Ο Λαπαθιώτης σε φωτογραφία του 1942 (Πηγή: ΕΛΙΑ-Β.Ψαραδάκης)
Συμπληρώνονται σήμερα 135 χρόνια από τη γέννηση του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, στις 31 Οκτωβρίου 1888.
Κάθε χρόνο, είτε ανήμερα στις 31 Οκτωβρίου είτε εκεί κοντά, ας πούμε την πιο κοντινή Κυριακή, το ιστολόγιο έχει καθιερώσει την παράδοση να αφιερώνει ένα άρθρο στον Λαπαθιώτη -και αυτό θα κάνουμε και φέτος. Κανονικά σήμερα ήταν να βάλουμε χρονογράφημα του Βριάρεω, το οποίο μετατίθεται δυο βδομάδες μετά.
Είναι γνωστό ότι ο Λαπαθιώτης, αν και από αστική οικογένεια (ο πατέρας του ήταν ανώτατος στρατιωτικός, που έγινε και υπουργός για λίγους μήνες μετά το Γουδί) προσέγγισε το κομμουνιστικό κίνημα όταν απογοητεύτηκε από τον βενιζελισμό και επί πολλά συμπορεύτηκε με τους κομμουνιστές, από απόσταση πάντοτε, χωρίς δηλαδή να ενταχθεί ποτέ στο κόμμα. Η πρώτη εκδήλωση της προσέγγισης είναι όταν προσφέρει 60 δρχ. στον έρανο υπέρ του «Ριζοσπάστη» το 1920. Το 1921 στέλνει στον Ριζοσπάστη επιστολή όπου δηλώνει «πιστός στρατιώτης του σκοπού» (έχω γράψει εδώ και εδώ). Στα επόμενα χρόνια βρίσκουμε την υπογραφή του Λαπαθιώτη σε ορισμένες δημόσιες εκκλήσεις π.χ. για την καταδίκη των κομμουνιστών φαντάρων του Καλπακιού, βρίσκουμε και φιλοκομμουνιστικές τοποθετήσεις του σε στοχασμούς του (παράδειγμα) και σε άρθρα του (άλλο παράδειγμα), ενώ είναι αρκετά γνωστή, αν και δεν αποτελεί ακριβώς φιλοκομμουνιστική δήλωση, η επιστολή αποχώρησής του από την Εκκλησία της Ελλάδος, την οποία ανακοίνωσε μέσω του Ριζοσπάστη.
Στα ποιήματά του ο Λαπαθιώτης δεν έκανε καμία αναφορά στον κομμουνισμό, με μια και μοναδική εξαίρεση, που θα τη δημοσιεύσουμε σήμερα.
Στο περιοδικό Νέοι Πρωτοπόροι, στο τεύχος 3, του Φεβρουαρίου 1932, δημοσιεύτηκε το ποίημα του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη «Τραγούδι για το ξύπνημα του προλεταριάτου». Οι Νέοι Πρωτοπόροι ήταν περιοδικό λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό, στο οποίο συνεργάζονταν όλοι οι λογοτέχνες που πρόσκεινταν στο ΚΚΕ. Στο ίδιο τεύχος υπάρχει συνεργασία του Βάρναλη, του Νίκου Νικολαΐδη-Πωλ Νορ, του Νίκου Κατηφόρη, του νεαρού τότε Νίκου Παπαπερικλή όπως και του ακόμη πιο νέου Σταύρου Τσιακίρη. Το περιοδικό είχε ξεκινήσει ως Πρωτοπόροι, με διευθυντή τον Πέτρο Πικρό, αλλά στο τέλος του 1931 είχε επέλθει ρήξη μεταξύ Πικρού και ΚΚΕ, οπότε όλοι οι προσκείμενοι στο ΚΚΕ αποχώρησαν και έβγαλαν τους νέους Πρωτοπόρους, ενώ ο Πικρός έβγαλε ένα τελευταίο τεύχος μόνος του -όπου μας έβρισε όλους και ξεθύμανε, νομίζω πως λέει κάπου ο Ασημάκης Πανσέληνος, που ανήκε στο επιτελείο του περιοδικού.
Σήμερα έχουμε 22 του μηνός, αλλά αν γράψουμε την ημερομηνία ολογράφως βλέπουμε ότι είναι 22/02/2022, δηλαδή εμφανίζονται τρία 22άρια. Όπως μάλιστα γράφει κάποιος, η σημερινή ημερομηνία, αν τη γράψουμε χωρίς διαχωριστικά, δηλαδή 22022022, αποτελεί παλίνδρομο, δηλαδή διαβάζεται το ίδιο από τα δεξιά προς τ’ αριστερά, ενώ αν χρησιμοποιήσουμε τη γραμματοσειρά της εικόνας αποτελεί επίσης αμφίγραμμα (αν έτσι αποδίδεται το ambigram) δηλαδή διαβάζεται το ίδιο κι αν την αναποδογυρίσουμε.
Πολλά 22άρια λοιπόν σήμερα, οπότε λογικό είναι να αφιερώσουμε το σημερινό άρθρο στον αριθμό 22, συνεχίζοντας έτσι μια παράδοση ετήσιων αριθμοάρθρων. Οι ταχτικοί θαμώνες θα θυμούνται ότι στις 12 Δεκεμβρίου του 2012 (στις 12/12/12) είχα γράψει ένα άρθρο για τη Μέρα με τα τρία δωδεκάρια, συνεχίζοντας μια παράδοση που ήδη μετρούσε τέταρτο χρόνο, αφού στις 11/11/2011 είχαμε τη μέρα με τα τρία εντεκάρια, στις 10/10/ 2010 είχαμε γράψει για τη μέρα με τα τρία δεκάρια και στις 9/9/2009 για την αντίστοιχη μέρα με τα τρία εννιάρια. Η ωραία αυτή παράδοση κινδύνεψε να σταματήσει το 2013, διότι μέρα με τρία 13άρια δεν υπάρχει, αφού δεν έχουμε δέκατο τρίτο μήνα, τελικά όμως σκέφτηκα ότι η 13/3/13 ήταν μια καλή προσέγγιση κι έτσι έγραψα το άρθρο για τα δεκατριάρια, και στο ίδιο πατρόν το 2014 το άρθρο για τα δεκατεσσάρια, στις 14/4/14. Στις 15/5/15 αγρόν ηγόραζα, κι έτσι το αντιστοιχο άρθρο με τα δεκαπεντάρια το έβαλα τελικά στις 15 Οκτωβρίου, αλλά το 2016 επανήλθα στην κανονικότητα κι έτσι είχαμε το άρθρο για τα δεκαεξάρια στις 16/6/16 και το άρθρο για τα δεκαεφτάρια στις 17/7/17. Το άρθρo για τα δεκαοχτάρια θα έπρεπε να δημοσιευτεί στις 18 Αυγούστου, αλλά λόγω ραστώνης δημοσιεύτηκε στις 18/9/18. Μετά είχαμε το άρθρο για τα δεκαεννιάρια στις 19/9/19, ενώ πρόπερσι το άρθρο για τα εικοσάρια στις 20/10/20 και πέρυσι το άρθρο για το 21 στις 21/2/21.
Ξεκινάμε λοιπόν με τον αριθμό 22. Δεν είναι βέβαια πρώτος, αλλά είναι ημιπρώτος, αφού είναι γινόμενο δύο πρώτων αριθμών, του 2 και του 11.
