25 επώνυμα από το 1821

Το ιστολόγιό μας μελετάει τα ονόματα, μελετάει όμως και τα επώνυμα -ή, για να χρησιμοποιήσω την  ορολογία του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, τα οικογενειακά ονόματα. Ο Τριανταφυλλίδης έχει γράψει και σχετική μελέτη, που δεν  πρόλαβε να την τελειώσει και έχει εκδοθεί μεταθανάτια σε επιμέλεια του αείμνηστου Μανώλη Στάθη, φίλου του πατέρα μου.

Επώνυμα υπάρχουν πολλές χιλιάδες -πόσα είναι δεν ξέρω, ούτε βρήκα κάποιαν εκτίμηση -αναρωτιέμαι πόσο δύσκολο θα ήταν να μετρηθεί το πλήθος των επωνύμων του τηλεφωνικού καταλόγου. Τόσο το έργο του Τριανταφυλλίδη, όσο και τα άλλα που έχω δει (π.χ. του Βαγιακάκου) αναγκαστικά πραγματεύονται ένα (πολύ) μικρό κλάσμα οικογενειακών  ονομάτων.

Τα περισσότερα επώνυμα βεβαίως, και πάντως τα συχνότερα, έχουν προφανή σημασία -κάποια είναι πατρωνυμικά π.χ. ο πανταχού παρών Παπαδόπουλος, ο Γεωργιάδης και ο Ιωάννου, άλλα είναι επαγγελματικά, όπως ο Σαμαράς, άλλα προέρχονται από ονόματα  σε συνδυασμό  με κάποια ιδιότητα, ας πούμε ο Καραγιάννης ή ο Μαστροβασίλης, ή και είναι σκέτες παραλλαγές βαφτιστικών  ονομάτων (π.χ. Νταντής, Γούσιας, Λιόλιος), πολλά είναι παρατσούκλια (πχ Κοντός), λιγότερα είναι τα μητρωνυμικά (πχ. Γαρουφαλιάς).

Πολλά επαγγελματικά οικογενειακά ονόματα απηχούν  παλιότερα επαγγέλματα ή αξιώματα, που δεν  υπάρχουν πια. Από το βιβλίο μου «Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων» σταχυολογώ 25 τέτοια οικογενειακά ονόματα, που εξηγώ την ετυμολογία τους. Προσθέτω πληροφορίες  ως προς τη γεωγραφική κατανομή των ονομάτων, με τη βοήθεια της εφαρμογής «Από πού κρατάει η σκούφια σου«, που τη  θεωρώ χρήσιμη εκτός αστικών κέντρων.

Διαλέγω τα λιγότερο γνωστά οικογενειακά ονόματα -όχι Μπέηδες και Πασάδες.

Αν κάποιος που διαβάζει έχει κάποιο από τα επώνυμα του καταλόγου (ή κάποια παραλλαγή τους) και ξέρει κάποια επιπλέον  πληροφορία, ας μας  πει.

Κασελάκια

Πριν από τρεις μήνες, όταν ορκίστηκε υπηρεσιακός πρωθυπουργός ο κ. Ιωάννης Σαρμάς, είχαμε βάλει  ένα άρθρο για τα σαρμαδάκια, λεξιλογώντας έτσι πάνω στο όνομα και πάνω στην  επικαιρότητα.

Χτες ανακοίνωσε την υποψηφιότητά του για την προεδρία του ΣΥΡΙΖΑ ο Στέφανος Κασσελάκης, κάτι που δεν αποτέλεσε έκπληξη, αφού τις προηγούμενες μέρες το ενδεχόμενο συζητιόταν όλο και περισσότερο, ύστερα από μια ολιγοήμερη αλλά εντατική και πολύ καλά οργανωμένη εκστρατεία με χορηγούμενες δημοσιεύσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Ο 35χρονος Κασσελάκης γεννήθηκε στο Μαρούσι, αλλά από 14 χρονών ζει στην  Αμερική, όπου σπούδασε με υποτροφίες σε καλό πανεπιστήμιο και είχε αξιόλογη επιχειρηματική δραστηριότητα στη ναυτιλία. Κοντά στον ΣΥΡΙΖΑ βρέθηκε τους τελευταίους μήνες, όταν ο Αλέξης Τσίπρας τον κάλεσε να συμμετάσχει στο ψηφοδέλτιο Επικρατείας του κόμματος στις εκλογές του Μαΐου-Ιουνίου. Στο (τεχνικά αρτιότατο και πειστικό) μήνυμα με το οποίο ανακοίνωσε χτες την υποψηφιότητά του δίνει περισσότερα στοιχεία για τον  εαυτό του και το όραμά του:

Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε, οπότε καιρός είναι  να λεξιλογήσουμε για το επώνυμο του υποψήφιου. Το επώνυμο Κασσελάκης (ή Κασελάκης) είναι κρητικό και το βρίσκουμε, αν πιστέψω το γνωστό διαδικτυακό εργαλείο, στον νομό Χανίων: στη  μαρτυρική Κάνδανο, στον Αλικιανό, στις Μουρνιές -από τον νομό αυτόν κατάγεται και ο υποψήφιος, αν και γεννήθηκε στο Μαρούσι. Οι περισσότεροι με το επώνυμο  αυτό το γράφουν  με δύο σ, Κασσελάκης, ίσως επειδή η  κασέλα κάποτε γραφόταν  (και) κασσέλα, ίσως επειδή είναι πιο αρχοντικό έτσι. Πάντως, ο μέχρι προχτές γνωστότερος Κασελάκης, ο μπασκετμπολίστας Λεωνίδας Κασελάκης, με αξιόλογη καριέρα στην  Ελλάδα και διεθνώς, το γράφει με ένα σίγμα.

Μια άλλη αιτία που κάποιοι ίσως προτιμούν τη  γραφή με δύο σ είναι για να μην συσχετίζεται με την κασέλα ή με το κασελάκι  (κατά τον ίδιο τρόπο που κάποιος προτιμά να γράφεται Ζαββός). Το παράδειγμα της μετατροπής από Κασελάς σε Κασσελίδης το αναφέρει ο Τριανταφυλλίδης στο βιβλίο του για τα Οικογενειακά ονόματα.

Εκείνοι που δουλεύουν το σίδερο

Έβλεπα προχτές τον αγώνα του Παναθηναϊκού με τη Μαρσέιγ και πρόσεξα ότι ο εκφωνητής έλεγε «Κόβακ» τον Ρουμάνο διαιτητή του αγώνα.  Με παραξένεψε, και στο ημίχρονο αναζήτησα και βρήκα ότι ο Istvan Kovacs είναι μεν Ρουμάνος αλλά εθνοτικά Ούγγρος, γεννημένος στο Κάρεϊ, μια πόλη της βορειοδυτικής Ρουμανίας, πολύ κοντά στα  σύνορα με την Ουγγαρία (αλλά και  στο τριεθνές με την  Ουκρανία), στα Καρπάθια. Έχει μάλιστα, ο κ. Κόβατς, και ουγγρική ιθαγένεια, και όλα αυτά τα βρήκα στη σελίδα του στη Βικιπαίδεια διότι από τότε που το βικιπαιδικό κίνημα εκδημοκράτισε την  εγκυκλοπαιδικότητα  έχουν δικό τους λήμμα στη Βικιπαίδεια (και καλά κάνουν  και έχουν) και οι (σχετικά γνωστοί) διαιτητές, όπως άλλωστε  έχουν και όλοι σχεδόν  οι ποδοσφαιριστές της πρώτης κατηγορίας κάθε χώρας.

Αυτά τα βρήκα στην αγγλική Βικιπαίδεια, αν και ο κ. Κόβατς έχει λήμμα και στην  ελληνική Βικιπαίδεια,  όμως συντομότερο σαφώς από  το αγγλικό -όπως συντομότερα από το αγγλικό λήμμα ή άρθρο (ξεχνάω το σωστό) είναι και το ρουμάνικο ή το ουγγρικό άρθρο, με αποτέλεσμα στο 90% των περιπτώσεων το αγγλικό άρθρο να είναι πιο εκτενές και πιο αξιόπιστο από  το ντόπιο -αλλά αυτά θα  τα πούμε άλλη φορά, σήμερα με ενδιαφέρει ο κ. Κόβατς.

Δεν με ενδιαφέρει ως διαιτητής ή ως άνθρωπος, αλλά ως επώνυμο. Το επώνυμο Κόβατς είναι ένα από τα συχνότερα ουγγρικά επώνυμα -το δεύτερο πιο συχνό βρίσκω στη Βικιπαίδεια και πάλι. Aπό παλιά σκέφτομαι να γράψω για το επώνυμο αυτό και τα αντίστοιχά του στις άλλες γλώσσες, ήμουν όμως σχεδόν βέβαιος ότι έχω γράψει. Έψαξα και βρήκα κάποιες αναφορές παρεμπιπτόντως, αλλά όχι ειδικό άρθρο, οπότε προχωράω στο σημερινό κι αν  παρ’ ελπίδα λάθεψα και έχω ήδη γράψει συγχωρέστε με και πείτε ότι φταίει η ζέστη.

