Παπούτσι από τον τόπο σου και σκελετό απ’ τη ντουλάπα σου!

Πριν από χρόνια, συζητούσα μ’ έναν εξαιρετικό τεχνίτη αυτοκινήτων, μετανάστη δεύτερης γενιάς γεννημένον στο Βέλγιο, που δεν είχε πάει ελληνικό σχολείο, και κάτι θέλησε να γράψει, το στιλό του δεν δούλευε, και μου ζήτησε το δικό μου λέγοντας «Ο δικός μου στυλός δεν πηγαίνει». Φυσικά, μετέφραζε κατά λέξη τη γαλλική έκφραση mon stylo ne marche pas. Τέτοια λάθη είναι πάμπολλα σε όσους δεν έχουν διδαχτεί τη μητρική γλώσσα ή την έχουν ξεχάσει έπειτα από πολύχρονη παραμονή στο εξωτερικό. Διάβαζα πως και τα ισπανικά των ισπανόφωνων μεταναστών στις ΗΠΑ βρίθουν από αμερικανισμούς, και ανάμεσα σ’ αυτούς είναι και το correr para mayor (βάζω υποψηφιότητα για δήμαρχος, κατά λέξη «τρέχω για δήμαρχος», που μεταφράζει το αμερικάνικο run for mayor).

Αυτό νομίζω πως στη γλωσσολογία λέγεται ‘εναλλαγή κωδίκων’, αλλά μπορεί να πέφτω έξω. Πάντως, αν το φαινόμενο είναι απόλυτα φυσικό για τον μετανάστη της δεύτερης ή και της πρώτης γενιάς, είναι πολύ λιγότερο ανεκτό (κανονικά, καθόλου) για τον δημοσιογράφο μιας μεγάλης εφημερίδας. Ίσως να φανούμε λιγάκι πιο επιεικείς αν ο δημοσιογράφος είναι ανταποκριτής στο εξωτερικό, και επομένως ζει βυθισμένος στην ξένη γλώσσα, οπότε είναι κάπως πιο δικαιολογημένο να επηρεαστεί και να αφήσει να περάσουν στις ανταποκρίσεις του ένας-δυο ξενισμοί. Ωστόσο, ένας-δυο ξενισμοί το μήνα, όχι ένας-δυο στο ίδιο άρθρο, όπως κατάφερε πριν από κάμποσα χρόνια ο Δ.Δήμας, ανταποκριτής της Ελευθεροτυπίας στην Ουάσινγκτον, όταν, σε ρεπορτάζ για τις αμφίρροπες προεδρικές εκλογές του 2000, όχι μόνο φιλοτέχνησε τη «στενή αναμέτρηση» (σαν να ήταν κορσές) αλλά και μεταλαμπάδευσε το μαργαριτάρι των ισπανόφωνων στη γλώσσα μας, μια και έγραψε ότι κάποιος «έτρεχε για την αντιπροεδρία» -κι ο αναγνώστης που το διάβασε, ακόμα τρέχει!

Τις προάλλες σ’ αυτό εδώ το ιστολόγιο, στα σχόλια που έκαναν οι αγαπητοί θαμώνες,  επικρίθηκε ο κ. Παπαχελάς επειδή έγραψε Προσπαθώ να μπω στα «παπούτσια» ενός νέου παιδιού, που σε λίγες ημέρες θα δώσει πανελλαδικές εξετάσεις. Ο κ. Αλέξης Παπαχελάς δεν εμπίπτει στην κατηγορία του ξενιτεμένου μετανάστη, ούτε καν του ξενιτεμένου ανταποκριτή, αφού πάνε πολλά χρόνια που έχει επιστρέψει στα πάτρια εδάφη. Επιπλέον, θεωρείται μια από τις πρώτες πένες της μεγαλοδημοσιογραφίας. Έτσι, όταν ο κ. Παπαχελάς χρησιμοποιεί ξενισμούς δεν νομίζω να το κάνει κατά λάθος. Είτε πιστεύει ότι έχουν πια καθιερωθεί, είτε τους χρησιμοποιεί συνειδητά, επειδή θέλει να τους επιβάλει, επειδή πιστεύει ότι καλύπτει ένα κενό της γλώσσας. Μάλιστα, δεν είναι ο μόνος που χρησιμοποιεί την έκφραση αυτή· όπως βλέπω από το γκουγκλ, κι άλλοι (και καλοί) δημοσιογράφοι την έχουν χρησιμοποιήσει τον τελευταίο καιρό. Οπωσδήποτε, είναι νεολογική η χρήση της, όχι όμως πρωτολογική. Τα παπούτσια αυτά με ξενίζουν κι εμένα.

Δεν είμαι εξορισμού αντίθετος σε οποιοδήποτε φρασεολογικό μεταφραστικό δάνειο. Για παράδειγμα, στο παρελθόν είχα υπερασπιστεί την «κοντή μνήμη» ενώ σε άλλους είχε φανεί αμερικανιά (στο ίδιο σημείωμα δείτε ότι έψεξα τον κ. Παπαχελά για άλλη αμερικανιά του). Και αναγνωρίζω ότι σε τέτοια θέματα χωράει μπόλικος υποκειμενισμός. Ας πούμε, πολλοί ανατριχιάζουν με μιαν άλλη έκφραση που είναι της μόδας, μεταφραστικό πάλι δάνειο: εννοώ τους σκελετούς που κρύβονται στη ντουλάπα ή στο ντουλάπι, έκφραση που εγώ έχω επιδοκιμάσει, με μόνη ένσταση ότι πιο φυσιολογική μου φαίνεται η ντουλάπα, διότι πού να χωρέσει ο σκελετός σε ντουλάπι δυο πήχες;

Γιατί επιδοκιμάζω τους σκελετούς στη ντουλάπα ενώ δεν μ’ αρέσουν τα εισαγόμενα παπούτσια του κ. Παπαχελά; Στην πρώτη περίπτωση κρίνω ότι η παροιμιακή εικόνα είναι εξαιρετικά ζωντανή ενώ δεν υπάρχει ανάλογη ελληνική έκφραση, ενώ στη δεύτερη περίπτωση υπάρχει αυτόχθων έκφραση (να μπω/έρθω στη θέση του ή και να μπω στο πετσί του, που όμως δεν είναι εντελώς το ίδιο) όσο κι αν έχει κάπως φθαρεί. Βέβαια, ξαναλέω, μπορεί να πέφτω έξω, γι’ αυτό και περιμένω γνώμες.

Η εικονογράφηση του άρθρου είναι από γελοιογραφίες του Στάθη Σταυρόπουλου, ο οποίος έχει εξαιρετικό ταλέντο στην εικονογράφηση ιδιωματικών εκφράσεων. Να προσεχτεί ότι στην πρώτη ο Στάθης γράφει ‘ντουλάπι’ αλλά σχεδιάζει ντουλάπα, ενώ στη δεύτερη, που είναι πολύ πρόσφατη, έχει προτιμήσει τη μορφή ‘ντουλάπα’. Να λοιπόν που μερικές φορές συμφωνούμε με τον Στάθη και στα γλωσσικά!