Στη Βικιπαίδεια έχει κι άλλες ιδιότητες του αριθμού 22 (ως αριθμού, εννοώ) π.χ. ότι είναι πενταγωνικός αριθμός, αλλά δεν τις βρίσκω ιδιαίτερα αξιομνημόνευτες.
Στη χημεία, πάλι, το 22 είναι ο ατομικός αριθμός του τιτανίου, Ti, ενός μετάλλου που βρίσκει ολοένα και περισσότερες μοντέρνες εφαρμογές, από οδοντόκρεμες και εμφυτεύματα έως κινητά τηλέφωνα, υπολογιστές, κοσμήματα και ποδήλατα.
Στο ελληνικό αριθμητικό σύστημα το 22 είναι κβ’, ενώ στο ρωμαϊκό είναι XXΙΙ. Τους αριθμούς αυτούς τους χρησιμοποιούμε πλέον κυρίως για αιώνες και για εστεμμένους αν και το να υπάρξει εικοστός δεύτερος εστεμμένος με το ίδιο όνομα δεν είναι εύκολο. Στους πάπες, αντιθέτως, το όνομα Ιωάννης έχει φτάσει το 23. O Πάπας Ιωάννης XXΙΙ ήταν Γάλλος και εξελέγη Πάπας το 1316, σε ηλικία 72 ετών, ως συμβιβαστική λύση -περίμεναν ότι θα πέθαινε γρήγορα, αλλά εκείνος πείσμωσε και έμεινε στον θρόνο 18 ολόκληρα χρόνια και έκανε πολλά και διάφορα που μας τα διηγείται εδώ ο φίλος μας ο Ρογήρος -μεταξύ άλλων, είναι ο πάπας για τον οποίο γίνεται συνεχώς λόγος στο Όνομα του Ρόδου του Ουμπέρτο Έκο.
Στο δυαδικό αριθμητικό σύστημα, ο αριθμός 22 γράφεται 10110, ενώ στο δεκαεξαδικό σύστημα… 16.
Ο αριθμός 22 κανονικά γράφεται, ολογράφως, με δίλεκτο: είκοσι δύο, αν και συχνά τον βλέπουμε και ενωμένο, εικοσιδύο, ενώ μπορεί να προφερθεί/γραφτεί και «εικοσιδυό». Κάποιος που είναι 22 χρονών, είναι εικοσιδυάχρονος.
Φυσικά, εφόσον ζούμε στον 21ο αιώνα, ο επόμενος θα είναι ο 22ος, που αρχίζει την 1/1/2101. Στοιχηματίζω ότι αρκετοί θα βιαστούν να τον γιορτάσουν από την 1/1/2100, αλλά αυτό είναι κάτι που θα το σχολιάσουμε τότε.
Μια και σήμερα έχουμε την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου 1940, δημοσιεύω μια επιφυλλίδα του Μυτιληνιού λογοτέχνη Ασημάκη Πανσέληνου, που αρχικά δημοσιεύτηκε στις 23 Νοεμβρίου 1940, σχεδόν ένα μήνα μετά την 28η Οκτωβρίου, στο λογοτεχνικό περιοδικό Νεοελληνικά Γράμματα.
Τα Νεοελληνικά Γράμματα ήταν περιοδικό με αριστερό προσανατολισμό, όσο μπορούσε βέβαια να τον εκφράσει μέσα στη δικτατορία του Μεταξά. Με την κήρυξη του πολέμου, κάποιοι λογοτέχνες αρθρογράφοι του ξεσπάθωσαν εναντίον του ιταλικού φασισμού, δίνοντας ακριβώς την έμφαση στη δεύτερη λέξη. Το ίδιο έκαναν και άλλοι αριστεροί αρθρογράφοι άλλων εντύπων, όπως ο Κ. Βάρναλης στα χρονογραφήματά του στην Πρωία.
Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ενοχληθεί το καθεστώς και να καλέσει τους αρθρογράφους αυτούς στην Ασφάλεια, όπου ο διοικητής κ. Παξινός τούς επέπληξε: Με την Ιταλία πολεμάμε, τι σας έφταιξε ο φασισμός; Το επεισόδιο αυτό, που έγινε στις 19.12.1940, το έχουμε παρουσιάσει στο ιστολόγιο, τελευταία φορά πέρυσι, όπως το έχουν αφηγηθεί ο Βάρναλης και ο Πανσέληνος, που ήταν ανάμεσα σε αυτούς που κλήθηκαν «δι’ υπόθεσίν τους» στην Ασφάλεια, αλλά και ο Σεφέρης.
Η επιφυλλίδα του Πανσέληνου, που θα διαβάσετε σήμερα, είναι ένα από τα κείμενα που ενόχλησαν το τεταρταυγουστιανό καθεστώς -όχι άδικα, θα έλεγα.
Η ΕΠΙΔΡΟΜΗ
Του Α. ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΥ
Όταν ένας άνθρωπος χάσει την τιμή του, δε νοιάζεται βέβαια και για την τιμή των άλλων ανθρώπων. Κι όταν ένας λαός χάσει την ελευθερία του γίνεται κίνδυνος για την ελευθερία των άλλων λαών. Το καθεστώς τού γείτονά μας δεν πρέπει να μας είναι αδιάφορο. Ποτέ ένας λαός που ’ναι ελεύθερος δε μπορεί ν’ απειλήσει την ελευθερία ενός άλλου λαού. Εκεί που τη βαθιά και πολιτισμένη συνείδηση των ανθρώπων και των κυβερνητών την αντικαθιστά το μελόδραμα και η μεγαληγορία, ευνουχίζεται ένας λαός κι ετοιμάζεται μια συμφορά για τους άλλους. Τον πόλεμο τον δημιουργεί ο φασισμός. Ο πόλεμος έγινε πραγματικά σίγουρη απειλή για την Ευρώπη, μονάχα από τη στιγμή που επικράτησε αυτός. Γιατί, επιτέλους, κανένα άλλο πολιτικό σύστημα, στα τελευταία αυτά χρόνια, δεν διακήρυξε τόσο φανερά την αντίθεσή του προς τις ιδέες της ειρήνης και της αγάπης των λαών, όσο το φασιστικό καθεστώς. Διάφθειρε τους λαούς των κάνοντάς τους να πιστέψουν πως είναι ανώτεροι από τους άλλους και βάλανε μπρος τη σφαγή και τον τρόμο, κάνοντας αρχή από τους συμπολίτες τους.
Συμπληρώνονται σήμερα 80 χρόνια από την 28η Οκτωβρίου 1940. Φέτος η εθνική γιορτή θα τιμηθεί χωρίς παρελάσεις (κάποιοι θα πουν πως είναι ένα από τα ελάχιστα καλά του κορονοϊού) αλλά στο ιστολόγιο δεν έχουμε τέτοιους περιορισμούς κι έτσι θα τιμήσουμε την ημέρα αναδημοσιεύοντας το Επίμετρο από τα Πολεμικά, τον τέταρτο τόμο των χρονογραφημάτων του Κώστα Βάρναλη, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Αρχείο σε δική μου επιμέλεια.
Στο επίμετρο αυτό αφηγούμαι ένα περιστατικό από τα μετόπισθεν, που το έχω κι άλλες φορές αφηγηθεί στο ιστολόγιο -ουσιαστικά το κείμενο έχει πάρα πολλές ομοιότητες με ένα παλιότερο άρθρο του ιστολογίου (το έχω δα ομολογήσει ότι βιβλία και ιστολόγιο είναι συγκοινωνούντα δοχεία).
