι του της οδού Παρθεναγωγείου (σήμερα Πεσμαζόγλου). Επειδή είχε διδαχτεί σε ένα νηπιαγωγείο και στο σπίτι, κατατάχτηκε στην τρίτη τάξη του (τριτάξιου τότε) δημοτικού. Στη συνέχεια παρακολουθούμε πώς φοίτησε στο τριτάξιο Ελληνικό Σχολείο και στο Γυμνάσιο. Άλλες χρονολογίες δεν δίνει ο Δροσίνης, αλλά εύκολα λογαριάζουμε πως όλα αυτά διαδραματίστηκαν στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1870, πριν από 140 περίπου χρόνια.

Μονοτόνισα και προσάρμοσα την (έτσι κι αλλιώς πολύ όμοια με τη σημερινή) ορθογραφία. Μπορεί να έχει ξεφύγει κανα λαθάκι απο το οσιάρ. Ο Δροσίνης γράφει ομαλή δημοτική, με πιο βασική ιδιομορφία τον τύπο «ήτον» (και σπάνια ήτο) στο τρίτο ενικό πρόσωπο αντί για «ήταν» και τη ρηματική κατάληξη -ουνταν στον μεσοπαθητικό παρατατικό (π.χ. χρειάζουνταν και ειδικώς, αν και όχι στο απόσπασμα που θα δούμε, ήρχουνταν αντί για έρχονταν/ερχόντουσαν).

Τον άλλο χρόνο τo Λύκειον Σουρμελή άλλαξε σπίτι και πήγε στην οδόν Αιόλου, δίπλα στην Εθνική Τράπεζα. Τώρα τo σπίτι εκείνο έχει χωνευτεί μέσα στο Κατάστημα της Τραπέζης. Τότε ήτον μεγάλο, με τρία πατώματα, μ’ ένα μακρύν εξώστη, που είχε κρεμασμένη και την επιγραφή του σχολείου, με μια αρχοντική είσοδο. Στο βάθος ήτον ένα μικρότερο δίπατο σπίτι, τo Διδακτήριον. Τo εμπρός σπίτι ήτο τo Οικοτροφείον. Και μεταξύ των δύο ένας ανοιχτός τόπος, μισός αυλή, μισός κήπος.

Εκεί πέρασα τις τρεις τάξεις του Ελληνικού Σχολείου. Και τίποτε ξεχωριστό δε θυμούμαι από τα τρία αυτά χρόνια.

Ήμουν πάντα πολύ καλός μαθητής, όχι όμως πρώτος σ’ όλα τα μαθήματα, παρά μόνον στα Μαθηματικά. Στα θεωρητικά, την Ιστορία και τα Ιερά, με ξεπερνούσαν άλλοι, που τ’ αποστήθιζαν από τo βιβλίο, κι ενθουσίαζαν τους δασκάλους. Δεν μπόρεσα ποτέ να υποταχτώ σ’ αυτή τη μέθοδο κι έλεγα τo κείμενο με μεγάλη ελευθερία, ώστε κάποτε ένας δάσκαλος της Ιστορίας μού είπε ειρωνικά:

– Μα, λογιώτατε, δεν σου αρέσει τo ύφος του συγγραφέως και θέλεις να του τo διορθώσεις εσύ;

Τη Γεωγραφία τη μαθαίναμε χωρίς χάρτες. Δεν ήτον λοιπόν τίποτε άλλο, παρά ένας κατάλογος ξενικών ονομάτων βουνών, ποταμών και πόλεων. Εξαιρετική σημασία είχεν ο αριθμός των κατοίκων, που τον εξακρίβωνεν ο δάσκαλος με τo βιβλίο στα χέρια: μην τύχει και του λείψει ή του περισσέψει κανένας!

Από τους δασκάλους μας δεν ήτον κανένας, που να μας δίνει κάτι παραπάνω από την ευσυνείδητη τυπική διδασκαλία του, χωρίς ψυχή, χωρίς ενθουσιασμό. Μαθαίναμε γράμματα ξερά και τίποτε άλλο. Γι’ αυτό μέναμε ξένοι, σε ψυχική απόσταση απ’ όλους εκείνους τους δασκάλους, που τα ονό­ματα τους, κι όσα θυμούμαι ακόμα, δε μου λένε τίποτε.

Από του Σουρμελή πήγα στο Βαρβάκειον κι εκεί τελείω­σα τις τέσσερες τάξεις του, πάντα καλός μαθητής γενικά, αλλά καλύτερος στα Μαθηματικά, στη Φυσική και προ πάντων στη Χημεία. Τo μάθημα αυτό μας τo δίδασκε κάποιος, που μπορεί να μην ήτον σοφός επιστήμων, ήτον όμως μάγος και για μένα και για όλους τους άλλους, με τα πειράματα που μάς έκανε. Τα πειράματα αυτά, όσα ήταν εύκολα, τα δοκίμαζα και στο σπίτι μου, και κάποτε κόντεψα να χάσω τα μάτια μου με την παραγωγή υδρογόνου για τo Λύχνο του Διογένους.