Κόβατς λοιπόν σημαίνει «σιδεράς». Στην αρχαιότητα, ο σίδηρος είναι σπάνιο και πολύτιμο μέταλλο, χρησιμοποιείται μόνο για όπλα και εργαλεία –ενώ για σκεύη και άλλες κοινές χρήσεις ο χαλκός. Όμως, η κατεργασία του σιδήρου έμελλε να αποκτήσει κυρίαρχη θέση στα επόμενα χρόνια, και η τεράστια σημασία της φαίνεται έμμεσα από τη συχνότητα των επωνύμων που σημαίνουν τον σιδερά.

Ξέρουμε δα ότι το συχνότερο αγγλικό επώνυμο είναι το Smith -κάπου διάβασα ότι έτσι ονομάζονται το 1,26% των  Βρετανών. Για να είμαστε ακριβείς, ο smith δηλώνει εκείνον που δουλεύει γενικώς με μέταλλα, ενώ ειδικά με το σίδερο δουλεύει ο blacksmith, αλλά στην πράξη ο προσδιορισμός (silversmith, tinsmith/whitesmith) χρησιμοποιόταν για όσους δούλευαν άλλα μέταλλα, ενώ για  το σίδερο αρκούσε το σκέτο smith.

Σαρμαδάκια

Ορκίστηκε χτες υπηρεσιακός πρωθυπουργός ο ανώτατος δικαστικός Ιωάννης Σαρμάς, πρόεδρος του Ελεγκτικού Συνεδρίου. Δεν τον γνώριζα, αλλά φίλοι που τους εκτιμώ είχαν μόνο καλά λόγια να πουν για το έργο του και την έως τώρα πολιτεία του.

Σε πιο ανάλαφρη νότα, κάποιος πρόσεξε ότι ο κ. Σαρμάς είναι γενειοφόρος και ότι έτσι η Ελλάδα απέκτησε τον πρώτο γενειοφόρο πρωθυπουγό της μετά τον Ελευθέριο Βενιζέλο το 1933. Ωστόσο, γρήγορα τον  διόρθωσαν, αφού από το 1933 έως σήμερα έχουν μεσολαβήσει άλλοι δύο: ο Δημήτριος Μάξιμος το 1947 και ο αρχιεπίσκοπος  Δαμασκηνός για λίγες μέρες το 1945. Από την άλλη, ο μεν Δαμασκηνός ήταν γενειοφόρος υποχρεωτικά, ως εκ του σχήματός του, ο δε Μάξιμος δεν  είχε κανονική γενειάδα αλλά υπογένειο, οπότε ο αρχικός ισχυρισμός έχει κάποια ισχύ.

Μια άλλη πρωτιά του κ. Σαρμά,  που δεν την  επισήμανε κανείς αλλά την πρόσεξα στη σελίδα πρωθυπουργών της  Βικιπαίδειας, είναι πως ο κ. Σαρμάς αποτελεί τον πρώτο Έλληνα πρωθυπουργό (έστω και υπηρεσιακό) που γεννήθηκε στα Δωδεκάνησα -και συγκεκριμένα στην Κω το 1957.

Στην ίδια σελίδα μπορείτε να δείτε ότι ο Ιωάννης Σαρμάς είναι  ο εκατοστός  πρωθυπουργός του ελληνικού κράτους, αξιοσημείωτο ορόσημο.

Σε μένα, το άκουσμα της ορκωμοσίας του νέου πρωθυπουργού προκάλεσε έναν άλλο ανάλαφρο συνειρμό, που ελπίζω να μη θεωρηθεί απρέπεια προς τους θεσμούς. Άλλωστε, εμείς εδώ λεξιλογούμε  κι εγώ είπα σήμερα  να λεξιλογήσω με αφετηρία το επώνυμο του νέου πρωθυπουργού (όπως έχω κάνει κι άλλες φορές, π.χ. το 2012)

Είπα ότι ο κ. Σαρμάς γεννήθηκε  στην Κω, αλλά στον ιστότοπο της  Σκούφιας, που εμφανίζει τη σχετική συχνότητα επωνύμων, βρίσκω ότι το επώνυμο  επιχωριάζει κυρίως στην Αχαΐα, Αιγείρα και Ακράτα.

Όμως σαρμάς, όπως ξέρουμε, είναι και ονομασία εδέσματος, σαρμάδες είναι οι ντολμάδες. Δεν ξέρω αν το επώνυμο του κ. πρωθυπουργού προέρχεται από τη λέξη «σαρμάς». Θα  μπορούσε να έχει άλλη προέλευση, π.χ. να προέκυψε από κάποιον Σαλμά με τη γνωστή και συνηθισμένη τροπή λ -> ρ, που υπάρχει και στην κοινή ελληνική και σε πολλές διαλέκτους (π.χ. στα επτανησιακά -αλλά για τα δωδεκανησιακά δεν ξέρω).

Ωστόσο,  στη συνέχεια του άρθρου θα λεξιλογήσω για το έδεσμα «σαρμάδες». Όπως και οι σχεδόν συνώνυμοι  ντολμάδες και πολλά άλλα φαγητά, η  λέξη εμφανίζεται συνήθως στον πληθυντικό, π.χ. «σήμερα μαγείρεψα ντολμάδες». Ο ενικός μπορεί να χρησιμοποιηθεί όταν θέλουμε να αναφερθούμε σε ένα επιμέρους τεμάχιο του φαγητού, π.χ. «ποιος θα φάει τον  τελευταίο ντολμά;»

Τι δουλειά κάνει ο αλμπάνης;

Κάποιος βιαστικός, διαβάζοντας τον τίτλο θα αναρωτηθεί ίσως «Ποιος Αλμπάνης;» Αλλά εδώ δεν εννοώ κάποιον που έχει το επώνυμο Αλμπάνης, όπως ο δημοσιογράφος Γιάννης Αλμπάνης ή ο ηθοποιός Αντίνοος Αλμπάνης, εννοώ το επάγγελμα του αλμπάνη, ένα επάγγελμα που το συζητήσαμε στα σχόλια πρόσφατου άρθρου.

Πράγματι, τις προάλλες, στο άρθρο για τον αχάμπαρο, σε κάποιο σχόλιο έγινε λόγος για μια γλωσσική ερώτηση στο παιχνίδι του Εκατομμυριούχου, και μετά για μιαν  άλλη, την εξής:

Η λέξη «αλμπάνης» βέβαια  έχει  μιαν αρχική, κυριολεκτική σημασία, παρωχημένη, και μια μεταφορική. Εδώ η ερώτηση αφορούσε την αρχική, κυριολεκτική σημασία.

Ο παίκτης στον οποίο έτυχε η ερώτηση δεν διακινδύνευσε να δώσει απάντηση. Σταμάτησε εκεί, κρατώντας το όχι ευκαταφρόνητο κέρδος που είχε εξασφαλίσει ως τότε, 3000 ευρώ.

Στην εδώ συζήτηση, φάνηκε ότι ενώ όλοι όσοι  σχολίασαν ήξεραν τη μεταφορική σημασία, κάμποσοι αγνοούσαν την αρχική, οπότε δεν θα ήταν περιττό ένα άρθρο του ιστολογίου -αυτό που διαβάζετε σήμερα.

Όπως λέει και το ΜΗΛΝΕΓ, με τη  μεταφορική σημασία ο αλμπάνης είναι επιστήμονας, συνήθως γιατρός, ή τεχνίτης που είναι άπειρος και αδέξιος στη δουλειά του και γι’ αυτό αναξιόπιστος.

Ποια είναι όμως η αρχική σημασία; Τι δουλειά κάνει ο αλμπάνης; Στην οθονιά από την εκπομπή βλέπετε τέσσερις δυνατότητες, μία από τις οποίες είναι σωστή. Τι θα απαντούσατε αν βρισκόσασταν στη θέση του παίκτη του Εκατομμυριούχου; Παρακάτω θα το φανερώσω, οπότε αν θέλετε να το μαντέψετε διακόψτε για λίγο την ανάγνωση.