Χωρίς άλλους προλόγους, παραθέτω το Επίμετρο από τα Πολεμικά (το κείμενο πριν από τις διορθώσεις του βιβλίου, μπορεί να έχει κάποια λαθάκια):
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
Σε πολλά από τα χρονογραφήματα που διαβάσατε σε αυτόν τον τόμο, ο Βάρναλης επιτίθεται δριμύτατα στον φασισμό ενώ επανειλημμένα διακρίνει τον ιταλικό λαό από τη φασιστική ηγεσία της χώρας και τον Μουσολίνι προσωπικά. Την ίδια στάση είχαν υιοθετήσει και άλλοι αριστεροί διανοούμενοι που αρθρογραφούσαν σε εφημερίδες και σε περιοδικά.
Αυτό όμως δεν πέρασε απαρατήρητο από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, που δεν έβλεπε με καλό μάτι τα αντιφασιστικά κηρύγματα. Κι έτσι, μια μέρα του Δεκεμβρίου 1940, ο Βάρναλης, ο Ασημάκης Πανσέληνος, ο Νίκος Καρβούνης και άλλοι αριστεροί αρθρογράφοι κλήθηκαν στη Γενική Ασφάλεια, όπου κρατήθηκαν επί διήμερο και τους έγιναν αυστηρές συστάσεις να είναι πιο προσεκτικοί στην αρθρογραφία τους και να καταγγέλλουν τους Ιταλούς και όχι τον φασισμό.
Κατά ευτυχή σύμπτωση, διαθέτουμε μαρτυρίες για το σημαντικό αυτό επεισόδιο από τον ίδιο τον Βάρναλη, αλλά και από τον επίσης πρωταγωνιστή Ασημάκη Πανσέληνο, καθώς και ένα συντομότερο σχόλιο από τον Γ. Σεφέρη. Έτσι έχουμε το ίδιο γεγονός ιδωμένο από τρεις μεγάλους λογοτέχνες μας, σε τρεις διαφορετικές χρονικές στιγμές (λίγους μήνες μετά ο Σεφέρης, λίγα χρόνια μετά ο Βάρναλης, πολλά χρόνια μετά ο Πανσέληνος).
Πότε κλήθηκαν στην Ασφάλεια οι αρθρογράφοι; Ο Πανσέληνος δίνει ακριβή ημερομηνία, το βράδυ της 19ης Δεκεμβρίου 1940. Και πρέπει να θυμάται σωστά. Αν προσέξετε τα χρονογραφήματα του τόμου, δεν υπάρχει χρονογράφημα του Βάρναλη για τις 20 και για τις 21 Δεκεμβρίου, χωρίς μάλιστα να υπάρχει κάποια έκτακτη πληθώρα ύλης. Είναι φανερό ότι η απουσία χρονογραφήματος οφείλεται στην έκτακτη προσαγωγή του Βάρναλη στην Ασφάλεια και την αναπάντεχη κράτησή του.
Τα χρονογραφήματα του Βάρναλη ξαναρχίζουν στις 22 Δεκεμβρίου και ίσως δεν είναι συμπτωματικό ότι ο ποιητής αποφεύγει περίπου επί δεκαήμερο να χρησιμοποιήσει τους όρους «φασισμός» ή «φασιστικός», αν και μετά εμφανίζονται και πάλι οι όροι αυτοί στα χρονογραφήματά του.
Ας δούμε λοιπόν το επεισόδιο….
Α. Όπως το αφηγείται ο Κώστας Βάρναλης (Ρίζος της Δευτέρας, 27.10.1947)
Η βουβή επέτειος – Γιορτή και λαός
H 28 του Οχτώβρη είναι μια μεγάλη μέρα για τον ελληνικό λαό – και μέρα ντροπής για τους προδότες του. Κι όμως ετούτοι γιορτάζουνε το «αλβανικό έπος». Και πάλι χωρίς το λαό. Και πάλι με φράχτη γύρω τους τα όπλα -για να τους φυλάνε όταν πηγαίνουν στην τελετή – να φυλάνε από το λαό τους εχθρούς του λαού. Το τι νόημα δίνουνε στον όρο «αλβανικό έπος» οι φυγάδες του «έπους» φαίνεται από το νόημα που δίνουνε σε κάτι ανάλογες και παράλληλες ορολογικές απάτες όπως π.χ «απελευθέρωση», «ανεξαρτησία», «δημοκρατία», «αμερικάνικη βοήθεια», «πνευματική ελευθερία» κλπ. Το ουσιαστικό περιεχόμενο των λέξεων είναι διαμετρικά αντίθετο με την ετυμολογική τους σημασία.
Αλλά το νόημα, που έδινε η 4η Αυγούστου στο «αλβανικό έπος», μας το εξήγησε τότες με τρόπον επίσημον ο τότε διευθυντής της Ασφαλείας κ. Παξινός. Ενώ δηλαδή ο ελληνικός λαός γυμνός και άοπλος, εγκαταλελειμμένος από τους «αρχηγούς» του χτύπαε στο μέτωπο και μπροστά του και πίσω του τους εχθρούς της ελευθερίας του, τους φασίστες, οι αρχηγοί του ελληνικού φασισμού ετοιμάζανε στην πρωτεύουσα την παράδοση του λαού – γιατί η συνθηκολόγηση του μετώπου δεν ήταν παράδοση του στρατού μονάχα (των 200 χιλιάδων ανδρών) αλλά ολάκερου του ελληνικού λαού (των 7 εκατομμυρίων). Ο μοναρχοφασισμός που είπε το μαύρο του «όχι», μονάχα για τον τύπο, κοίταε από την πρώτη στιγμή πώς θα έσωζε όχι την «πατρίδα», παρά το καθεστώς του· πώς θα περνούσε τον ελληνικό λαό από τα δικά του τα χέρια στα ξένα χέρια, χωρίς ο μεσίτης να χάσει ούτε την ηγεσία του λαού, ούτε τα κέρδη του απ΄αυτόν. Η συνθηκολόγηση του μετώπου δεν ήτανε πράξη ανωτέρας βίας παρά θεληματική συμμαχία με τον εχθρό εναντίον του λαού. Και κανένας από τους μεταδεκεμβριανούς κυβερνήτες δεν αμφιβάλλει πως στην σημερινή επέτειο δεν γιορτάζεται το «αλβανικό έπος», παρά η «συνθηκολόγηση» και η συνεργασία με τον εχθρό. Αν τότε ο ελληνικός λαός νικούσε ως το τέλος τους εχθρούς κι έσωζε την ελευθερία του, οι σημερινοί συνεχιστές της 4ης Αυγούστου, τη σημερινή επέτειο θα την είχανε ημέρα «εθνικού πένθους».
Μόλις κυκλοφόρησε, πάντοτε από τις εκδόσεις Αρχείο και σε δική μου επιμέλεια, ο τόμος Πολεμικά, με 81 χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη γραμμένα κατά την περίοδο του πολέμου στην Αλβανία, από την 1η Νοεμβρίου 1940 έως τις 26 Απριλίου 1941, λίγο πριν μπουν στην Αθήναν οι Γερμανοί.
Είναι ο τέταρτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη που εκδίδω, πάντοτε από τις εκδόσεις Αρχείο. Προηγήθηκαν, το 2016 τα «Αττικά», με χρονογραφήματα για την Αθήνα και την Αττική, το 2017 τα «Αστυνομικά«, με χρονογραφήματα από γεγονότα του αστυνομικού δελτίου, και πέρυσι τα «Συμποσιακά», με χρονογραφήματα εμπνευσμένα από το καφενείο και την ταβέρνα, τον καφέ και το τσιγάρο, το πιοτό και το φαΐ. Από τις ίδιες εκδόσεις έχω παρουσιάσει παλιότερα δύο άλλους τόμους με δημοσιογραφικά κείμενα του Βάρναλη: τα Γράμματα από το Παρίσι και το Τι είδα εις την Ρωσσίαν των Σοβιέτ.
