Ο Κονδυλάκης και οι μαλλιαροί (Μια επιστολή του 1905)

Ανεπίκαιρο θεμα για σήμερα, αλλά δεν είμαστε υποχρεωμενοι να ακολουθούμε διαρκώς κατά πόδας την επικαιρότητα -αλλιώς, θα γράφαμε μονάχα ατάκες στο Τουίτερ.

Φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από τον θάνατο του Ιωάννη Κονδυλάκη, μόλις στα 59 του χρόνια. Μένει στην ιστορία των γραμμάτων μας με τον Πατούχα, τη συλλογή διηγημάτων «Όταν ήμουν δάσκαλος» και το στερνό του έργο «Πρώτη αγάπη» αλλά και με τους Αθλίους των Αθηνών. Όμως ο Κονδυλάκης ήταν και δημοσιογράφος, μάστορας του χρονογραφήματος, με το ψευδώνυμο Διαβάτης, και πρώτος πρόεδρος της ΕΣΗΕΑ.

Από πολλούς θεωρείται ο πατέρας του όρου «μαλλιαροί» για τους δημοτικιστές. Λέγεται ότι τους χαρακτήρισε έτσι επειδή οι αδελφοί Πασαγιάννη, που έγραφαν στο πρωτοποριακό περιοδικό Τέχνη του Κ. Χατζόπουλου, το 1898, έτρεφαν πλούσια κόμη. Ο Τ. Μωραϊτίνης, σε μεταγενέστερες αναμνήσεις του, διεκδικεί για τον εαυτό του την πατρότητα, πιστώνοντας στον Κονδυλάκη τη διάδοση και καθιέρωση του όρου -ίσως βάλω κάποτε το κειμενάκι αυτό. Από την άλλη, ο Ευάγγ. Πετρούνιας θεωρεί ότι πρόκειται για δάνειο από το ιταλικό κίνημα της scapigliatura (της μαλλούρας, ας πούμε).

Αλλά δεν είναι αυτό το θέμα μου σήμερα -άλλωστε νομίζω πως έχουμε συζητήσει ξανά στο ιστολόγιο για τη γέννηση του όρου.

Ο Κονδυλάκης λοιπόν κατά πάσα πιθανότητα ήταν αυτός που έπλασε ή που διέδωσε έναν καταρχήν (αν και όχι πάντοτε) μειωτικό όρο για τους δημοτικιστές (και γενικά για τους νεωτεριστές στην τέχνη και τα γράμματα), ενώ στα χρονογραφήματά του έγραφε σε απλή καθαρεύουσα. Θα περίμενε κανείς να είναι αντίπαλος της δημοτικής -όχι όμως.

Ο Κονδυλάκης είναι περίπτωση Ροΐδη, κατά κάποιο τρόπο. Παρόλο που και στα λογοτεχνικά του έργα χρησιμοποίησε γλώσσα από απλή καθαρεύουσα έως μικτή, με εξαίρεση βέβαια τους διαλόγους, ο ίδιος υποστήριζε τη δημοτική και θεωρούσε τεχνητή γλώσσα την καθαρεύουσα. Όταν παράτησε την Αθήνα, τσακισμένος από το δημοσιογραφικό μαγκανοπήγαδο (και τις νυχτερινές χαρτοπαιξίες) και γύρισε στην Κρήτη, πρόλαβε να δώσει ένα αριστούργημα, την Πρώτη αγάπη, σε υποδειγματική κρουστή δημοτική με πολλά διαλεκτικά στοιχεία. Δυστυχώς, λίγο μετά πέθανε.

Θα δημοσιεύσω σήμερα μια επιστολή του, υπέρ της δημοτικής, αλλά γραμμένη σε καθαρεύουσα. Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Αθήναι του Γ. Πωπ, στις 14 Φεβρουαρίου 1905 -πριν από 115 χρόνια. Ο Πωπ είχε ξεκινήσει εκείνον τον καιρό συνεντεύξεις με λογίους για το γλωσσικό ζήτημα, και ως τότε είχε φιλοξενήσει τις γνώμες διάφορων αντιπάλων της δημοτικής. Στο φύλλο της 10ης  Φεβρουαρίου είχε συνέντευξη του Καλαποθάκη, διευθυντή του Εμπρός, και στο τέλος ανάγγελλε ότι στο επόμενο φύλλο θα ακολουθούσε συνέντευξη του Κονδυλάκη. Όμως ο Κονδυλάκης αρνήθηκε να δώσει συνέντευξη και έστειλε επιστολή που δημοσιεύτηκε στο φ. της 14.2.1905.

Προηγήθηκε σύντομη εισαγωγή, στην οποία ο Γ. Πωπ ειρωνεύεται φιλικά τον Κονδυλάκη ότι μοιάζει με εκείνους τους γιατρούς που γράφουν συνταγές για άλλους αλλά δεν τις παίρνουν ποτέ οι ίδιοι. Βλέπετε σε εικόνα αριστερά τι έγραψε.