Οι πετσέτες του κ. Πεσμαζόγλου

Θα ρωτήσετε ποιον κύριο Πεσμαζόγλου εννοώ, διότι υπήρξαν και υπάρχουν πολλοί και πολύ γνωστοί με το επώνυμο αυτό (ή το δίδυμό του, Πεσματζόγλου), άλλοι βουλευτές και υπουργοί, άλλοι συγγραφείς, άλλοι διάσημοι για άλλους λόγους, από τον Γιάγκο Πεσμαζόγλου του ΚΟΔΗΣΟ, που ήταν και ευρωβουλευτής και συνήθιζε να αγορεύει σε ξένη γλώσσα, τον πατέρα του τον Στέφανο Πεσμαζόγλου, διευθυντή της παλιάς Πρωίας (εκεί που δημοσίευε χρονογράφημα ο Βάρναλης), τον γιο του Γιάγκου, τον συγγραφέα Βασίλη Πεσμαζόγλου που έχει γράψει και το Τυφλό σύστημα που μου άρεσε, έως τον Τζώνη Πεσμαζόγλου τον ραλίστα και κυρίως τον φίλο μου τον Στέλιο που κάναμε μαζί φαντάροι και που όποτε περνάω από τη Θεσσαλονίκη βλεπόμαστε και θυμόμαστε τα παλιά.

Η οικογένεια Πεσμαζόγλου έχει και δικό της λήμμα στη Βικιπαίδεια, άλλωστε. Στο λήμμα αυτό αναφέρεται ότι ο γενάρχης της οικογένειας ήταν ο Γεώργιος Πεσμάς, ο οποίος ήταν εξ απορρήτων σύμβουλος του σουλτάνου Αχμέτ Β’ (1691-1695) αλλά αποκεφαλίστηκε από τον επόμενο σουλτάνο, Μουσταφά Β’, κάτι που έγινε περί το 1700. Τα παιδιά του Πεσμά πήραν το επώνυμο Πεσμαζόγλου, λέει το άρθρο.

Η γενεαλογία της οικογένειας όπως εκτίθεται στο άρθρο μπορεί να είναι αληθινή, αλλά όχι σε όλα της τα σημεία. Διότι, ο γιος του Πεσμά, που θανατώθηκε το 1700, ο Ιωάννης Πεσμαζόγλου, αναγκαστικά θα γεννήθηκε το πολύ το 1700, άντε 1701 αν ήταν κοιλάρφανος. Αλλά κάποιος που γεννήθηκε το 1700 δεν μπορεί να έχει εγγονό γεννημένο το 1859, όπως ισχυρίζεται το άρθρο της Βικιπαίδειας, μιας και ο πρώτος Πεσμαζόγλου που έχει χρονολογία γέννησης είναι ο οικονομολόγος Αλέξανδρος Πεσμαζόγλου (1859-1939), γιος του μεγαλέμπορου Γεωργίου Πεσμαζόγλου και εγγονός του Ιωάννη Πεσμαζόγλου, του γιου τού Πεσμά που αποκεφαλίστηκε το 1700. Δεν βγαίνουν τα χρόνια. Κανονικά πρέπει να μεσολάβησαν τουλάχιστον καναδυό κρίκοι ακόμα στη γενεαλογική αλυσίδα.

Μια άλλη παρατήρηση στο άρθρο της Βικιπαίδειας είναι η ετυμολογία του επωνύμου. Τα επώνυμα, ως γνωστόν, συχνά είναι πολύ σκληρά καρύδια ως προς την ετυμολόγησή τους διότι μπορεί ένα επώνυμο να  έχει μεταβληθεί με όχι προφανείς τρόπους, που η οικογένεια τους ξέρει αλλά που δεν είναι εύκολο να τους ξέρει κάποιος εκτός της οικογενείας. Από την άλλη, οι οικογενειακές ιστορίες δεν είναι πάντα αξιόπιστες, διότι οι οικογένειες εξευγενίζουν συχνά (και διά της ετυμολογίας) τις απαρχές τους.

Με μια πρώτη ματιά, η ετυμολογία που προτείνεται στο άρθρο της Βικιπαίδειας, και που εικάζω ότι προέρχεται από επικοινωνία με την οικογένεια, φαίνεται ισχυρή -αν και έχει ένα αδύνατο σημείο, ότι δεν ξεκαθαρίζεται η ετυμολογία του επωνύμου Πεσμάς.

Ευχαριστούμε πολύ τον Γρηγόρη Λέων

Δεν παρακολουθώ γενικά τηλεόραση, και ειδικότερα δεν έχω παρακολουθήσει καθόλου τη θλιβερή υπόθεση του θανάτου των τριών κοριτσιών στην Πάτρα. Ξέρω βέβαια μέσες-άκρες τι έχει συμβεί, αλλά δεν έχω παρακολουθήσει κανένα τηλεοπτικό ρεπορτάζ, καμιά συζήτηση για την υπόθεση -πιο σωστά, έχω αποφύγει να παρακολουθήσω.

Ξέρω ωστόσο ότι κάποιον ρόλο διαδραματίζει, είτε στην υπόθεση είτε στη συζήτηση για την υπόθεση, ο ιατροδικαστής με το ασυνήθιστο όνομα Γρηγόρης Λέων -πιο σωστά το επώνυμο είναι ασυνήθιστο. (Από τη γνωστή εφαρμογή που κάνει αναζήτηση στους συνδρομητές τηλεφώνου, βρίσκω πως έχει ιδιαίτερα μεγάλη συχνότητα στη Στενή της Εύβοιας).

Το επώνυμο «Λέων» είναι ασυνήθιστο μορφολογικά -είναι λίγα αυτά τα αρχαιόκλιτα, θα τα λέγαμε, επώνυμα, που δεν έχουν κατάληξη σε -ος/-ας/-ης/-ες ή σε -ου/ογλου αλλά σε -ων ή σε -εύς.

Λοιπόν, σε μια εκπομπή σε μεγάλο τηλεοπτικό κανάλι, γνωστός δημοσιογράφος είπε τη φράση του τίτλου:

— Ευχαριστούμε πολύ τον Γρηγόρη Λέων!

αφού είχε προσκεκλημένο τον ιατροδικαστή στην εκπομπή του.

Στο Τουίτερ, κάποιος επέκρινε τον δημοσιογράφο για τα κακά ελληνικά του, αλλά άλλοι τού απάντησαν ότι ο ίδιος ο ιατροδικαστής υποστηρίζει ότι το επώνυμό του είναι άκλιτο και έχει ζητήσει να μην κλίνεται. Bλέπετε άλλωστε και άρθρο του σε εφημερίδα, με το επώνυμο άκλιτο. Καθώς τον τελευταίο καιρό γίνεται πολύς λόγος για το άτομό του, βρίσκω ότι πράγματι οι περισσότεροι δεν το κλίνουν -είτε επειδή συμμορφώνονται με την επιθυμία του είτε επειδή θεωρούν ότι δεν κλίνεται.

Ο λέων βέβαια, είτε το ζώδιο, είτε το λιοντάρι στην καθαρεύουσα, είτε το όνομα, κανονικά κλίνεται. Λέμε για τη μερίδα του λέοντος, αγοράζουμε έμπλαστρα Λέοντος, οι αστρολόγοι μας λένε για τα «πλεονεκτήματα του Λέοντα», υπάρχουν οι χρησμοί του αυτοκράτορα Λέοντος του Σοφού (αλλά και η οδός Λέοντος Σοφού στη Θεσσαλονίκη). Δεν ξέρω βέβαια αν οι σημερινοί πολίτες που έχουν το όνομα (και όχι επώνυμο) «Λέων» το κλίνουν. Εδώ που τα λέμε, δεν θυμάμαι να έχω γνωρίσει κάποιον Λέοντα, όλοι όσους φωνάζαμε «Λέων» ήταν Λεωνίδες συντετμημένοι. (Οπότε: Ήρθε ο Λέων, αλλά: το αυτοκίνητο του Λεωνίδα).

Ο Γρηγόρης Λέων δεν είναι ο μοναδικός που έχει διεκδικήσει το δικαίωμα στην ακλισία. Ο καλός συγγραφέας Μάνος Κοντολέων έχει επίσης επανειλημμένα ζητήσει να μην κλίνεται. Όσο για τις γυναίκες, αυτές έχουν το αμφίβολο προνόμιο να έχουν επώνυμα στη γενική κι έτσι δεν είναι ανάγκη να δηλώνουν αν κλίνουν ή όχι το επώνυμό τους, αφού αυτό φαίνεται αμέσως μόλις συστηθούν: η δικηγόρος Κλειώ Παπαπαντολέων το αφήνει άκλιτο ενώ η συνθέτρια Λένα Πλάτωνος το κλίνει.