Σκοπός μας είναι, όσο αντέχουμε, να βγάλουμε κι άλλους τόμους με χρονογραφήματα του Βάρναλη, πάντοτε σε θεματική κατάταξη.
Ωστόσο, αυτός ο τόμος των «πολεμικών» χρονογραφημάτων διαφέρει από τους τρεις προηγούμενους, που αποτελούσαν ανθολόγηση από ολόκληρη την χρονογραφική θητεία του Βάρναλη, δηλαδή την περίοδο 1939-1958 και από όλες τις εφημερίδες με τις οποίες συνεργάστηκε ο μεγάλος ποιητής· σε τούτον εδώ τον τόμο έχουμε το σύνολο των χρονογραφημάτων μιας σχετικά βραχείας περιόδου, που δημοσιεύτηκαν στην Πρωία το 1940-41, πρώτα στην περίοδο του ελληνοϊταλικού πολέμου και στη συνέχεια κατά τη γερμανική εισβολή τον Απρίλιο του 1941.
Ο προσεκτικός αναγνώστης που έχει έφεση στους μαθηματικούς υπολογισμούς θα έχει ίσως παρατηρήσει κάτι περίεργο στα παραπάνω. Εφόσον έγραψα ότι στον τόμο περιλαμβάνονται όλα τα χρονογραφήματα που δημοσίευσε ο Βάρναλης από τον Νοέμβριο του 1940 έως τον Απρίλιο του 1941, πώς γίνεται να είναι μόνο 81; Θα έπρεπε να είναι τουλάχιστον διπλάσια -τον καιρό εκείνο μάλιστα οι εφημερίδες κυκλοφορούσαν 7 φορές την εβδομάδα.
Η απάντηση ειναι ότι ο Βάρναλης από τις 12 Ιανουαρίου 1941 έως τις αρχές Απριλίου σταμάτησε να δημοσιεύει καθημερινό χρονογράφημα και δημοσίευε, σε συνέχειες, ιστορικές επιφυλλίδες με τον γενικό τίτλο «Από τις σκοτεινές σελίδες της Ρώμης», στις οποίες περιγράφει, ασφαλώς με επικριτική προδιάθεση, τις ηγετικές φυσιογνωμίες, τα εγκλήματα και τις κάθε λογής καταχρήσεις της ρωμαϊκής ιστορίας, ιδίως της αυτοκρατορικής περιόδου.
Αυτές τις επιφυλλίδες δεν τις περιέλαβα στο βιβλίο αφενός επειδή δεν έχουν άμεση σχέση με τον πόλεμο της Αλβανίας και αφετέρου, και κυρίως, επειδή τα έχει ήδη εκδώσει ο Βάρναλης το 1956 σε έναν τόμο με τον τίτλο «Οι διχτάτορες», από τον Κέδρο.
Μια και η επικαιρότητα στους πανδημικούς καιρούς μας είναι ζοφερή και καταθλιπτική, σκέφτομαι σήμερα να βάλω κάτι ανάλαφρο. Θα δημοσιεύσω μερικά ανέκδοτα. Όχι όμως ανέκδοτα με την τρέχουσα σημασία της λέξης («Ήταν μια φορά ένας Άγγλος, ένας Γάλλος κι ένας Έλληνας, και λέει ο Άγγλος…») αλλά με την παλαιότερη, δηλαδή ένα συμβάν που αναφέρεται σε ιστορικό πρόσωπο αλλά που η αλήθεια του δεν επιβεβαιώνεται από έγκυρες ιστορικές πηγές [ορισμός από το ΛΚΝ]).
Και αυτά τα ανέκδοτα βέβαια συνήθως είναι αστεία ή πνευματώδη, κι αν δεν είναι αληθινά είναι μπεντροβάτα (όπως λέμε στο ιστολόγιο).
Η Έλλη Αλεξίου (1894-1988), η μικρότερη αδελφή της Γαλάτειας Καζαντζάκη, από σημαντική οικογένεια λογίων του Ηρακλείου Κρήτης, είναι γνωστή για το λογοτεχνικό και το εκπαιδευτικό της έργο και για τη συμμετοχή της στην Εθνική Αντίσταση και στους κοινωνικούς αγώνες. Η Λιλίκα, όπως την έλεγαν οι φίλοι της, είχε επίσης έφεση στα ανέκδοτα και το 1976 εξέδωσε στη Σύγχρονη Εποχή τη συλλογή «Υπό εχεμύθειαν» στην οποία παρουσιάζει εκατοντάδες ανέκδοτα λογοτεχνών και γενικά ανθρώπων της τέχνης και των γραμμάτων, αλλά και της πολιτικής, πολλά από τα οποία της τα αφηγήθηκαν οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές.
Tο βιβλίο αργότερα επανεκδόθηκε από τις εκδόσεις Καστανιώτης, όπου έχει εκδοθεί το σύνολο των έργων της Έλλης Αλεξίου, αλλά είναι προ πολλού εξαντλημένο και στην επανέκδοση.
Η Αλεξίου δημοσιεύει τα ανέκδοτα στη συλλογή της με τυχαία σειρά, έχει όμως ευρετήριο στο τέλος ώστε να βρίσκει εύκολα ο αναγνώστης ποια ανέκδοτα αναφέρονται σε κάθε πρόσωπο. Επίσης, για κάθε ανέκδοτο υπάρχει μνεία του προσώπου που το αφηγήθηκε.
Διάλεξα λοιπόν κάμποσα ανέκδοτα που μου άρεσαν από τα πολλά ωραία που έχει το βιβλίο στις 200 σελίδες του, αν και έδειξα κάποια προτίμηση στα πιο σύντομα. Σε κάποιες περιπτώσεις, θα μπορούσε κανείς να πει για κουτσομπολιό, αλλά όπως έλεγε κάποιος «Τίποτα το ανθρώπινο δεν μου είναι ξένο».
* Του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη
Κατά τη διάρκεια ενός δείπνου συστήσανε τον Ναπολέοντα Λαπαθιώτη σε κάποιον γνωστό μεγαλέμπορο, ο οποίος είχε μεσάνυχτα από ποίηση και φυσικά αγνοούσε και το όνομα του ποιητή. Κάποια στιγμή, που ο καλός άνθρωπος είχε στριμώξει τον Λαπαθιώτη σε μια γωνιά και του μιλούσε ασταμάτητα για την αγορά, το εμπόριο και τις δουλειές του, αντιλήφθηκε την απόγνωση και την αμηχανία του συνομιλητή του κι έσπευσε να τον ρωτήσει:
Στους Άθλιους του Βίκτωρος Ουγκό ο Γιάννης Αγιάννης, όπως απέδωσε ο πρώτος μεταφραστής του έργου στα ελληνικά, ο Ιωάννης Ισιδωρίδης Σκυλίτσης, το γαλλικό Jean Valjean (απο το Voilà Jean), κλέβει ένα καρβέλι ψωμί για να θρέψει την οικογένεια της αδερφής του που έχει μείνει απροστάτευτη μετά τον θάνατο του γαμπρού του. Συλλαμβάνεται αμέσως και καταδικάζεται σε πέντε χρόνια φυλάκιση στα κάτεργα -αλλά επειδή προσπαθεί κατ’ επανάληψη να αποδράσει, τελικά περνάει στα κάτεργα 19 χρόνια της ζωής του.