Το παπαγάλισμα του Ελληνικού Σχολείου εξακολουθούσε, γιατί τo προσωπικό είχε βγει από τo ίδιο καζάνι. Κι έφτανε τo παπαγάλισμα κι ως εκεί, που δε χωρούσε: στη Στερεομε­τρία! Ο μαθητής έγραφε στον πίνακα τα ίδια στοιχεία ΑΒΓ με τo κείμενο. Αν του τα άλλαζες, δεν καταλάβαινε τίποτε από τo θεώρημα! Αδιάφορο όμως για τον καθηγητή: του έδινε βαθμό Άριστα για τo παπαγάλισμα.

Και θυμούμαι κάποιον μεγάλο μαθητή από τη Ρόδο, που μελετούσε πέντε ώρες την ημέρα.

Στο διάλειμμα μού λέει, δείχνοντάς μου έναν κύβο:

– Δεν μπορώ να καταλάβω, πώς τo βιβλίο λέει όλες τις γωνίες του ορθές, ενώ στο σχήμα φαίνονται μερικές οξείες κι άλλες αμβλείες!

Δεν είχε άδικο. Αφού η φαντασία δεν μπορούσε να τον βοηθήσει στην προοπτική αναπαράσταση του κύβου, μήπως τον βοήθησε ο καθηγητής του; Με δώδεκα ίσια κομμένα ξυλαράκια ή κλαδάκια δέντρου και λίγο κερί μπορούσε να μάς κάνει έναν κύβο. Αλλά πού καταδέχουνταν να κατεβεί στην πρακτική αυτή διδασκαλία από τα ύψη του μαυροπί­νακα με τα ΑΒΓ της κιμωλίας!

Πρέπει όμως να ξεχωρίσω έναν καθηγητή μου. Αλίμονο μου, αν μ’ άκουε να του δίνω τον τίτλο αυτό. Δεν τον δέχουνταν, και θύμωνε μάλιστα:

– Εγώ είμαι δάσκαλος, δεν είμαι καθηγητής. Ούτε ρεντιγκότα φορώ, ούτε ψηλό καπέλο. Φορώ μποξά. Κι ο δάσκαλος είναι ανώτερός του, γιατί δάσκαλος ήτον κι ο Χριστός, δεν ήτον Κύριος Καθηγητής.

Το όνομά του Νικοκλής. Αδύνατο να τον έχουν λησμονήσει οι παλιοί μαθηταί του, όσοι ζούν άκόμα.

Και πώς να λησμονηθεί η εισαγωγή του στους Φιλιππικούς του Δημοσθένους; Αμέσως μας έβγαλεν από τη μεγάλη πλά­νη, που είχαμε για τους αρχαίους συγγραφείς. Θαρρούσαμε, πως έγραψαν τα στερεότυπα κείμενα της Λειψίας επίτηδες, για να τα διδάσκουν στα σχολεία.

– Κουτσουρένια, μας είπε ο Νικοκλής, με τη συνηθισμένη του προσφώνηση, τί ήτον ο Δημοσθένης, και τι ήτον ο αντίθετός του πολιτικός ο Αισχίνης; Δυο ρήτορες στη Βουλή. Σαν να πούμε Δεληγιώργης ο ένας, Λομβάρδος ο άλλος. (Ήταν τότε οι δυο κορυφαίοι ρήτορες στη Βουλή).

Μ’ αυτό τον τρόπο μάς ζωντάνεψε αμέσως τα άψυχα κείμενα κι από πεταλούδες καρφωμένες σε κουτί, τα είδαμε πεταλούδες φτερωτές στα λουλούδια των κήπων.

Την ίδια μέθοδο και στην Ιλιάδα του Ομήρου:

– Και τι ήτον, κουτσουρένια, ο Αγαμέμνων; ήτον ο Κολοκοτρώνης. Και τι ήτον ο Νέστωρ; ο Πετρόμπεης. Κι ο Αχιλλεύς; Θανάσης Διάκος. Κι οι Αχαιοί; Κατσικοκλέφτες μαζεμένοι για κανένα πλιάτσικο από την πλούσια Τρωάδα. Eϋκνήμιδες, τους λέει ο Όμηρος! Γυμνοποδαράδες με μισό τσαρούχι. Καρηκομόωντες! Παπαδίστικα μαλλιά και ψείρα κομπολογάτη.

Όταν, ύστερα από χρόνια, πρωτοδιάβασα την Ιλιάδα του Πάλλη, μου ήρθε στο νου ο Νικοκλής σαν ένας πρόδρομός του.

