Ο κοντόσταβλος δεν είναι κοντός

Την Κυριακή που μας πέρασε έγιναν επαναληπτικές εκλογές σε τρεις δήμους της χώρας, στους οποίους το εκλογοδικείο είχε ακυρώσει τα αποτελέσματα των εκλογών του Μαΐου. Στον δήμο Καισαριανής το εκλογοδικείο δικαίωσε τον συνδυασμό του κ. Σταμέλου, που είχε έρθει τρίτος την πρώτη Κυριακή του Μαΐου με διαφορά 2 ψηφοδελτίων από τον δεύτερο, ανέτρεψε το αποτέλεσμα εκείνο, και διέταξε να επαναληφθεί ο δεύτερος κύκλος των εκλογών, ανάμεσα στον κ. Κοντόσταυλο, που υποστηριζόταν από τον ΣΥΡΙΖΑ και στον κ. Σταμέλο που είχε την υποστήριξη του ΚΚΕ. Και ενώ τον Μάιο ο κ. Κοντόσταυλος είχε επικρατήσει εύκολα με αντίπαλο τον τότε απερχόμενο δήμαρχο που στηριζόταν από το ΠΑΣΟΚ, προχτές νικητής αναδείχτηκε, με σχετικά μικρή διαφορά, ο υποψήφιος του ΚΚΕ.

Η ήττα του προηγούμενου νικητή οπωσδήποτε δεν οφείλεται στα όσα πρόλαβε ή δεν πρόλαβε να κάνει στους ούτε τρεις μήνες της θητείας του ο κ. Κοντόσταυλος (ανέλαβε καθήκοντα την 1η Σεπτεμβρίου). Η αποχή ήταν βεβαίως πολύ μεγάλη (67%) και αυτό αποτελεί μια πιθανή εξήγηση, ότι δηλαδή οι ψηφοφόροι του ΣΥΡΙΖΑ είναι πιο επιρρεπείς σε χαλαρή ψήφο, αλλά αυτό από μόνο του δεν εξηγεί πολλά πράγματα -άλλωστε και τη δεύτερη Κυριακή του Μαΐου είχε φτάσει στο 43%.

Παρόλο που το ιστολόγιο αρέσκεται στην ανάλυση εκλογικών αποτελεσμάτων, αυτό δεν έχει νόημα να γίνει από μακριά, μόνο με βάση τους αριθμούς και χωρίς να ξέρει κανείς την επιτόπου κατάσταση κι έτσι δεν θα το επιχειρήσω. Εξάλλου, εμείς εδώ λεξιλογούμε και το ενδιαφέρον μου λεξιλογικό είναι, είχα μάλιστα σκοπό να γράψω το άρθρο ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα της εκλογικής αναμέτρησης.

Το θέμα μου, δηλαδή, είναι ο κοντόσταβλος. Όχι ο Γιώργος Κοντόσταυλος, ο επί τρεις μήνες δήμαρχος Καισαριανής, και επικεφαλής πλέον της αντιπολίτευσης στον δήμο, αλλά ο κοντόσταβλος σαν λέξη -θα προσέξατε άλλωστε ότι γράφω τη λέξη με β, όχι με αυ.

Αν ετυμολογούσαμε πρόχειρα τη λέξη, θα συμπεραίναμε μάλλον ότι ο κοντόσταβλος είναι ένας κοντός στάβλος, όπως το κοντογούνι είναι ένα κοντό πανωφόρι με γούνινη επένδυση ή το κοντόξυλο ένα κοντό ρόπαλο. Όμως κάτι τέτοιο είναι παράλογο, και ούτε θα βγάλουμε νόημα αν σκεφτούμε άλλες πιθανές σημασίες του πρώτου συνθετικού -ο κοντοχωριανός είναι ο κοντινός μας χωριανός, αλλά ο κοντόσταβλος δεν είναι ο διπλανός στάβλος. Γενικά, ο κοντόσταβλος δεν είναι κοντός, ούτε κοντινός, ούτε έχει κάποια ετυμολογική ή άλλη σχέση με αυτή την οικογένεια λέξεων.

Ούτε στάβλος είναι ο κοντόσταβλος, αλλά τουλάχιστον έχει ετυμολογική σχέση με αυτή τη λέξη’ διότι ο κοντόσταβλος είναι, ή μάλλον ήταν, αξίωμα βυζαντινό, και μάλιστα μεγάλο: αξιωματικός τρίτος στη στρατιωτική ιεραρχία μετά τον πρωτοστάτορα και τον μεγάλο στρατοπεδάρχη, λέει το μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά. Η λέξη προέρχεται από το λατινικό comes stabuli, όπως ονομαζόταν στον Θεοδοσιανό κώδικα ο βασιλικός σταβλάρχης, ο υπεύθυνος για τους βασιλικούς στάβλους -και σε μια εποχή που τα άλογα ήταν το βασικό μέσο χερσαίας μεταφοράς και το ιππικό έπαιζε καθοριστικό ρόλο στο στρατό, ο αξιωματικός αυτός είχε εύλογα καίριο ρόλο, δεν ήταν απλός γκαραζιέρης. (Ενώ είχα αρχίσει να γράφω, είδα γκουγκλίζοντας ότι το θέμα το έχει ήδη θίξει, λίγο πιο συνοπτικά, ο φίλος Νίκος Λίγγρης στη Λεξιλογία).