Μια 53χρονη γυναικα στον Βόλο οδηγήθηκε πριν από λίγες μέρες στις φυλακές. Το 1996, για να προσληφθεί στη θέση καθαρίστριας στον Δήμο Βόλου, όντας πολύτεκνη και με ανάπηρο σύζυγο, πλαστογράφησε το ενδεικτικό της 5ης Δημοτικού ώστε να την παρουσιάζει τελειόφοιτη της 6ης Δημοτικού, που ήταν το τυπικό προσόν για τη θέση αυτή. Δούλεψε ευσυνείδητα ως καθαρίστρια σε παιδικούς σταθμούς του Δήμου, όμως πριν από μερικά χρόνια ήρθε στην επιφάνεια η παλιά πλαστογραφία. Καταδικάστηκε σε πρώτο βαθμό σε 15 χρόνια φυλάκισης και το Εφετειο απλώς μείωσε την ποινή στα 10 χρόνια -και ήδη βρίσκεται στις φυλακές Θήβας. (Μια ειρωνική λεπτομερεια είναι ότι στο μεταξύ έχει τελειώσει κανονικά το Δημοτικό και φοιτά στο Γυμνάσιο).
Εύλογα, θα έλεγα, η υπόθεσή της προκάλεσε μεγάλη αίσθηση, έως και αγανάκτηση, στην κοινή γνώμη -μια τόσο βαριά ποινή για ένα τέτοιο αδίκημα, ιδίως αν σκεφτεί κανείς ότι τόσοι και τόσοι μεγαλόσχημοι που δικάστηκαν και καταδικάστηκαν για βαρύτερα εγκλήματα βγήκαν από την περιπέτειά τους αβρόχοις ποσί ή τέλος πάντων με πολύ ελαφρύτερες ποινές.
Όχι παράλογα, θυμηθήκαμε το σκληρό γνωμικό που λέει ότι η δικαιοσύνη είναι σαν τα φίδια, αφού δαγκώνει μόνο τους ξυπόλυτους, ή, για να πάμε και στην αρχαιότητα, το απόφθεγμα του Ανάχαρση, ότι οι νόμοι δεν διαφέρουν από τον ιστό της αράχνης, που πιάνει τα μυγάκια, ενώ τα μεγάλα θερία τον κατακομματιάζουν και ξεφεύγουν (ἃ μηδὲν τῶν ἀραχνίων διαφέρειν, ἀλλ’ ὡς ἐκεῖνα τοὺς μὲν ἀσθενεῖς καὶ λεπτοὺς τῶν ἁλισκομένων καθέξειν, ὑπὸ δὲ τῶν δυνατῶν καὶ πλουσίων διαρραγήσεσθαι).
Σπεύδω να διευκρινίσω πως δεν συμφωνώ κατ΄ανάγκη με το περιεχόμενο των άρθρων (δεν τα έχω άλλωστε διαβάσει όλα), ούτε δέχομαι υποχρεωτικά ότι τον Ζακ τον δολοφόνησαν νοικοκυραίοι εντός ή εκτός εισαγωγικών -δύο-τρία άτομα άλλωστε είδαμε να τον κλωτσούν με δύναμη στο κεφάλι, όχι κάποιο πλήθος.
Αλλά προς το παρόν εδώ λεξιλογούμε. Και θα λεξιλογήσουμε για τη λέξη «νοικοκυραίοι» και τη διαφορά της, αν υπάρχει, από τους νοικοκύρηδες.
Ν’ αρχίσουμε από την αρχή. Ο νοικοκύρης είναι λέξη που εμφανίστηκε στα μεσαιωνικά χρόνια. Ανάγεται στο οικοκύριος > οικοκύρης. Και από τον οικοκύρη, ακριβώς με τη συνεκφορά «τον οικοκύρη» που οδήγησε σε επανανάλυση: «τον οικοκύρη» –> «το νοικοκύρη» πλάστηκε η νέα ονομαστική νοικοκύρης. Αυτή η επανανάλυση έχει επίσης δώσει τύπους όπως μπαλάσκα (την παλάσκα), γκαμήλα (την καμήλα), κτλ. αλλά ο νοικοκύρης είναι το μοναδικό παράδειγμα της κοινής νεοελληνικής όπου από την επανανάλυση προστίθεται αρχικό νι σε λέξη από φωνήεν. Λέω «της κοινής» διότι σε διαλέκτους ή στην αργκό έχουμε κι άλλα παραδείγματα, π.χ. ο νώμος (τον ώμο).
Ο νοικοκύρης σχηματίζει τον πληθυντικό «οι νοικοκύρηδες» και, σε πιο ανεπίσημο ύφος, «οι νοικοκυραίοι». Αυτός ο πληθυντικός σε -αίοι έχει ενδιαφέρον.
Το παραγωγικό τέρμα -αίοι έχει την αφετηρία του σε αρχαία επίθετα πχ αγοραίος, κορυφαίος, τελευταίος, που παράγονταν από ουσιαστικά σε -α (ή σε α μακρό που είχε τραπεί σε η στην αττική και ιωνική διάλεκτο) με το επίθημα -ιος. Εμφανίστηκε κατ’ αρχάς ως πατριδωνυμικό: Αθηναίοι, Ρωμαίοι. Φυσικά, εδώ ο ενικός είναι Αθηναίος, Ρωμαίος.
Από τα μεσαιωνικά χρόνια αρχίζει να εμφανίζεται το επίθημα -αίοι στον πληθυντικό λέξεων που δεν έχουν ενικό σε -αίος, πχ καβαλαραίοι, Σαρακηναίοι, κι έτσι αυτονομήθηκε.
Σήμερα, εμφανίζεται καταρχάς ως επίθημα σε πληθυντικούς οικογενειακών ονομάτων, και μάλιστα πολλές φορές με τη σημασία όλων των μελών μιας ευρύτερης οικογένειας, για το σόι δηλαδη, π.χ. οι Κολοκοτρωναίοι. Λέγεται βέβαια και για μια πυρηνική οικογένεια, πχ μας έκαναν επίσκεψη οι Παπαδοπουλαίοι. Από εκεί και τα πάμπολλα τοπωνύμια σε -αίικα (ή -έικα αν προτιμάτε).
Επίσης, το -αίοι εμφανίστηκε ως επίθημα για τον σχηματισμό παράλληλων τύπων του πληθυντικού αρσενικών ουσιαστικών, συνήθως σε -ης, που δηλώνουν επάγγελμα ή ιδιότητα: μουσαφιραίοι (παράλλ. τ. του μουσαφίρηδες), τσαγκαραίοι, φουρναραίοι, νοικοκυραίοι, καπεταναίοι. Κάποτε ο τύπος αυτός είναι σαφώς μειωτικός (π.χ. σκουπιδιαραίοι), κάποτε όχι. Οι νοικοκυραίοι ως πρόσφατα δεν είχαν μειωτική χροιά. Πάντως, οι τύποι σε -αίοι είναι λαϊκότεροι, οικειότεροι. Προσθέστε αν θέλετε στον κατάλογο και άλλους τύπους πληθυντικού σε -αίοι (που να μην έχουν ενικό σε -αίος, δηλ. όχι οι νεολαίοι).