Ο Κονδυλάκης στην επιστολή του επίσης χρησιμοποιεί αριστοτεχνικά την ειρωνεία -εγκωμιάζει την καθαρεύουσα παρουσιάζοντας τα μειονεκτήματά της για πλεονεκτήματα, κυριολεκτικά σφάζει με το μπαμπάκι.

Ακολουθεί η επιστολή του Κονδυλάκη. Κρατάω την ορθογραφία πλην μονοτονικού. Στο τέλος λέω δυο λόγια.

Φίλτατε,

Ό,τι έχω να είπω διά το ζήτημα της γλώσσης δεν μου φαίνεται να είνε απαραίτητον να το είπω ανακρινόμενος. Προτιμώ να το γράψω εις μίαν επιστολήν δια να είμεθα συντομώτεροι και σαφέστεροι.

Λοιπόν θέλετε την γνώμην μου; Η ωραία μας καθαρεύουσα είνε θαύμα θαυμάτων, το οποίον δυνάμεθα να επιδεικνύωμεν με υπερηφάνειαν, αφʼ ου μάλιστα δεν έχομεν τίποτε άλλο να επιδείξωμεν οι νεώτεροι Έλληνες. Είνε νεκρός, όστις αν δεν ζη, φαίνεται τουλάχιστον ότι ζη, αφʼ ου πιστεύομεν ότι ζη. Τον κρατεί εις αυτήν την ζωήν η πίστις μας, και η πίστις, ως γνωστόν, θαυματουργεί. Είνε ζωντανός νεκρός. Είδε ποτέ ο κόσμος τοιούτον τέρας από τον καιρόν του τριημέρου Λαζάρου; Λέγουν ότι και οι Άραβες και δεν ενθυμούμαι τίνες άλλοι λαοί της Ασίας, επίσης πολιτισμένοι, έχουν κατορθώσει ανάλογον γλωσσικόν θαύμα. Αμφιβάλλω όμως αν ο γλωσσικός βρυκόλαξ εκείνων έχει τας θαυμασίας αρετάς του ημετέρου. Να είνε η αρχαία και συγχρόνως η νέα γλώσσα, και πάλιν ούτε το εν ούτε το άλλο να είνε. Να μη είνε μάλιστα καθόλου γλώσσα, και όμως να έχη όλας τας αξιώσεις γλώσσης και την υπερηφάνειαν ευγενούς γλώσσης.

Διότι επί τέλους τι είνε αυτή η γλώσσα; Αν είνε η αρχαία, διατί δεν γράφομεν και δεν ομιλούμεν ως έγραφε και δεν ωμίλει ο Φίλιππος Ιωάννου; Αν είνε νέα, τότε διατί δεν έχει αυτοτέλειαν και αυθυπαρξίαν; Πού είνε το λεξικόν, πού η γραμματική και το συντακτικόν της; Πού υπάρχει τέλος πάντων; Ή υπάρχει παντού και δεν υπάρχει πουθενά, όπως το άμορφον χάος;

Μια τεταρταυγουστιανή απρέπεια

Σαν σήμερα πριν από 79 χρόνια, το 1936, ο Ιωάννης Μεταξάς κήρυξε τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου, μιαν αποφράδα επέτειο στην οποία το ιστολόγιο έχει αφιερώσει παλιότερα ένα άρθρο με θέμα τους κρυφούς ή φανερούς σατιρικούς στίχους εναντίον του δικτατορικού καθεστώτος. Το σημερινό άρθρο εξετάζει μιαν άλλη πτυχή, την πατρότητα του «ύμνου» της 4ης Αυγούστου, ένα θέμα που κατά σύμπτωση το θίξαμε προχτές, στα σχόλια του Μηνολογίου. Δεν κομίζω κάτι νέο ή που να μην υπάρχει στο Διαδίκτυο, αλλά ίσως να μην έχετε υπόψη σας πώς έχει το θέμα.

Βέβαια, στις μέρες μας βρισκόμαστε μπροστά σε μια εργώδη προσπάθεια ξεπλύματος και αποκατάστασης της δικτατορίας του Μεταξά, όχι μόνο από τους υπόδικους νεοναζιστές και από αναθεωρητές ιστορικούς αλλά και συγκροτήματα τύπου όπως η Καθημερινή, η οποία τόλμησε να συμπεριλάβει τον τριπίθαμο δικτάτορα ανάμεσα στους μεγάλους Έλληνες όλων των εποχών, πλάι σε αναστήματα όπως ο Αριστοτέλης -είναι λογικό στην εποχή της κρίσης ο Μεταξάς να ασκεί γοητεία σε όσους θεωρούν εμπόδιο ή περιττή πολυτέλεια ή έστω «ασύμβατη με τις αγορές» την κοινοβουλευτική δημοκρατία, ο Μεταξάς, θυμίζω, που όποτε εκτέθηκε στη λαϊκή ψήφο βγήκε μαυρισμένος συγκεντρώνοντας μονοψήφια ποσοστά. Αλλά ας είναι.