Στη μελέτη του για τα «οικογενειακά μας ονόματα», ο Μανώλης Τριανταφυλλίδης σημειώνει ότι τα επώνυμα λόγιας προέλευσης μένουν συνηθως ασυμμόρφωτα, π.χ. Λέων, Κοντολέων, Προυσαεύς … Λάκων (και όχι Λάκωνας), Αργυρόπαις, Ποσειδών, Φιλαδελφεύς, Χαρτοφύλαξ, και συνεχίζει:

Το αποτέλεσμα είναι ωστόσο πως όχι μόνο στη λαϊκή γλώσσα αλλά και γενικά στ’ αθηναίικα, και ιδίως της νέας γενεάς, ακούγονται συχνά ονόματα αυτού του είδους άκλιτα, διαβάζονται μάλιστα και σε αγγελτήρια, ευχαριστήρια κτλ.

Έτσι λ.χ. διαβάζομε σε εφημερίδες και αλλού: «στον λατρευτόν μας πατέρα Ελευθέριον Α. Πλάτων», «του λατρευτού ημών υιού και αδελφού Γεωργίου Λέων», «την λατρευτήν μας Ευγενίαν Πανταλέων», «τον αγαπητόν μας … Γεώργιον Χαρτοφύλαξ» …. «έλαβον παρά του κ. Π. Προυσαεύς» (σε απόδειξη) κτλ.

Αυτά γράφονται στη δεκαετία του 1950, οπότε η τωρινή ακλισιά του Λέων και του Κοντολέων δεν είναι κάτι το καινοφανές, ούτε μπορεί ν’ αποδοθεί στο… μονοτονικό, τα γκρίκλις, τον ΣΥΡΙΖΑ ή κάποιο άλλο από τα δεινά των τελευταίων ετών. Το νέο στοιχείο ίσως είναι ότι τώρα κάποιοι που έχουν τέτοια επώνυμα, Λέων, Κοντολέων ή Παπαπαντολέων, δηλώνουν ότι επιθυμούν να μένουν άκλιτα -και θα είχε ενδιαφέρον αν μας έλεγαν για ποιο λόγο ή για ποιους λόγους το κάνουν. Ίσως για τυποποίηση, σκέφτομαι.

Μηνολόγιον Μαρτίου έτους 2022

Το Μηνολόγιο, που το δημοσιεύω εδώ στις αρχές κάθε μήνα (συνήθως, αλλά όχι πάντα, την πρώτη του μηνός), ήταν ιδέα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ο οποίος αρχικά το δημοσίευε στο περιοδικό Φιστίκι, που έβγαζε επί πολλά χρόνια στην Αίγινα. Στο εδώ ιστολόγιο, το Μηνολόγιο άρχισε να δημοσιεύεται τον Οκτώβρη του 2010 και βέβαια μέσα σε 12 μήνες έκλεισε τον κύκλο. Τότε, αποφάσισα να εξακολουθήσω να το δημοσιεύω στις αρχές κάθε μήνα, επειδή έχει γίνει το σταθερό σημείο αναφοράς που ενημερώνεται συνεχώς με δικά σας σχόλια μέσα στη διάρκεια του μήνα, σχόλια που συνήθως αφορούν επισήμανση ημερομηνιών, αν και κυρίως αγγελτήρια θανάτων.

Οπότε, συνεχίζω τις δημοσιεύσεις όσο θα υπάρχει ενδιαφέρον, προσθέτοντας πάντοτε δικές σας προτάσεις από πέρυσι. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις η επέτειος έχει εσκεμμένα μετατεθεί κατά μία ημέρα.

Να επισημάνω ότι δυο από τις μέρες του μήνα (23 και 29 Μαρτίου) τιμούν γεγονότα του οικογενειακού μας μικροκόσμου. (Και για να προλάβω ερωτήσεις, ο Χαράλαμπος Κανόνης ήταν γεωπόνος της Αγροτικής Τράπεζας και αδελφικός φίλος του παππού μου, που μαρτύρησε στη Χίο στις 29 Μαρτίου 1948, στα τριανταεννιά του χρόνια).

Τρ  1	Ανακάλυψις της ραδιενεργείας υπό Ερρίκου Μπεκερέλ και θανή Φαίδωνος Γεωργίτση
Τε 2	Γενέσιον Αντωνίου Βιβάλντι
Πε  3	† Νικολάου Γκόγκολ
Πα 4	Γενέσιον Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη
Σα 5	† Ούγου Τσάβες
Κυ 6	Μιχαήλ Αγγέλου. Και του Κιλελέρ.
Δε 7	Αριστοτέλους του Σταγειρίτου θανή
Τρ  8	Παγκόσμια ημέρα των δικαιωμάτων της γυναίκας
Τε  9	Αναξαγόρου του φιλοσόφου
Πε 10	† Γεωργίου Ζαμπέτα και Παγκόσμια ημέρα ασκαύλου
Πα 11	Ρωμαίου και Ιουλιέτας
Σα 12	Άννας Φρανκ τελευτή εν τω στρατοπέδω και Σταύρου Κουγιουμτζή θανή
Κυ 13	† Ίβο Άντριτς. Και λοκντάουν επέτειος.
Δε 14	Κοίμησις Καρόλου Μαρξ και Στεφάνου Χώκινγκ του ηλεκτρόμυθου. Και ημέρα του πι.
Τρ 15	Γενέσιον Αγγέλου Σικελιανού, του υψιπετούς
Τε 16	† Μοδέστου Μουσόργκσκι του μουσουργού
Πε 17	Του Εθνικού Θεάτρου
Πα 18	† Οδυσσέως Ελύτη
Σα 19	Ταφή Ανδρέου Κάλβου  «είναι γλυκύς ο θάνατος μόνον όταν κοιμώμεθα εις την πατρίδα»
Κυ 20	†Κοίμησις Ισαάκ Νεύτωνος
Δε 21	Παγκόσμια ημέρα ποιήσεως αλλά και εαρινή ισημερία.
Τρ 22	† Ιωάννη Βόλφγκανγκ Γκαίτε
Τε 23	Άχθου Αρούρη, του αγνώστου ποιητού
Πε 24	† Αδαμαντίου Κοραή
Πα 25	Της Ελληνικής Επαναστάσεως
Σα 26	† Λουδοβίκου φαν Μπετόβεν
Κυ 27	Παγκόσμια ημέρα θεάτρου
Δε 28	Δημώνακτος του φιλοσόφου
Τρ 29	Μαρτύριον Χαραλάμπους Κανόνη εν Χίω
Τε 30	Νικολάου Μπελογιάννη και των συν αυτώ τυφεκισθέντων
Πε 31	Των εν Χίω υπό του Καραλή σφαγιασθέντων μυρίων

Ο Μάρτιος, όπως έχουμε ξαναπεί, ήταν αρχικά ο πρώτος μήνας του παλιού ρωμαϊκού ημερολογίου. Ήταν αφιερωμένος στον θεό Άρη (Mars), κάτι που ταίριαζε αφού τα χρόνια εκείνα οι εκστρατείες ξεκινούσαν την άνοιξη, και μάλιστα την πρώτη του Μάρτη γιόρταζαν το Armillustrum (Αρμιλούστριο) σε τέμενος του Άρη, γιορτή καθαγιασμού των όπλων.

Η ελληνική λοιπόν ονομασία του τρίτου μήνα της χρονιάς είναι δάνειο από τα λατινικά, όπως άλλωστε και όλα τα ονόματα των μηνών. Για να αναφέρουμε την άχρηστη πληροφορία της ημέρας, ο Μάρτιος είναι ένας από τους τρεις μήνες του χρόνου που η τουρκική του ονομασία είναι επίσης δάνειο από τα λατινικά, Mart (οι άλλοι δυο: Mayιs και Ağustos). Στα αγγλικά, το όνομα του μήνα, March, συμπίπτει με τη λέξη march που σημαίνει πορεία/εμβατήριο (μαρς) αλλά πρόκειται για απλή σύμπτωση -δεν υπάρχει ετυμολογική συγγένεια. Σύμφωνα δε με το γνωστό ανέκδοτο, στα λαρσινά ο Μάρτιος είναι επίσης Μαρτς, όπως στα αγγλικά.

Ξινά ξίδια και οξείδια

Ο τίτλος του σημερινού μας άρθρου θα μπορούσε να είναι και διλημματικός:

Ξίδι ή ξύδι, πώς το γράφετε εσείς;

Πριν από ένα μήνα περίπου είχαμε δημοσιεύσει στο ιστολόγιο ένα άρθρο με έναν παρόμοιο διλημματικό τίτλο:

Τρένο ή τραίνο: Πώς το γράφετε εσείς;

Τότε λοιπόν, κάποιος φίλος στο Τουίτερ σχολίασε την ορθογραφία της λέξης «ξίδι/ξύδι» -και υποσχέθηκα να γράψω κάτι. Ε, σήμερα έρχεται η ώρα να εκπληρώσω την υπόσχεση.