To μάθημά του μάς ήτον πάντα ευχάριστο και διασκεδαστικό. Με τα ανέκδοτά του, με τον εύθυμο τρόπο του σε κάθε τί, μάς κρατούσε δεμένους τις δυο ατέλειωτες ώρες των Ελ­ληνικών.

Δεν μπορούσε να υποφέρει τις μεταφράσεις των αρχαίων συγγραφέων και μας είχε απαγορεύσει τη μετάφραση του Θουκυδίδη από τον Αλέξανδρο Σκαλίδη. Κάποτε παρατή­ρησε, πως ένας μαθητής κρυφοδιάβαζε κάτι στα γόνατά του, κι αμέσως υποπτεύτηκε, πως ήτον μετάφραση. Κατέβηκε ορμη­τικά από την έδρα κι άρπαξε ένα βιβλίο, που έμοιαζε πολύ στο σχήμα με τη μετάφραση του Θουκυδίδη:

– Σκαλίδειον μου φέρνεις, κουτσουρένιο!

Άνοιξε κάπου τo βιβλίο χωρίς να προσέξει στο εξώφυλλο κι άρχισε να διαβάζει δυνατά:

«Η Παυλίνα ήτον ανήσυχος διά την καθυστέρησιν του φιλτάτου της Ροδόλφου».

Σταμάτησε με προσποιημένη απορία:

– Τέτοια περικοπή δε θυμούμαι από τo Θουκυδίδη!

Γύρισε στην πρώτη σελίδα και διάβασε:

– Απόκρυφα του Λονδίνου.

Τι πανηγύρι έγινε στην τάξη μετά την αποκάλυψη!

Και τι απροσδόκητο τέλος!

Αντί να θυμώσει ο Νικοκλής και να διώξει τον ένοχο μαθητή από την τάξη, είπε με πολύ ήσυχη φωνή σ’ όλους μας.

– Αυτά τα βρομάντζα κι εγώ τα διάβαζα νέος κι εσείς θα τα διαβάσετε, όσο κι αν σάς πω, πως χάνετε καιρό, που μπορείτε να κάνετε άλλα καλύτερα διαβάσματα. Εδώ όμως να τα φέρνετε, μαζί με τo Θουκυδίδη, είναι ιεροσυλία…

Κι αφού κοντοστάθηκε λίγο:

– Αλλά μικρότερη πάλι ιεροσυλία από την Σκαλίδειον μετάφραση.

Κι αντί να κρατήσει τo ένοχο βιβλίο, τo ξανάδωσε στο μαθητή:

– Πάρε το, κουτσουρένιο, και δώσ’ το πίσω σ’ εκείνον, που 0ά σου τo δάνεισε βέβαια. Δε θέλω ξένον άνθρωπο να τον ζημιώσω. Κι εσύ, κουτσουρένιο, θα μου φέρης αύριο καθαρά αντιγραμμένο από τo κείμενο τον Επιτάφιο του Περικλέους: πρόστιμο στο Θουκυδίδη.

Τούς μεγάλους, τους ψηλούς τους έλεγε μπαμπάδες. Κάποτε ένας τέτοιος μαθητής έκανε ταραχή με τον πλαγινό του. Ο Νικοκλής τον φωνάζει να βγει από τo θρανίο και να ρθει μπροστά του:

– Στάσου αυτού εσύ, μπαμπά!

Και φωνάζοντας έναν άλλο μαθητή:

– Πήγαινε να πεις του επιστάτη να φέρει τη σκάλα, ν’ ανεβώ να τον δείρω.

Για να μην έχομε φόρτωμα τα βιβλία του σχολείου, κι από κοκεταρία, ακόμα, για να μη φαινόμαστε μαθηταί, δεν τα θέλαμε δεμένα. Τα είχαμε ξηλωμένα μάλιστα, φύλλα φύλλα, και παίρναμε στο σχολείο τα φύλλα, που μας χρειάζουνταν, τρυπωμένα στο στήθος κάτω από τo γιλέκι.

Αυτό τo παρατήρησε μια μέρα ο Νικοκλής, την ώρα που κατεβαίναμε τη σκάλα του Βαρβακείου, και φώναξε κάποιο μαθητή, ενώ τρύπωνε μέσα του φύλλα από τo στερεότυπο του Θουκυδίδη:

– Έλα δω εσύ, κουτσουρένιο. Ντροπή σου τo ’χεις να περπατάς στο δρόμο αλαμπρατσέτα μ’ ένα Θουκυδίδη και τον κρύβεις; Τιμή σου είναι, κουτσουρένιο.

Αυτός ήτον ο Νικοκλής: όχι ο σοφός καθηγητής, αλλά ο μόνος μου αλησμόνητος Δάσκαλος!