«Γιατί χαίρεται ο κόσμος και χαμογελά πατέρα;» Το ερώτημα έχει γίνει παροιμιώδες και έχει συνδεθεί για πάντα με τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου, αφού αποτελεί τον πρώτο στίχο του Ύμνου της 4ης Αυγούστου που μπορείτε να τον ακούσετε εδώ μελοποιημένον με πολλά κλαπατσίμπαλα από τον αρχιμουσικό των Ενόπλων Δυνάμεων Γεράσιμο Φρεν (όπως λέει η Βικιπαίδεια).

Η μελοποίηση έχει γίνει στην πρώτη από τις τρεις στροφές του ποιήματος. Ας δούμε ολόκληρο το ποίημα:

Σατιρικοί στίχοι για την 4η Αυγούστου

Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε χτες, 4η Αυγούστου, στην κυριακάτικη Αυγή, επετειακά, αντί για τη συνηθισμένη μου στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία» και βασίζεται σε ένα παλιότερο επετειακό άρθρο του ιστολογίου. Οπότε το δημοσιεύω εδώ σήμερα, έστω κι αν η επέτειος πέρασε -πείτε ότι διαβάζετε την χτεσινή εφημερίδα, καλοκαίρι είναι στο κάτω κάτω. Σε αντιστάθμισμα για το ανεπίκαιρο, έχω προσθέσει στο άρθρο αφενός κάποιους συνδέσμους και αφετέρου ένα αυτόγραφο σατιρικό του Λαπαθιώτη (στον οποίο κατά σύμπτωση ήταν αφιερωμένο το χτεσινό άρθρο) που το είχα ξεχάσει.

Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου ήταν τυχερό, με την έννοια ότι δεν είχε το συνηθισμένο κακό τέλος των δικτατοριών, αλλά έπεσε μετά τη γερμανική εισβολή στην Ελλάδα. Δεν πέρασε έτσι από φάση ανοιχτής παρακμής, ενώ τα κοσμοϊστορικά γεγονότα που ακολούθησαν, ο πόλεμος και η Κατοχή, το μεγαλείο της Εθνικής Αντίστασης, ο Εμφύλιος Πόλεμος, βοήθησαν στο να ξεχαστεί η δικτατορία, όσο κι αν η γύμνια του καθεστώτος ήταν φανερή (δείτε, ας πούμε, τι λέει ο Σεφέρης στο Πολιτικό Ημερολόγιο για την ποιότητα των τεταρταυγουστιανών που είχαν τοποθετηθεί σε καίριες κρατικές θέσεις).

Για τον ίδιο λόγο, δεν είναι πολλοί οι σατιρικοί στίχοι για την 4η Αυγούστου. Σατιρικά έντυπα κυκλοφορούσαν βέβαια, αλλά η λογοκρισία δεν άφηνε καμιά χαραμάδα για κριτική. Να πούμε παρεμπιπτόντως ότι σε ένα από αυτά τα έντυπα, τον Διαδοσία, δημοσιεύτηκε πρώτη φορά το τραγούδι της 4ης Αυγούστου, το γνωστό «Γιατί χαίρεται ο κόσμος και χαμογελά πατέρα», που αποδίδεται στον θεατρικό συγγραφέα και ευθυμογράφο Τίμο Μωραϊτίνη. Ο γιος του πάντως, ο δημοσιογράφος Γιώργος Μωραϊτίνης, υποστηρίζει, με πειστικά επιχειρήματα, ότι πρόκειται για παλιούς επιθεωρησιακούς στίχους γραμμένους για την 25η Μαρτίου, που το καθεστώς τούς οικειοποιήθηκε χωρίς να ρωτήσει τον στιχουργό (και πράγματι οι εικόνες του τραγουδιού είναι ανοιξιάτικες, όχι αυγουστιάτικες).

Πάντως, όπως θυμόμαστε και από την πιο πρόσφατη χούντα του 1967, σε συνθήκες δικτατορίας ακόμα και ο παραμικρός υπαινιγμός παίρνει διαστάσεις. Η Βαρβάρα, το ρεμπέτικο του Παναγ. Τούντα, μπορεί να ήταν απλώς ένα από τα πολλά ρεμπέτικα με πονηρούς στίχους:

«Η Βαρβάρα κάθε βράδυ στη Γλυφάδα ξενυχτάει
και ψαρεύει τα λαβράκια, κεφαλόπουλα, μαυράκια

[…]

Ένας κέφαλος βαρβάτος, όμορφος και κοτσονάτος
της Βαρβάρας το τσιμπάει, το καλάμι της κουνάει
Μα η Βαρβάρα δεν τα χάνει, τον αγκίστρωσε, τον πιάνει
τον κρατά στα δυο της χέρια και λιγώνεται στα γέλια».