Στην ελληνόφωνη βυζαντινή ορολογία, ο λατινικός όρος αποδόθηκε «κόμης του στάβλου», και έτσι τον βρίσκουμε να αναφέρεται πολλές φορές στο σύγγραμμα του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου για τη βυζαντινή αυλή. Ο Πορφυρογέννητος αναφέρει και τον μονολεκτικό όρο «σταβλοκόμης», αλλά ενώ είναι λογικό να δημιουργηθεί μονολεκτικός όρος τελικά επικράτησε ο λαϊκός σχηματισμός και από τον κόμη του στάβλου προέκυψε ο κομηστάβουλος και κομηστάβλος και τελικά κονοστάβλος, αξίωμα που εντωμεταξύ είχε απομακρυνθεί από τον στάβλο: κονοστάβλος μπορούσε να σημαίνει και τον αρχηγό του στόλου καθώς μέσα στους αιώνες επεκτεινόταν η σημασία της λέξης.

Στον Πωρικολόγο, το σατιρικό λαϊκό αφήγημα που προσωποποιεί διάφορα φρούτα και λαχανικά (έχω μιλήσει πολλές φορές γι’ αυτό και το παραθέτω στο βιβλίο μου «Οπωροφόρες λέξεις«) το αξίωμα του κονοστάβλου το έχει ο Σεύκλος, παναπεί το σέσκουλο.

Αλλά, παρόλο που ο κονοστάβλος είναι ο αρχικός τύπος, συχνότερη είναι η παραλλαγή κοντοστάβλος / κοντόσταβλος. Πώς φτάσαμε εκεί;

Ο λατινικός όρος comes stabuli ή μάλλον ο υστερολατινικός comestabulus πέρασε και στη Δύση: conestable στα παλιά γαλλικά (connétable σήμερα), contestabile στα βενετσιάνικα, και ακριβώς από τα βενετικά επηρεάστηκε και ο κονοστάβλος κι έτσι έγινε, παρετυμολογικά, κοντοστάβλος και κοντόσταβλος. Το Χρονικό του Μορέως λέει: τὸν καστελλᾶνον κράξετε, ὁμοίως τὸν κοντοσταῦλον, καὶ τοὺς σιργέντες μετ’ αὐτούς, ὅλους τοὺς πρωτοτέρους.

Ο conestable ήταν ο αυλάρχης των Φράγκων βασιλιάδων και ο γαλλικός όρος φτάνει και στην Αγγλία, όπου γίνεται constable και με τα χρόνια έτσι ονομάζεται το όργανο της τάξης, ο αστυφύλακας, και constabulary το αστυνομικό τμήμα, λέξεις καθαρά βρετανικές θαρρώ. Είναι βέβαια και επώνυμο, και ο Τζον Κόνσταμπλ ήταν διάσημος Άγγλος τοπιογράφος, που αριστερά βλέπετε ένα από τα γνωστότερα έργα του.

Παρόμοια εξέλιξη με του comes stabuli σε ανώτατα στρατιωτικά και άλλα αξιώματα είχε και άλλη μια λέξη που ξεκίνησε από τους στάβλους και τα άλογα -και έφτασε μέχρι και τον marshal, τον στρατάρχη, επειδή όμως ταιριάζει να της αφιερώσουμε άλλο άρθρο δεν θα πω τώρα περισσότερα’ το αναφέρω απλώς για να προλάβω τυχόν σχόλια.

Όσο για τον στάβλο, είναι δάνειο από τα λατινικά, όπως θα είδατε: stabulum, λέξη με ποικίλες σημασίες ανάμεσα στις οποίες και η κατοικία ζώων, που ετυμολογείται από το ρήμα stare, και αρχικά θα σήμαινε το μέρος όπου στέκεται κάποιος. Αρχικά πέρασε στην ελληνιστική εποχή ως «το στάβλον» και μετά μεταπλάστηκε σε αρσενικό. Παρόλο που οι τύποι με β είναι πολύ συχνότεροι στην αρχαία και βυζαντινή γραμματεία από τους τύπους με -αυ, επί καθαρευούσης συνηθιζόταν περισσότερο η γραφή «σταύλος», ίσως επειδή τη θεωρούσαν επισημότερη.

Μάλλον για τον ίδιο λόγο πολλοί γράφουν το επώνυμο «Κοντόσταυλος» -δεν γκουγκλίζω, αλλά εντύπωσή μου είναι πως αυτή η γραφή είναι λίγο συχνότερη. Υπάρχουν βέβαια και οι Κοντόσταβλος στην Αγγλία, οικογένεια μουσικών ελληνικής καταγωγής που είχαν κάποια μπλεξίματα με την αστυνομία, με τους constable δηλαδή, και η Τουλίσα Κοντόσταβλος, που εκτός από τραγουδίστρια ήταν και κρίτρια στο αγγλικό X-Factor. Αυτή την άχρηστη πληροφορία, με την οποία και θα τελειώσει το άρθρο, την έγραψα μόνο και μόνο για να μου δοθεί ευκαιρία να γράψω τον έμφυλο τύπο που προτιμώ,  η κρίτρια, να πάρει μερικές γκουγκλιές, διότι το «η κριτής» το βρίσκω τερατώδες, είτε πρόκειται για την Τουλίσα είτε για τις δικές μας.