Να πούμε εδωπέρα ότι το άρθρο θα εστιαστεί κυρίως στα ορθογραφικά του ξιδιού -όχι στα πλουσιότατα λεξιλογικά, παροιμιολογικά και φρασεολογικά του, που εδώ θα τα αναφέρω παρεμπιπτόντως και ακροθιγώς, επιφυλασσόμενος για άλλο, ειδικό άρθρο.

Το αστείο είναι ότι πριν από τρία χρόνια είχα αναφερθεί σε μερικές λέξεις οι οποίες στη μεν επίσημη ορθογραφία γράφονται με γιώτα, το ίδιο και σε όλα τα λεξικά, αλλά συχνά τις βρίσκει κανείς γραμμένες με ύψιλον και μάλιστα σε ορισμένες η γραφή με υ επικρατεί στη συχνότητα. Ήταν οι λέξεις: μπίρα, φιστίκι, ρεβίθι, σινάφι, σιντριβάνι. Στο άρθρο λοιπόν εκείνο για «το επίμονο ύψιλον» είχα ξεχάσει να αναφερθώ στο ξίδι (ή ξύδι), όπως μου θύμισε ο φίλος μας ο Πάνος. Οπότε, ένας λόγος παραπάνω για το σημερινό άρθρο.

Διότι, πράγματι, και στο ξίδι/ξύδι η παλιά γραφή, με ύψιλον, εξακολουθεί να είναι πολύ συχνή. Στο γκουγκλ μάλιστα, ο τύπος «ξύδι» εμφανίζεται να έχει 3-4 φορές περισσότερες ανευρέσεις από το «ξίδι». Από την άλλη, στα ράφια των σουπερμάρκετ, εννοώ στις ετικέτες των μπουκαλιών με ξίδι, συχνότερα βρίσκω την επίσημη γραφή, παρόλο που και οι δυο υπάρχουν (ενώ στα μπουκάλια της μπίρας υπερτερεί καθαρά ο τύπος «μπύρα»).

75 τζήδες

Την ιδέα για το σημερινό άρθρο την πήρα από τα μεζεδάκια του Σαββάτου. Είχαμε εκεί συζητήσει κάτι που έγραψε ο αρθρογράφος της Καθημερινής, ο Σάκης Μουμτζής, και στα σχόλια έγινε αναφορά στο πρόσωπό του. Και τότε σκέφτηκα πως οι περισσότεροι που συναντάμε σήμερα το επώνυμο «Μουμτζής» δεν ξερουμε τη σημασία του.

Ξέρουμε βέβαια ότι οι λέξεις που σχηματίζονται με το επίθημα -τζής δηλώνουν κατά κανόνα επαγγελματικά ουσιαστικά. Ξέρουμε επίσης ότι το επίθημα αυτό είναι δάνειο από τα τουρκικά, ci/cι, όπως και το αδελφάκι του, το -τσής (από το çi, çι). Βέβαια, στην ελληνική γλώσσα το επίθημα, ενώ στην αρχή μάς ήρθε ενωμένο σε τουρκικά δάνεια, πολύ γρήγορα αυτονομήθηκε και χρησιμοποιείται με λέξεις όχι τουρκικής προέλευσης, και μάλιστα το βρίσκουμε ενωμένο ακόμα και με ακρώνυμα, ενώ προσφέρει επίσης έναν εύκολο τρόπο για ευκαιριακούς σχηματισμούς.

Έτσι, ενώ π.χ. ο boyacι μας ήρθε δανεικός ως μπογιατζής, μετά στα ελληνικά φτιάξαμε τον κουλουρτζή (με ελληνικής ετυμολογίας κεφαλή), τον λατερνατζή (με δάνεια λέξη συμμορφωμένη), τον γκολτζή (με ασυμμόρφωτη δάνεια λέξη), τον πασοκτζή ή τον αεκτζή (με ακρώνυμο), τον προπατζή ή προποτζή (με συντομομορφή) ή τον εσπατζή (νεολογισμός της αργκό για τα προγράμματα ΕΣΠΑ) και άλλα αμέτρητα.

Όμοια παραγωγικό έχει φανεί και ένα άλλο τουρκικό επίθημα, το -λίκι, που επίσης παντρεύεται με κεφάλια κάθε λογής, και δίνει ποικίλες λέξεις, από το αντριλίκι και το δημοσιοϋπαλληλίκι έως το χαϊλίκι και το ατενσιοχοριλίκι.

Αλλά τα λίκια θα τα δούμε σε άλλο άρθρο, σήμερα μιλάμε για τους τζήδες.

Τζήδες είναι αμέτρητοι, και μπορούμε να φτιάξουμε (ή, να προβλέψουμε ότι θα φτιαχτούν) κι άλλοι πολλοί. Όμως στο σημερινό άρθρο, παίρνοντας έμπνευση από τον Σάκη Μουμτζή, θα ασχοληθώ με λέξεις τουρκικής ετυμολογίας που δηλώνουν επαγγελματικά ουσιαστικά, που υπάρχουν ως επώνυμα, και που συνήθως η σημασία τους δεν είναι φανερή για τον μέσο ομιλητή της γλώσσας μας.

Δεν με ενδιαφέρει τόσο πολύ ο Μπογιατζής (αφού η λέξη υπάρχει στη γλώσσα και όλοι ξέρουν τι σημαίνει) ούτε ο πατωματζής ή ο φορτηγατζής (αφού είναι ελληνικής ετυμολογίας ως προς την κεφαλή της λέξης και κυρίως αφού δεν υπάρχει και αντίστοιχο επώνυμο). Διότι, θα το έχετε προσέξει, τα επώνυμα που έχουν το επίθημα -τζής προέρχονται από επαγγελματικά ουσιαστικά που υπήρχαν τον καιρό της τουρκοκρατίας (πολλά από τα οποία αφορούν επαγγέλματα που έχουν χαθεί πλέον) και όχι νεότερα επαγγέλματα. Ο σημερινός φορτηγατζής έχει επώνυμο, λέγεται Παπαδόπουλος ας πούμε, κι έτσι δεν υπάρχει πιθανότητα να σχηματίσει επαγγελματικό επώνυμο, όπως ο Αραμπατζής του 1780.

Από την άλλη, ο Μουμτζής παίρνει επάξια θέση στον κατάλογό μου διότι δεν είναι φανερό τι επάγγελμα έκανε, δεν έχει επιβιώσει η λέξη στα νέα ελληνικά, τουλάχιστον στην κοινή. Και όχι, δεν έφτιαχνε μούμιες. (Διαβάστε παρακάτω αν έχετε περιέργεια).

Βέβαια, εκτός από τους τζήδες υπάρχουν και οι τσήδες, και μάλιστα στα ελληνικά, σε μερικές περιπτώσεις τα δυο επιθήματα εναλλάσσονται, π.χ. Παοκτσής και Παοκτζής. Οι τσήδες πάντως είναι λιγότεροι, ενώ κάποτε το -κτσής τρέπεται σε -ξής, π.χ. Τουφεκτσής –> Τουφεξής. Ίσως σε επόμενο άρθρο να δούμε και αυτούς.

Πολλοί τζήδες και τσήδες βέβαια εξελλήνισαν τα ονόματά τους ή ωθήθηκαν να τα εξελληνίσουν ή τους τα εξελλήνισε κάποιος δάσκαλος ή πρόεδρος κοινότητας ή ενωμοτάρχης ή ληξίαρχος χωρίς να τους ρωτήσει. Έτσι εξηγούνται μερικά κάπως κωμικά καθαρευουσιάνικα επώνυμα όπως Οπλοποιός (Τουφεξής θα ήταν), αλλά βέβαια αυτό αφορά όλα τα τουρκογενή επώνυμα και όχι μόνο τους τζήδες.

Τέλος πάντων, στην αρχή είχα πει να μη συμπεριλάβω επώνυμα σε -τζής που υπάρχουν ως λέξεις και στη σημερινή γλώσσα, όπως Καφετζής ή Μπογιατζής, αλλά για λόγους πληρότητας τελικά τα συμπεριέλαβα και αυτά.

Σημειώνω επίσης ότι θα παραθέσω μόνο τον τύπο σε -τζής, παρόλο που υπάρχουν και πολλοί παράγωγοι, π.χ. Αμπατζόγλου, Αμπατζόπουλος, κτλ. Μόνο σε περιπτώσεις που ο τύπος σε -τζής είναι πολύ σπάνιος παραθέτω και παράγωγους.

Χρησιμοποίησα την εργασία του Μαν. Τριανταφυλλίδη «Τα οικογενειακά μας ονόματα» και το βιβλίο «Ελληνικά επώνυμα τουρκικής προέλευσης» του Δημ. Τομπαΐδη. Έβαλα και καναδυό που δεν τα είχαν τα βιβλία αυτά.