Να προσεχτεί ότι ο πληθυντικός αυτός δεν έδινε -τουλάχιστον ως τώρα- νέο ενικό, δηλαδή λέμε μεν οι μουσαφιραίοι αλλά όχι ο μουσαφιραίος. Πρέπει επίσης να αναφέρουμε τη λέξη «οι νοματαίοι», χωρίς ενικό, όπου ο παράλληλος τύπος υπερτερεί σαφώς έναντι του «κανονικού» τύπου «οι νομάτοι» (Η λέξη έχει ενδιαφέρουσα ετυμολογία: τα ονόματα -> οι ονομάτοι -> οι νομάτοι -αξίζει αρθράκι).
28η Οκτωβρίου σήμερα, και συνεχίζω δημοσιεύματα στο πνεύμα της επετείου, αφού και την Κυριακή αλλά και χτες είχαμε συναφή θεματολογία. Σήμερα αναδημοσιεύω ένα άρθρο που είχα ανεβάσει πριν από τρία χρόνια, για ένα πολύ χαρακτηριστικό επεισόδιο του πολέμου. Τον Δεκέμβριο του 1940, ενώ στα βουνά της Αλβανίας συνεχίζονταν οι μάχες, που είχαν πια πάρει νικηφόρα τροπή για τον ελληνικό στρατό, ο υποδιοικητής της Ασφάλειας Παξινός (αργότερα τον εκτέλεσαν οι Άγγλοι για άνθρωπο των Γερμανών) κάλεσε στην Ασφάλεια αρκετούς αρθρογράφους εφημερίδων και περιοδικών, τους περισσότερους αριστερούς, για να τους επιπλήξει επειδή στα άρθρα τους καλούσαν τον ελληνικό λαό να πολεμήσει το φασισμό -και όχι απλώς και γενικώς τους Ιταλούς.
Στην παλιότερη δημοσίευση είχα παρουσιάσει την εξιστόρηση των γεγονότων από τον Ασημάκη Πανσέληνο, όπως τα περιέγραψε στην απολαυστική αυτοβιογραφία του «Τότε που ζούσαμε». Σήμερα θα προτάξω την εξιστόρηση του ίδιου περιστατικού από τον Κώστα Βάρναλη, όπως τα θυμήθηκε σε χρονογράφημά του μέσα στον Εμφύλιο, στις 27 Οκτωβρίου 1947, στον Ρίζο της Δευτέρας, που ακόμα ήταν νόμιμος (ενώ ο καθημερινός Ριζοσπάστης είχε κλείσει μαζί με τις άλλες εαμικές εφημερίδες από τις αρχές Οκτωβρίου) αν και δεν θα αργούσε να κλείσει (στα τέλη του χρόνου, όταν τέθηκε εκτός νόμου το ΚΚΕ).
Παρουσιάζω επίσης στο τέλος την αναφορά που κάνει στο ίδιο περιστατικό ο Σεφέρης, που περιλαμβάνεται στο πολύ ενδιαφέρον κείμενό του «Χειρόγραφο Σεπ. 41» (τώρα στον τρίτο τόμο των Δοκιμών). Έτσι έχουμε το ίδιο γεγονός ιδωμένο από τρεις μεγάλους λογοτέχνες μας, σε τρεις διαφορετικές χρονικές στιγμές (λίγους μήνες μετά ο Σεφέρης, λίγα χρόνια μετά ο Βάρναλης, πολλά χρόνια μετά ο Πανσέληνος). Παραθέτω επίσης ορισμένες πολύ καίριες σκέψεις του Σεφέρη για την οξεία αντίθεση στην οποία βρέθηκε το τεταρταυγουστιανό καθεστώς, να μάχεται, φασιστικό κι εκείνο, ενάντια σε δυνάμεις φασιστικές.
Εδώ και λίγο καιρό έχω αρχίσει να δημοσιεύω, κάθε δεύτερη Τρίτη, αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, “Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης” (εκδ. Ερατώ, 1995, εξαντλημένο), που είναι μια βιογραφία του παππού μου, του Νίκου Σαραντάκου (1903-1977), ο οποίος είχε το ψευδώνυμο Άχθος Αρούρης (που είναι ομηρική έκφραση και σημαίνει ‘βάρος της γης’). Η σημερινή είναι η ενδέκατη συνέχεια. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ.
Με τη σημερινή συνέχεια μπαίνουμε στο τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου, που έχει τον γενικό τίτλο Ένας μέτοικος στη Μυτιλήνη του μεσοπολέμου και παρακολουθεί τη ζωή του παππού μου από το 1928 που παντρεύτηκε τη γιαγιά μου, την Ελένη Μυρογιάννη, και εγκαταστάθηκε στη Μυτιλήνη. Να θυμίσω ότι στην προηγούμενη συνέχεια τον είχαμε αφήσει εργένη στην Αθήνα, να ζει ζωή μποέμικη με τους φίλους του και να διασκεδάζει με τις παραδοξολογίες του κυρίου Θεόδωρου. Παρέλειψα την «Απόφαση για γάμο», όπως επιγράφεται αυτή η σύντομη ενότητα του βιβλίου, για τον απλό λόγο ότι δεν με βόλευε να την αναρτήσω μόνη της.
Στο τέταρτο αυτό κεφάλαιο, ο πατέρας μου προτάσσει μια εισαγωγή για τους Παλιοελλαδίτες και τους Νεοελλαδίτες που έχει αυτόνομη αξία, πέρα από το ρόλο της στη διήγηση.
Παλιοελλαδίτες και νεοελλαδίτες
Η απελευθέρωση της Λέσβου και των άλλων νησιών του Ανατολικού Αιγαίου το 1912 και η ενσωμάτωσή τους στο ελληνικό κράτος μπορεί να τα απάλλαξε από την οθωμανική διοίκηση και την εθνική υποδούλωση, δεν τα βοήθησε όμως από οικονομικής πλευράς. Τα νησιά χάσανε τη φυσική τους ενδοχώρα που ήταν οι απέναντι ακτές της Αιολίδας και της Ιωνίας, κατοικούμενες επίσης από Έλληνες, και άρχισαν να παρακμάζουν. Η έλευση των προσφύγων μετά το 1922 ανέκοψε αυτή την πορεία, γιατί το νέο πληθυσμιακό στοιχείο, ζωντανό και δραστήριο, έδωσε νέα ώθηση στις οικονομικές και άλλες δραστηριότητες. Αυτό φάνηκε ιδιαίτερα στη Λέσβο, όπου κατά κύριο λόγο εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες, αντικαθιστώντας το υπολογίσιμο τουρκικό στοιχείο, (στη Χίο, στη Σάμο και στην Ικαρία ουδέποτε είχαν εγκατασταθεί τουρκικοί πληθυσμοί). Η οικονομική πάντως παρακμή με όλες τις συνέπειές της, επιβραδύνθηκε μεν από την εγκατάσταση των. προσφύγων αλλά δε σταμάτησε και συνεχίζεται ως σήμερα.
Τελευταία Κυριακή της Απόκριας σήμερα, οπότε τα μεζεδάκια μας, που εκτάκτως δημοσιεύονται κυριακάτικα διότι χτες ήταν πρωτομηνιά και μας εκτόπισε το Μηνολόγιο, θα μπορούσα να τα ονομάσω «αποκριάτικα», ονομασία που άλλες δυο φορές έχω δώσει και γι’ αυτό την απέφυγα. Αρειανά όχι από τον πλανήτη Άρη, αλλά επειδή αρκετά απ’ αυτά είναι αντλημένα από μια πλουσιότατη πιατέλα που παρέθεσε τις προάλλες ο υποψήφιος δήμαρχος Αθηναίων κ. Άρης Σπηλιωτόπουλος στη συνέντευξή του στον Ν. Ευαγγελάτο.