Σταμάτησα στους 75 τζήδες επειδή ο αριθμός ήταν στρογγυλός. Αν προσπαθούσα κι άλλο μπορεί και να πλησίαζα τους 100, ακόμα και να τους ξεπερνούσα, αλλά ίσως αυτό γίνει με τα σχόλιά σας.

Βέβαια, για να γίνει η δουλειά μας σωστά, θα πρέπει να βρούμε: επώνυμα που προέρχονται από επαγγελματικά ουσιαστικά σε -τζής, που να ξέρουμε από ποια τουρκική λέξη προέρχονται και να ξέρουμε και τη σημασία τους. Δεν αρκεί δηλαδή να αποδελτιώσουμε τον τηλεφωνικό κατάλογο αναζητώντας επώνυμα σε -τζής.

Τέλος πάντων, ορίστε οι 75 τζήδες που βρήκα:

1. Αβτζής. Ο αβτζής ήταν ο κυνηγός και επίσης ο δεινός σκοπευτής. Στα τουρκικά avcι. Γεια σου Σιδέρη! (ιδιωτικό μήνυμα).
2. Αλτιντζής. Από τουρκ. altιncι, ο χρυσοχόος.
3. Αμπατζής. Από τουρκ. abacι, αυτός που έφτιαχνε ή πουλούσε αμπάδες, χοντρό μάλλινο ύφασμα.
4. Αραϊτζής. Από τουρκ. arayιcι, που σημαίνει ερευνητής, αλλά και «αυτός που ψάχνει». Δήλωνε τον ρακοσυλλέκτη, αυτόν που έψαχνε τα πεταμένα πράγματα για να βρει χρήσιμα είδη.
5. Αραμπατζής, από τουρκ. arabacι, o αμαξάς αλλά και ο αμαξοποιός.
6. Αριτζής. Ο μελισσοκόμος, από τουρκ. arιcι.
7. Βογιατζής, συχνότερα εξελληνισμένο (και σε παράγωγα), και σπανιότερα Μπογιατζής, ίσως για να διακρίνεται το επάγγελμα από το επώνυμο. Από τουρκ. boyacι.
8. Γεμιτζής. Ο ναυτικός, ο ναύτης, από τουρκ. gemici.
9. Γεωργαντζής. Κατά τον Τριανταφυλλίδη, από το τουρκ. yorgancι, αυτός που φτιάχνει ή πουλάει γιοργάνια, δηλαδή παπλώματα, ο παπλωματάς. Η λέξη όμως γράφεται παρετυμολογικά, σαν να προέρχεται από το Γεώργιος.
10. Γιαγτζής (και Γιαγτζόγλου κτλ.) από τουρκ. yagcι, ο έμπορος ελαίων και λιπών, αλλά και ο λιπαντής.
11. Γιαζιτζής, ο δημόσιος γραφέας, ο γραμματικός, από τουρκ. yazιcι.
12. Γιαπιτζής. Ο χτίστης, από τουρκ. yapιcι. Λέμε βέβαια γιαπί εννοώντας την ημιτελή οικοδομή, αλλά στα τουρκικά έτσι λέγεται και η τελειωμένη.
13. Γκαϊτατζής. Αυτός που παίζει γκάιντα, από τουρκ. gaydacι.
14. Δεβετζής. Ο καμηλιέρης, από τουρκ. deveci, deve η καμήλα.
15. Δεμερτζής, Δεμιρτζής. Ο σιδεράς, από τουρκ. demirci.
16. Δουατζής. Ο ευχέτης, ο πιστός υπηρέτης ενός ισχυρού, από τουρκ. duacι.
17. Εσκιτζής, ο παλιατζής, από τουρκ. eskici.
18. Ζουρνατζής, από τουρκ. zurnacι, αυτός που παίζει τον ζουρνά.
19. Καζαντζής, αυτός που φτιάχνει καζάνια, από τουρκ. kazancι.
20. Καλαϊτζής, ο γανωματής, από kalaycι, (πρβλ. το καλάι).
21. Καλιοντζής, ο ναυτικός του πολεμικού ναυτικού, από τουρκ. kalyoncu.
22. Κανταρτζής, που ζυγίζει με το καντάρι, από τουρκ. kantarcι.
23. Καρατζής, ο ληστής, από τουρκ. karacι.
24. Κατιμερτζής, αυτός που φτιάχνει ή πουλάει κατιμέρι, ένα είδος γλύκισμα με φύλλο, από τουρκ. katmercι.
25. Κατιρτζής, ο μουλαράς, από τουρκ. katιrcι.
26. Καφετζής, ο καφετζής βεβαίως. Το τουρκικό είναι kahveci.
27. Καφταντζής, από τουρκ. kaftancι, ο ιματιοφύλακας.
28. Κεμεντσετζής, αυτός που παίζει τον κεμεντζέ, είδος λύρας. Από τουρκ. kemençeci.
29. Κερεστετζής, ο έμπορος δομικής ξυλείας (κερεστέ), από τουρκ. keresteci.
30. Κιομουρτζής, Κιουμουρτζής. Ο καρβουνιάρης, από τουρκ. kömürcü.
31. Κουγιουμτζής, Κοεμτζής. Ο χρυσοχόος, από τουρκ. kuyumcu.
32. Κυρατζής ή Κιρατζής. Ο αγωγιάτης, απο τουρκ. kiracι, που είναι ο μισθωτής.
33. Λαγουμιτζής, αυτός που φτιάχνει λαγούμια. Υπάρχει και ως επώνυμο, πέρα από τον ιστορικό Λαγουμιτζή της πολιορκίας της Αθήνας που είχε άλλο επώνυμο και πήρε αυτό το παρατσούκλι από την αξιοσύνη του.
34. Λουλετζής, από τουρκ. lüleci, ο κατασκευαστής ή πωλητής καπνοσυρίγγων, λουλάδων.
35. Μαδεμτζής, από τουρκ. madenci, ο μεταλλωρύχος.
36. Μεζαρτζής, ο νεκροθάφτης, από τουρκ. mezarcι.
37. Μεϊχανετζής/Μεϊχανετζίδης, ο κάπελας, από τουρκ. meyhaneci.
38. Μουμτζής, που μας έδωσε και αφορμή για το άρθρο, ο κηροποιός, από τουρκ. mumcu.
39. Μπακιρτζής, ο χαλκωματάς, μπακιρτζής άλλωστε, απο τουρκ. bakιrcι.
40. Μπαλτατζής, από τουρκ. baltacι, που μπορεί να σημαίνει τον κατασκευαστή ή έμπορο μπαλτάδων, αλλά πιο συχνά σημαίνει τον ξυλοκόπο.
41. Μπαλτζής. Ο μελάς, ο πουλητής μελιού, από το balcι.
42. Μπασματζής (και Βασματζής εξελληνισμένο), από το basmacι, o κατασκευαστής ή πουλητής μπασμάδων, που ήταν σταμπωτά βαμβακερά υφάσματα.
43. Μπερντετζής/Μπερντετζόγλου, ο κατασκευαστής ή πουλητής μπερντέδων, κουρτινών, από τουρκ. perdeci.
44. Μπιλιουρτζής, ο έμπορος ή τεχνίτης κρυστάλλινων ειδών, από το τουρκ. billûrcu.
45. Μποζαντζής (και Ποζαντζής), αυτός που φτιάχνει ή πουλάει μποζά, ένα ποτό με βάση το κεχρί, από τουρκ. bozacι.
46. Μποσταντζής. Ο κηπουρός, bostancι.
47. Μπρισιμιτζής (Βρισιμιτζής, Μπιρσιμιτζής). Αυτός που πουλάει (ή φτιάχνει) μπρισίμια, δηλ. μεταξωτές κλωστές, από τουρκ. ibrişimci‎.
48. Νταβουλτζής (και Ταβουλτζής κτλ.) Ο νταουλιέρης, από τουρκ. davulcu.
49. Παζαρτζής, ο έμπορος σε παζάρι, από τουρκ. pazarcι.
50. Παστιρματζής/παστουρματζής, ο έμπορος ή παρασκευαστής παστουρμά, από τουρκ. pastιrmacι.
51. Πεστεμαλτζής (Πεστεμαλτζόγλου). Αυτός που πουλάει ή φτιάχνει πεστεμάλια, δηλ. λουτροπετσέτες. Ή ο λουτράρης του χαμάμ, που δίνει τα πεστεμάλια στον λουόμενο. Κατά τον Τριανταφυλλίδη, από το σπάνιο αυτό επώνυμο πρόκυψε με απλολογία το Πεσματζής και το συχνότερο Πεσματζόγλου. Γεια σου Στέλιο! (ιδιωτικό μήνυμα).
52. Ρακιτζής, που φτιάχνει ή πουλάει ρακί, από τουρκ. rakιcι.
53. Σαπουντζής, ο σαπουνάς, από τουρκ. sabuncu.
54. Σεμερτζής, ο σαμαρτζής, από τουρκ. semerci.
55. Σεπετζής, αυτός που φτιάχνει ή πουλάει κοφίνια, από τουρκ. sepetçi.
56. Σερμπετζής, αυτός που πουλάει σερμπέτια, από τουρκ. serbetçi.
57. Σιλκιτζής, αυτός που πουλάει πετσέτες, από τουρκ. silgi. (Στο λεξικό βρίσκω ότι το silgi είναι ο σπόγγος ή το πανί που σκουπίζουμε τον σχολικό μαυροπίνακα).
58. Σιμιτζής, που φτιάχνει ή πουλάει σιμίτια, κουλούρια. Από τουρκ. simitçi.
59. Σουβατζής, από το τουρκ. sιvacι.
60. Σουγιουλτζής, ο υπεύθυνος για τη συντήρηση των υδραγωγών, από τουρκ. suyolcu.
61. Ταμπουρατζής, αυτός που παίζει ταμπουρά, από τουρκ. tamburacι.
62. Ταχμιτζής, Tαχμιντζής. Κατά τον Τριανταφυλλίδη ή από το tahminci (εκτιμητής, που όμως δεν βρίσκω τη λέξη στο λεξικό, μόνο tahmin = εκτίμηση) ή από το tahmisçi, αυτός που καβουρδίζει καφέ. Μάλλον το δεύτερο, λεω εγώ.
63. Ταχτατζής, ο σανιδάς, από τουρκ. tahtacι.
64. Τερετζής, αυτός που πουλάει κάρδαμο, από τουρκ. tereci.
65. Τζαμτζής, ο τζαμάς ή ο υαλοπώλης. Από τουρκ. camcι.
66. Τουτουντζής, ο καπνάς, κατά λέξη (μπορεί να σημαίνει είτε καπνοπώλης είτε καπνοπαραγωγός), από τουρκ. tütüncü.
67. Τσεσμετζής, ο κρηνοποιός, από τουρκ. çeşme.
68. Τσορμπατζής και τζορμπατζής, ο χριστιανός πρόκριτος επί τουρκοκρατίας, ο προύχοντας. Από τουρκ. çorbacι, που είχε αρχική σημασία «αυτός που φτιάχνει σούπα» (τσορβά, άλλωστε) αλλά σταδιακά πήρε στα τουρκικά άλλες σημασίες όπως ο συνταγματάρχης των γενιτσάρων.
69. Τσοχατζής, ο έμπορος ή κατασκευαστής τσόχας, από τουρκ. çuhacι.
70. Φουρουντζής, ο φούρναρης, από τουρκ. fιrιncι.
71. Φουτσιτζής, ο βαρελάς, από τουρκ. fιçιcι.
72. Χαβατζής. Στα σημερινά τουρκικά havacι είναι ο πιλότος, ο αεροπόρος, διότι hava όπως ξέρουμε είναι ο αέρας. Αλλά δεν μπορεί να προέρχεται από εκεί το επώνυμο. Όμως στο λεξικό βρίσκω ότι ο havacι ήταν, στο αγώνισμα της τοξοβολίας, ο κριτής που έλεγχε πού έπεφταν τα βέλη!
73. Χαλβατζής. Ο χαλβατζής βέβαια, από τουρκ. halvacι / helvacι.
74. Χαλιτζής, Χαλιτζόγλου, Χαλιτζιόγλου. Ο ταπητέμπορος ή ταπητουργός, ο χαλάς, από τουρκ. halιcι.
75. Χαμαμτζής, ο λουτράρης, από τουρκ. hamamcι.

Μηνολόγιον Μαρτίου έτους 2021

Το Μηνολόγιο, που το δημοσιεύω εδώ στις αρχές κάθε μήνα (συνήθως, αλλά όχι πάντα, την πρώτη του μηνός), ήταν ιδέα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ο οποίος αρχικά το δημοσίευε στο περιοδικό Φιστίκι, που έβγαζε επί πολλά χρόνια στην Αίγινα. Στο εδώ ιστολόγιο, το Μηνολόγιο άρχισε να δημοσιεύεται τον Οκτώβρη του 2010 και βέβαια μέσα σε 12 μήνες έκλεισε τον κύκλο. Τότε, αποφάσισα να εξακολουθήσω να το δημοσιεύω στις αρχές κάθε μήνα, επειδή έχει γίνει το σταθερό σημείο αναφοράς που ενημερώνεται συνεχώς με δικά σας σχόλια μέσα στη διάρκεια του μήνα, σχόλια που συνήθως αφορούν επισήμανση ημερομηνιών, αν και κυρίως αγγελτήρια θανάτων.

Οπότε, συνεχίζω τις δημοσιεύσεις όσο θα υπάρχει ενδιαφέρον, προσθέτοντας πάντοτε δικές σας προτάσεις από πέρυσι. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις η επέτειος έχει εσκεμμένα μετατεθεί κατά μία ημέρα.

Να επισημάνω ότι δυο από τις μέρες του μήνα (23 και 29 Μαρτίου) τιμούν γεγονότα του οικογενειακού μας μικροκόσμου. (Και για να προλάβω ερωτήσεις, ο Χαράλαμπος Κανόνης ήταν γεωπόνος της Αγροτικής Τράπεζας και αδελφικός φίλος του παππού μου, που μαρτύρησε στη Χίο στις 29 Μαρτίου 1948, στα τριανταεννιά του χρόνια).

Δε  1	Ανακάλυψις της ραδιενεργείας υπό Ερρίκου Μπεκερέλ και θανή Φαίδωνος Γεωργίτση
Τρ 2	Γενέσιον Αντωνίου Βιβάλντι
Τε  3	† Νικολάου Γκόγκολ
Πε 4	Γενέσιον Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη
Πα 5	† Ούγου Τσάβες
Σα 6	Μιχαήλ Αγγέλου. Και του Κιλελέρ.
Κυ 7	Αριστοτέλους του Σταγειρίτου θανή
Δε  8	Παγκόσμια ημέρα των δικαιωμάτων της γυναίκας
Τρ  9	Αναξαγόρου του φιλοσόφου
Τε 10	† Γεωργίου Ζαμπέτα και Παγκόσμια ημέρα ασκαύλου
Πε 11	Ρωμαίου και Ιουλιέτας
Πα 12	Άννας Φρανκ τελευτή εν τω στρατοπέδω και Σταύρου Κουγιουμτζή θανή
Σα 13	† Ίβο Άντριτς. Και λοκντάουν επέτειος.
Κυ 14	Κοίμησις Καρόλου Μαρξ και Στεφάνου Χώκινγκ του ηλεκτρόμυθου. Και ημέρα του πι.
Δε 15	Γενέσιον Αγγέλου Σικελιανού, του υψιπετούς
Τρ 16	† Μοδέστου Μουσόργκσκι του μουσουργού
Τε 17	Του Εθνικού Θεάτρου
Πε 18	† Οδυσσέως Ελύτη
Πα 19	Ταφή Ανδρέου Κάλβου  «είναι γλυκύς ο θάνατος μόνον όταν κοιμώμεθα εις την πατρίδα»
Σα 20	†Κοίμησις Ισαάκ Νεύτωνος
Κυ 21	Παγκόσμια ημέρα ποιήσεως αλλά και εαρινή ισημερία.
Δε 22	† Ιωάννη Βόλφγκανγκ Γκαίτε
Τρ 23	Άχθου Αρούρη, του αγνώστου ποιητού
Τε 24	† Αδαμαντίου Κοραή
Πε 25	Της Ελληνικής Επαναστάσεως
Πα 26	† Λουδοβίκου φαν Μπετόβεν
Σα 27	Παγκόσμια ημέρα θεάτρου
Κυ 28	Δημώνακτος του φιλοσόφου
Δε 29	Μαρτύριον Χαραλάμπους Κανόνη εν Χίω
Τρ 30	Νικολάου Μπελογιάννη και των συν αυτώ τυφεκισθέντων
Τε 31	Των εν Χίω υπό του Καραλή σφαγιασθέντων μυρίων

 

Ο Μάρτιος, όπως έχουμε ξαναπεί, ήταν αρχικά ο πρώτος μήνας του παλιού ρωμαϊκού ημερολογίου. Ήταν αφιερωμένος στον θεό Άρη (Mars), κάτι που ταίριαζε αφού τα χρόνια εκείνα οι εκστρατείες ξεκινούσαν την άνοιξη, και μάλιστα την πρώτη του Μάρτη γιόρταζαν το Armillustrum (Αρμιλούστριο) σε τέμενος του Άρη, γιορτή καθαγιασμού των όπλων.