Τον παλιό καιρό, βλέπετε, ας πούμε στη μικρή Αθήνα του 19ου αιώνα, οι υποψήφιοι δήμαρχοι και βουλευτές άνοιγαν το σπίτι τους, δέχονταν όλη τη μέρα τους «πολιτικούς φίλους» τους και τους κερνούσαν αφειδώς μεζέδες, ποτά και φτηνά πούρα. Για πολλούς πολίτες, οι μέρες των εκλογών ήταν περίοδος συνεχούς ευωχίας, αφού έπαιρναν γραμμή τα σπίτια των υποψηφίων για να κεραστούν ισομερώς απ’ όλους. Καλώς ή κακώς οι καιροί εκείνοι έχουν περάσει, οπότε δεν μπορούμε παρά να χαιρετίσουμε την πρωτοβουλία του κ. Σπηλιωτόπουλου να αναβιώσει ενμέρει το παλιό εκείνο έθιμο και να προσφέρει άφθονα και νόστιμα γλωσσικά μεζεδάκια στη συνέντευξή του.
Κάποιοι ίσως έχουν αντίρρηση ως προς τον σχηματισμό του επιθέτου: αν τα μεζεδάκια είναι του Άρη Σπηλιωτόπουλου δεν μπορούμε να τα πούμε «αρειανά», διότι η λέξη αυτή είναι καπαρωμένη από άλλο διαστημικό αντικείμενο, τον πλανήτη Άρη, και εν πάση περιπτώσει ο υποψήφιος δήμαρχος δεν λέγεται Άρης αλλά Αριστόβουλος Αριστομένης, αν δεν κάνω λάθος. Πράγματι, θα μπορούσα να τα πω ‘αριστομενικά‘ ‘αριστοβουλικά’, αλλά ας μη μείνουμε εκεί. Προχωράμε στο σερβίρισμα, ξεκινώντας από τη συνέντευξη του κ. Σπηλιωτόπουλου, που μπορείτε να την ακούσετε εδώ.
Φίλος που άκουσε προσεχτικά τη συνέντευξη σταχυολόγησε τα εξής νόστιμα μεζεδάκια -αν και καναδυό από αυτά δεν τα θεωρώ και τόσο σοβαρά.
* η παραβατικότητα εγκυμονεί σε κάθε γωνιά της Αθήνας (γύρω στο 2.47 της συνέντευξης). Εδώ προφανώς ο κ. Σπηλιωτόπουλος ήθελε να πει «ελλοχεύει» ή κάτι τέτοιο. Εγκυμονεί απόλυτο δεν στέκει, εκτός αν είναι κυριολεκτικό. Το λαθάκι είναι αρκετά συχνό, συνήθως στη μορφή «οι κίνδυνοι εγκυμονούν».
* κοστοβόρος (στο 3.27) Αυτό εγώ δεν το χρεώνω στον υποψήφιο, αν και αποφεύγω τον όρο δεν τον θεωρώ μαργαριτάρι -δείτε την άποψή μου εδώ.
Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε χτες, 4η Αυγούστου, στην κυριακάτικη Αυγή, επετειακά, αντί για τη συνηθισμένη μου στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία» και βασίζεται σε ένα παλιότερο επετειακό άρθρο του ιστολογίου. Οπότε το δημοσιεύω εδώ σήμερα, έστω κι αν η επέτειος πέρασε -πείτε ότι διαβάζετε την χτεσινή εφημερίδα, καλοκαίρι είναι στο κάτω κάτω. Σε αντιστάθμισμα για το ανεπίκαιρο, έχω προσθέσει στο άρθρο αφενός κάποιους συνδέσμους και αφετέρου ένα αυτόγραφο σατιρικό του Λαπαθιώτη (στον οποίο κατά σύμπτωση ήταν αφιερωμένο το χτεσινό άρθρο) που το είχα ξεχάσει.
Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου ήταν τυχερό, με την έννοια ότι δεν είχε το συνηθισμένο κακό τέλος των δικτατοριών, αλλά έπεσε μετά τη γερμανική εισβολή στην Ελλάδα. Δεν πέρασε έτσι από φάση ανοιχτής παρακμής, ενώ τα κοσμοϊστορικά γεγονότα που ακολούθησαν, ο πόλεμος και η Κατοχή, το μεγαλείο της Εθνικής Αντίστασης, ο Εμφύλιος Πόλεμος, βοήθησαν στο να ξεχαστεί η δικτατορία, όσο κι αν η γύμνια του καθεστώτος ήταν φανερή (δείτε, ας πούμε, τι λέει ο Σεφέρης στο Πολιτικό Ημερολόγιο για την ποιότητα των τεταρταυγουστιανών που είχαν τοποθετηθεί σε καίριες κρατικές θέσεις).
Για τον ίδιο λόγο, δεν είναι πολλοί οι σατιρικοί στίχοι για την 4η Αυγούστου. Σατιρικά έντυπα κυκλοφορούσαν βέβαια, αλλά η λογοκρισία δεν άφηνε καμιά χαραμάδα για κριτική. Να πούμε παρεμπιπτόντως ότι σε ένα από αυτά τα έντυπα, τον Διαδοσία, δημοσιεύτηκε πρώτη φορά το τραγούδι της 4ης Αυγούστου, το γνωστό «Γιατί χαίρεται ο κόσμος και χαμογελά πατέρα», που αποδίδεται στον θεατρικό συγγραφέα και ευθυμογράφο Τίμο Μωραϊτίνη. Ο γιος του πάντως, ο δημοσιογράφος Γιώργος Μωραϊτίνης, υποστηρίζει, με πειστικά επιχειρήματα, ότι πρόκειται για παλιούς επιθεωρησιακούς στίχους γραμμένους για την 25η Μαρτίου, που το καθεστώς τούς οικειοποιήθηκε χωρίς να ρωτήσει τον στιχουργό (και πράγματι οι εικόνες του τραγουδιού είναι ανοιξιάτικες, όχι αυγουστιάτικες).
Πάντως, όπως θυμόμαστε και από την πιο πρόσφατη χούντα του 1967, σε συνθήκες δικτατορίας ακόμα και ο παραμικρός υπαινιγμός παίρνει διαστάσεις. Η Βαρβάρα, το ρεμπέτικο του Παναγ. Τούντα, μπορεί να ήταν απλώς ένα από τα πολλά ρεμπέτικα με πονηρούς στίχους:
«Η Βαρβάρα κάθε βράδυ στη Γλυφάδα ξενυχτάει
και ψαρεύει τα λαβράκια, κεφαλόπουλα, μαυράκια
[…]
Ένας κέφαλος βαρβάτος, όμορφος και κοτσονάτος
της Βαρβάρας το τσιμπάει, το καλάμι της κουνάει
Μα η Βαρβάρα δεν τα χάνει, τον αγκίστρωσε, τον πιάνει
τον κρατά στα δυο της χέρια και λιγώνεται στα γέλια».