Κονιάροι, Ντουντούμηδες, Κακλαμάνοι και Χαλδούπηδες

Ενόψει της επετείου των 200 χρόνων από το Εικοσιένα, το Ίδρυμα της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία επανεκδίδει ορισμένα σημαντικά συγγράμματα της εποχής του ξεσηκωμού, με νέα επιμέλεια. Ορισμένα βιβλία της σειράς έχουν εκδοθεί ενώ άλλα ετοιμάζονται.

Ένα από τα ήδη εκδομένα βιβλία είναι τα «Απομνημονεύματα πολεμικά» του Χριστόφορου Περραιβού σε επιμέλεια και σχολιασμό του Στέφανου Παπαγεωργίου. Ο Περραιβός είναι από τις μορφές του Εικοσιένα που έχουν δράση και πριν από τον ξεσηκωμό, αφού ήταν σύντροφος του Ρήγα Φεραίου και έδρασε και στα Επτάνησα στις αρχές του 19ου αιώνα (τότε έγραψε και την Ιστορία Σουλίου και Πάργας).

Στο βιβλίο αυτό περιγράφει τα γεγονότα στα οποία συμμετείχε από το 1820 έως το 1829. Ο Περραιβός είχε οριστεί από τον Υψηλάντη «αρχηγός των ηπειρωτικών όπλων» και θα συναντήσει τους Σουλιώτες, που συμμάχησαν με τον Αλή Πασά όταν ο τελευταίος ήρθε στη μοιραία σύγκρουση με την Πύλη, κι έτσι από την εξορία στα Επτάνησα ξαναβρήκαν τα πάτρια εδάφη τους.

Το καλοκαίρι του 1821 οι Σουλιώτες υπό τον Μάρκο Μπότσαρη, και σε επισφαλή συμμαχία με τους Αλβανούς του Άγου Μουχουρδάρη, συγκρούονται με τους Οθωμανούς -παραλίγο να καταλάβουν την Πρέβεζα, ύστερα στρέφονται προς τα Λέλοβα (σήμερα Θεσπρωτικό), που τα υπερασπίζεται ο Σουλεϊμάν Πασάς, ο οποίος ύστερα από δώδεκα μέρες συνθηκολογεί.

Μετά, στρέφονται στους Βαρειάδες (ή Βαριάδες) όπου «απήντησαν ισχυροτέραν ανθίστασιν». Πράγματι, οι Τουρκαλβανοί που υπερασπίζονταν το φρούριο αυτό ήταν σκληροτράχηλοι μαχητές και απέρριπταν τις προτάσεις συνθηκολόγησης των πολιορκητών τους, λέγοντάς τους «να μην καυχώνται ότι ενίκησαν τον Σουλεμάν πασάν εις τα Λέλοβα, όντα Ανατολίτην και όχι ρουμελιώτικον και μακεδονικόν παλικάρι».

Και στο σημείο αυτό, ο Περραιβός βάζει την εξής υποσημείωση:

«Όσοι Οθωμανοί και Έλληνες γεννώνται εις την Ελλάδα, Ήπειρον και Μακεδονίαν, φορούν δε κατ’ εξοχήν απέξω το υποκάμισον, αποστρέφονται τους Ασιανούς ως ανάνδρους και ασώτους, τους προσκολλούν και τινα υβριστικά επίθετα, λέγοντές τους Δουδούμηδες, Χαλδούπηδες, Κονιάρηδες και τα παρόμοια».

Officials και οφίτσια

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής στην ταχτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Το αναδημοσιεύω εδώ με μια μικρή προσθήκη για τα επώνυμα.

Η στήλη μας ασχολείται κάθε φορά με μια λέξη που απασχόλησε ιδιαίτερα την επικαιρότητα το μήνα που μας πέρασε, λέξη σχεδόν πάντα ελληνική ή έστω ασυμμόρφωτο δάνειο στην ελληνική γλώσσα. Τούτη τη φορά θα κάνουμε μιαν εξαίρεση και θα λεξιλογήσουμε για μια λέξη της αγγλικής γλώσσας.

Πρόκειται για μια λέξη που κυριάρχησε στην επικαιρότητα τις τελευταίες μέρες, μετά τον εξωδικαστικό συμβιβασμό της αμερικανικής Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς και της αμαρτωλής εταιρείας Novartis, όπου αναφέρεται ότι στελέχη της Novartis Hellas ενέχονται σε πράξεις διαφθοράς με foreign officials, με αποτέλεσμα να γίνουν συζητήσεις επί συζητήσεων για το τι σημαίνει ο όρος official και πώς πρέπει να αποδοθεί.

Οπότε, θα λεξιλογήσουμε για τον official, μια λέξη που ανήκει σε μια μεγάλη λεξιλογική οικογένεια και έχει και παρακλάδια στη γλώσσα μας.

Η αγγλική λέξη ανάγεται, μέσω γαλλικών ή απευθείας, στο υστερολατινικό officialis και αυτό στο λατινικό officium «υπηρεσία, επίσημο καθήκον, αξίωμα» που αναλύεται στην πρόθεση ob και στο ρήμα facio, «κάνω». Η λατινική φράση ex officio, «αυτοδικαίως», που βρίσκεται ακόμα σε χρήση, δήλωνε κάποιο προνόμιο ή δικαίωμα που απορρέει από το αξίωμα κάποιου.

Ζαρντινιέρες

Είναι κι αυτή μια λέξη που κυριαρχεί στην επικαιρότητα τις τελευταίες μέρες, με την αναστάτωση που γίνεται στο κέντρο της Αθήνας για τον Μεγάλο Περίπατο του Κωστάκη.

Στην ανάπλαση αυτή προς το παρόν πρωταγωνιστούν οι ζαρντινιέρες. Ζαρντινιέρες μάλιστα δύο ειδών, οι μικρές ορθογώνιες όπως στην Πανεπιστημίου, και τελευταία οι μεγάλες, οι κυκλικές, όπως στο Σύνταγμα. Κάποιοι θεώρησαν πως η τιμή με την οποία χρεώθηκαν στον Δήμο είναι υπερβολική, 550 ευρώ οι ορθογώνιες και κάπου 5000 οι κυκλικές. Στην αγορά βρίσκεις ανάλογα προϊόντα δέκα φορές φτηνότερα, πολύ περισσότερο που σε μια μαζική παραγγελία συνηθίζεται να γίνεται γενναία έκπτωση, εκτός αν ο προμηθευτής είναι καλός φίλος, οπότε συνηθίζεται γενναίο πλιάτσικο.

Ας είναι. Τον Μεγάλο Περίπατο θα τον κρίνουμε όταν τελειώσει. Προς το παρόν, όσοι υφιστάμεθα την ταλαιπωρία από το κυκλοφοριακό χάος που προκαλείται, αντιδρούμε χιουμοριστικά, με διάφορα έξυπνα μιμίδια που κυκλοφορούν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, σαν κι αυτό, που θέλησε να εποικίσει τις ζαρντινιέρες της πλατειας Συντάγματος. Λείπει ο παλαιοημερολογίτης μητροπολίτης από την εικόνα, αλλά το έργο δεν έχει τελειώσει. (Απορία: αναρωτιέμαι αν υπάρχει στ’ αγγλικά κάποιος όρος για τις φωτογραφίες προσώπων που προστίθενται σε μιμίδια).

Όμως εμείς εδώ λεξιλογούμε, οπότε ευκαιρία είναι σήμερα να μιλήσουμε για τις ζαρντινιέρες σ’ ένα μικρό, καθότι καλοκαιρινό, αρθράκι.

Η ζαρντινιέρα είναι δάνειο από το γαλλικό jardinière. Στα γαλλικά, jardinière μπορεί να είναι και η κηπουρίνα (θηλυκό του jardinier, κηπουρός), είναι όμως και η κατασκευή που μέσα της φυτεύουμε φυτά ή τοποθετούμε γλάστρες με φυτά.

Η jardinière παράγεται από το γαλλικό jardin, που είναι ο κήπος, λέξη που με τη σειρά της  ανάγεται σε φρανκονική λέξη και παλαιογερμανική ρίζα -κάτι σαν *gardo, που θα σήμαινε περίφραξη. Μπορεί να μεσολάβησε κάποιος υστερολατινικός τύπος, κάτι σαν *hortus gardinus (δηλαδή περιφραγμένος κήπος). Από τα γαλλικά η λέξη πέρασε και στα ιταλικά-ισπανικά, ενώ το γερμανικό Garten προέκυψε απευθείας από την παλαιογερμανική ρίζα, ενώ από ένα ενδιάμεσο βορειογαλλικό gardin προέκυψε το αγγλ. garden.