Τον Δεκέμβριο του 1940, ενώ στα βουνά της Αλβανίας συνεχίζονταν οι μάχες, που είχαν πια πάρει νικηφόρα τροπή για τον ελληνικό στρατό, ο υποδιοικητής της Ασφάλειας Παξινός (αργότερα τον εκτέλεσαν οι Άγγλοι για άνθρωπο των Γερμανών) κάλεσε στην Ασφάλεια αρκετούς αρθρογράφους εφημερίδων και περιοδικών, τους περισσότερους αριστερούς, για να τους επιπλήξει επειδή στα άρθρα τους καλούσαν τον ελληνικό λαό να πολεμήσει το φασισμό -και όχι απλώς και γενικώς τους Ιταλούς. Το περιστατικό το έχει αφηγηθεί ο Κώστας Βάρναλης (που ήταν ένας από τους διανοούμενους που άθελά τους πήραν μέρος) σε χρονογράφημά του που δημοσιεύτηκε το 1947 στον Ρίζο της Δευτέρας και που μπορείτε να το διαβάσετε στο ιστολόγιο του φίλου Αλλού φαν Μαρξ. Εγώ θα σας παρουσιάσω μιαν άλλη εξιστόρηση του ίδιου περιστατικού, από έναν άλλο παθόντα, τον Ασημάκη Πανσέληνο. Τα αποσπάσματα τα έχω πάρει από το απολαυστικό αυτοβιογραφικό του βιβλίο «Τότε που ζούσαμε…», που έχουμε ξαναμιλήσει γι’ αυτό (δυστυχώς είναι εξαντλημένο· αν το θέλετε, γράψτε στον Κέδρο και ζητήστε να το επανεκδώσει). Ο Πανσέληνος γράφει ότι και ο Σεφέρης έχει γράψει κάτι για το επεισόδιο στις Μέρες του 41, αλλά δεν έχω πρόχειρο το βιβλίο να το ελέγξω (δείτε όμως στο τέλος του άρθρου).
Παραθέτω λοιπόν αποσπάσματα από τον Πανσέληνο (διατηρώ ορθογραφία πλην πολυτονικού):
Ο χειμώνας εκείνος ήτανε άπονος και ψυχρός. Το χιονόνερο δε σταματούσε. Ήταν οι νύχτες μεγάλες κι όταν φυσούσε ο βοριάς είχες την αίσθηση πως μες στους έρημους δρόμους παραπατούσε το πεπρωμένο. Συλλογιζόμουν να πάω εθελοντής αλλά δίσταζα. Απ’ το δίλημμα μ’ έβγαλε η είδηση, πως το Γιώργο το Θεοτοκά, που είχε κιόλας καταταχτεί, τον φώναξαν μια μέρα, τον διάταξαν να ξεντυθεί και τον στείλανε σπίτι του!
Είχε περάσει κανένας μήνας και είμαστε πια στο καταχείμωνο του ’40. Ήταν μια Πέμπτη, 19 του Δεκέμβρη, νομίζω. Η μέρα πέρασε ανιαρή, κουρασμένη. Το κρύο τρυπούσε τα κόκκαλα. (…) Πέρασε ώρα κι ετοιμαζόμαστε να πλαγιάσουμε όταν χτύπησε η πόρτα μας με διάκριση. Ποιος να ‘ναι τέτοια ώρα; Όξω χιόνιζε ολοένα. Σηκώθηκα κι άνοιξα με δυσφορία.
Έχω πάντα μια διαίσθηση σε κάτι τέτοια. Ο άνθρωπος που μπήκε, στιγμή δεν αμφέβαλα για το επάγγελμά του. Μόνο που ήταν απόψε λίγο πιο ευγενής απ’ όσο σηκώνει η δουλειά του. Έκανε μια σύντομη, τυπική έρευνα στο γραφείο.
Τις Κυριακές βάζουμε λογοτεχνία κι εγώ θυμήθηκα τον Ασημάκη Πανσέληνο, Μυτιληνιό λόγιο, με εξαιρετική σατιρική-ανατρεπτική φλέβα, που έγινε ευρύτερα γνωστός από το θαυμάσιο αυτοβιογραφικό πεζογράφημά του «Τότε που ζούσαμε» (έχω παρουσιάσει εδώ ένα κομμάτι), αλλά ξεκίνησε σαν ποιητής. Κάποια μέρα που διάβαζα μια συλλογή του, ίσως τις Μέρες οργής, αντέγραψα εφτά ποιήματά του με σκοπό να τα ανεβάσω στο Διαδίκτυο, τελικά κάτι μεσολάβησε και το αμέλησα. Ξαναβρήκα σήμερα σε κάποιο ηλεσυρτάρι αυτό το παλιό αρχείο, που αν ήταν χάρτινο μπορεί και να είχε κιτρινίσει ελαφρά, οπότε βρήκα θέμα και για σήμερα.
Ο Πανσέληνος (1903-1984) ήταν παλιός φίλος με τον παππού και τη γιαγιά μου, ακόμα από τη Μυτιλήνη· τον είχα γνωρίσει κι εγώ, μάλιστα έχω ένα βιβλίο του με αφιέρωση, που μου το έστειλε λίγους μήνες πριν πεθάνει σε αντιχάρισμα του πρώτου μου βιβλίου που του είχα στείλει.
Από τα εφτά ποιήματα που ανεβάζω σήμερα, το πρώτο είναι αρκετά γνωστό (και στο Διαδίκτυο), ενώ το «Ποδοσφαιρικό ματς» το έχω ξαναπαρουσιάσει και παλιότερα στο ιστολόγιο. Το τελευταίο ποίημα («Σ’ ένα παιδάκι») το έγραψε ο Πανσέληνος όταν γεννήθηκε ο γιος του, ο γνωστός συγγραφέας Αλέξης Πανσέληνος. Και αυτό το είχα ανεβάσει ξανά, στα σχόλια προηγούμενης ανάρτησης, ενώ και άλλα ποιήματα, όπως βλέπω γκουγκλίζοντας, έχουν ανεβεί σε άλλα ιστολόγια, με αποτέλεσμα μόνο ένα να είναι εντελώς νέο στο αδηφάγο Διαδίκτυο. Δεν πειράζει όμως, έτσι συγκεντρωμένα δίνουν νομίζω μια καλή εικόνα για την ποίηση του Ασημάκη Πανσέληνου.
Σήμερα έχουμε 22 του μηνός, αλλά αν γράψουμε την ημερομηνία ολογράφως βλέπουμε ότι είναι 22/02/2022, δηλαδή εμφανίζονται τρία 22άρια. Όπως μάλιστα γράφει κάποιος, η σημερινή ημερομηνία, αν τη γράψουμε χωρίς διαχωριστικά, δηλαδή 22022022, αποτελεί παλίνδρομο, δηλαδή διαβάζεται το ίδιο από τα δεξιά προς τ’ αριστερά, ενώ αν χρησιμοποιήσουμε τη γραμματοσειρά της εικόνας αποτελεί επίσης αμφίγραμμα (αν έτσι αποδίδεται το ambigram) δηλαδή διαβάζεται το ίδιο κι αν την αναποδογυρίσουμε.
Η Έλλη Αλεξίου (1894-1988), η μικρότερη αδελφή της Γαλάτειας Καζαντζάκη, από σημαντική οικογένεια λογίων του Ηρακλείου Κρήτης, είναι γνωστή για το λογοτεχνικό και το εκπαιδευτικό της έργο και για τη συμμετοχή της στην Εθνική Αντίσταση και στους κοινωνικούς αγώνες. Η Λιλίκα, όπως την έλεγαν οι φίλοι της, είχε επίσης έφεση στα ανέκδοτα και το 1976 εξέδωσε στη Σύγχρονη Εποχή τη συλλογή «Υπό εχεμύθειαν» στην οποία παρουσιάζει εκατοντάδες ανέκδοτα λογοτεχνών και γενικά ανθρώπων της τέχνης και των γραμμάτων, αλλά και της πολιτικής, πολλά από τα οποία της τα αφηγήθηκαν οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές.
Σταχυολογώ τίτλους πρόσφατων δημοσιευμάτων: 
Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία 