Από την Αγίου Μάρκου στη Ραφήνα

Ο τίτλος είναι εντελώς παραπλανητικός αλλά μου άρεσε και τον έβαλα· πάντως, μην περιμένετε να σας αφηγηθώ τις περιπέτειες της διαδρομής από το κέντρο της Αθήνας ή της Βενετίας ως τη Ραφήνα, ούτε να κάνω κάποιον σκοτεινό υπαινιγμό για τον πρώην πρωθυπουργό, που αν δεν κάνω λάθος στη Ραφήνα ξεκουράζεται· για δυο λέξεις θα σας μιλήσω, που θυμίζουν τα δυο αυτά τοπωνύμια. Δυο λέξεις που, αν δεν κάνω λάθος, δεν τις έχει κανένα γενικό λεξικό -καλώς ή κακώς.

Η πρώτη λέξη, που θα μας απασχολήσει και περισσότερο, είναι το σαρμάκο. Την πρωτοδιάβασα στη Ρεμπέτικη Ανθολογία του Σχορέλη, και ύστερα άκουσα και το τραγούδι του Βαμβακάρη, «Ο Μάρκος κάνει σαρμάκο». Εκείνη την εποχή πήγαινα στον Σπύρο τον Καλφόπουλο, που είχε ένα γραφείο στην Ομόνοια, και γρατζουνούσα ένα μπαγλαμά, οπότε του ζήτησα να μου μάθει το τραγούδι· δεν του άρεσε πολύ η ιδέα, στραβομουτσούνιασε, είπε πως δεν το ξέρει, αλλά του είχα φέρει κασέτα, οπότε θέλοντας και μη μου το έμαθε, αλλά αρνήθηκε να γράψει τη λέξη «σαρμάκο», έγραψε σκέτο «Μάρκος» πάνω στο τετράδιο.

Παρένθεση: τελικά δεν έμαθα σπουδαία πράγματα, δεν το είχα. Το τετράδιο με τις πάρτες, ένα μπλοκ ιχνογραφίας ήταν, το δάνεισα σ’ ένα φίλο μου από το Αιτωλικό που το έδωσε σ’ έναν άλλο φίλο του και χάθηκε. Όταν είμαστε νέοι χάνουμε πράγματα δυσαναπλήρωτα ελαφρά τη καρδία. Πίσω στο σαρμάκο όμως.

Το τραγούδι του Μάρκου είναι εδώ.

Τώρα σε βλέπω μ’ άλλονε κι εγώ κάνω σαρμάκο, λέει. Σε ένα ρεμπέτικο φόρουμ, προσπαθώντας να αποκρυπτογραφήσουν αυτή την ακατάληπτη λέξη, αφενός θεώρησαν πως σημαίνει «πολιορκώ» (από το νόημα της πρώτης στροφής του τραγουδιού) και αφετέρου το «περιτυλίγω», επειδή σκέφτηκαν τα σαρμαδάκια, τους ντολμάδες!

Για τη φράση «κάνω σαρμάκο».
Προσωπικά, ούτε εγώ έχω πεισθεί πως σημαίνει «πολιορκώ», «επιτίθεμαι» ή «ετοιμάζομαι για έφοδο».
Η ελληνική σημασία της λέξης είναι «περιτυλίγω», «τυλίγω» [συγκεκριμένα τη γέμιση όπως στα σαρμαδάκια ] και κατ΄επέκταση νομίζω πως σωστά ο λαός μας της αποδίδει την έννοια «δεν μιλώ», «ησυχάζω», σε τελευταία ανάλυση «περιχαρακώνομαι».

Ευτυχώς πέρασε κι ένας που ήξερε, και είπε το σωστό: Όπως το έλεγαν οι παλιοί μαγκίτες και ειδικά στο συγκεκριμένο τραγούδι Σαρμάκο = Κάνω την κορόιδα,δεν μιλώ εσκεμμένα. Δεν πρόσεξαν τον επόμενο στίχο του Μάρκου, «γιατί ταιριάζει τ’ όνομα -καλά με λένε Μάρκο».

Τη λέξη την ξαναείδαμε πρόσφατα, όταν την ανέφερε ο φίλος Άγγελος, σαν μια από τις λέξεις που έλεγε η γιαγιά του από την Καναλουπού Μεσσηνίας (τώρα Πλάτη). Σημαίνει, λέει, προσοχή. «Μόλις του έβαλε τις φωνές, έκατσε σαρμάκο».

Η σημασία είναι παρεμφερής και ταιριάζει· έχουμε ουσιαστικά την ίδια λέξη. Σχολιάζοντας, τις προάλλες, είχα γράψει ότι «δεν αποκλείεται να έχει σχέση με το Σαν Μάρκο». Δεν ξέρω αν είχα τυχερή έμπνευση ή αν το είχα διαβάσει προ 15ετίας που τα σκάλιζα και μου έμεινε η ανάμνηση, αλλά σχέση υπάρχει! Διότι βρίσκω στα Λαογραφικά Σύμμεικτα του Πολίτη, στον δεύτερο τόμο, ότι το σαμάρκο ή σαρμάκο ήταν πολύ διαδεδομένο «υβριστικό σχήμα» ανάμεσα στα παιδιά, κι αυτό σε μια ευρεία περιοχή, αφού μαρτυρίες υπήρχαν σε Ήπειρο, Θεσσαλία, Μεσολόγγι, Βόλο, Σάμο, Μεσσηνία, Λακωνία.

Το σαρμάκο γίνεται «δείχνοντας τον αντίχειρα και τον δείχτη του δεξιού χεριού, με τα άλλα δάχτυλα κλεισμένα» και ταυτόχρονα λέγοντας «κάνε σαρμάκο». Το κάνουν στα σκυλιά ή μεταξύ τους τα παιδιά· όταν ένα παιδί πει κάποιο απίθανο ψέμα ή απαιτήσει κάτι υπερβολικό, ο άλλος του λέει «Τι λες μωρέ; Κάνε πρώτα σαρμάκο». Εννοείται ότι κανένα περήφανο παιδί δεν δέχεται την ταπείνωση του σαρμάκου, σχολιάζει ο Κουγέας (που τον παραθέτει ο Πολίτης).

Ο Πολίτης σωστά ετυμολογεί το σαρμάκο ή σαμάρκο από το San Marco, τα λιοντάρια του Αγίου Μάρκου που έχουν ανοιχτό το στόμα, έμβλημα πασίγνωστο στον ελληνικό λαό από τα πολυάριθμα ενετικά φρούρια που όλα τους είχαν εντοιχισμένες πλάκες με ανάγλυφο τον λέοντα του Σαν Μάρκου, ενώ σε πολλές πόλεις της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας υπήρχαν προξενεία της Γαληνοτάτης με το έμβλημα αυτό. Οπότε, το πιτσιρίκι που έδειχνε τα δυο δάχτυλα ανοιχτά και έλεγε «κάνε σαμάρκο» διάταζε ουσιαστικά το άλλο πιτσιρίκι να ανοίξει το στόμα χάσκοντας σαν το λιοντάρι του Σαν Μάρκο.

Από το σαμάρκο μια απλή αντιμετάθεση φτιάχνει το σαρμάκο, τύπος που τελικά είναι συχνότερος. Ο Πολίτης σταματάει εκεί αλλά είναι εύκολο να σκεφτούμε ότι όποιος κάνει σαρμάκο μένει άφωνος, σε στάση προσοχής, ή κάνει το κορόιδο χωρίς να μιλάει, όπως στο τραγούδι του Μάρκου. Το κοινό στοιχείο είναι ότι όποιος κάνει ή κάθεται σαρμάκο δεν μιλάει. Νομίζω ότι η έκφραση έχει ετυμολογηθεί πολύ ικανοποιητικά.

Για τη ραφίνα, δυστυχώς, δεν ξέρω και πολλά πράγματα, θα πρέπει να με βοηθήσετε εσείς. Δεν νομίζω να έχει καμιά σχέση με τη Ραφήνα της Αττικής, που είναι ο αρχαίος Αραφήν· είναι απλώς ομόηχα.

Τη λέξη τη βρήκαμε, με μια καλή φίλη, στον Φωτάκο, που περιγράφει ένα ανατριχιαστικό (τουλάχιστον με τα σημερινά μέτρα) περιστατικό από την πολιορκία της Τριπολιτσάς. Είχαν πιάσει οι δικοί μας έναν προδότη. Σκέφτηκαν λοιπόν να τον στείλουν μέσα στην Τριπολιτσά με γράμματα μαζί του, στα οποία να καλούν τους Τούρκους να παραδοθούν· αλλά για να μη μιλήσει, να του κόψουν λίγο τη γλώσσα (να γράψει δεν ήξερε). Όμως, ένα παλικάρι που είχε υπερβάλλοντα ζήλο, του έβγαλε όλη τη γλώσσα κι έτσι «εξεμάτωσεν ο δυστυχής» και απέθανε.

Οπότε τους έμειναν τα γράμματα, αλλά λίγο αργότερα είδαν έξω από την Τριπολιτσά μερικές τουρκάλες που είχαν πάει να μαζέψουν χόρτα· είχαν και δούλες μαζί τους, μαύρες. Όλες το έβαλαν στα πόδια, αλλά μιαν αράπισσα την έπιασαν οι στρατιώτες του Νικηταρά «χωρίς να τους ίδη ο ίδιος, της ετρύπησαν το πόδι εις τον αστράγαλον, και της έβαλαν μία ραφίνα και αφού την εφούσκωσαν και επρίσθη σαν ασκί τής έδωσαν τα γράμματα και επήγε μέσα εις την Τριπολιτσάν τα έδωσε των Τούρκων και έπειτα από ολίγον από το πρίσιμον έσκασεν». Οπότε, τα γυναικόπαιδα μόλις την είδαν, τα έπιασε φόβος και τρόμος ότι οι Έλληνες «τρώγουν ανθρώπους» και σταμάτησαν να βγαίνουν από την πόλη.

Δεν είχα ξανακούσει τη ραφίνα, αλλά καταλαβαίνουμε περίπου τι είναι. Και σε άλλα απομνημονεύματα αγωνιστών, που περιγράφεται το ίδιο περιστατικό, εξηγείται ότι η ραφίνα είναι καλαμιά. Καλαμάκι ίσως. Τη λέξη τη βρήκα μόνο στα Συνώνυμα και συγγενικά του Βλαστού, όχι όμως στην έκδοση που έχω εγώ αλλά στη συμπληρωμένη από την Άλκηστη Σουλογιάννη (με βάση τα χαρτιά που άφησε ο Βλαστός) και εκεί, βλέπω στα γκουγκλοβιβλία, υπάρχει η εγγραφή:

ραφίνα = fibre. Ραφίνα από σίκαλη. Ράφια. Δες κλωστή.

Οπότε μπορεί η ραφίνα να συνδέεται ετυμολογικά με τη ραφίδα, το αρχαίο ραφίς, που σήμαινε βελόνα. Από τη βελόνα εύκολα φτάνεις στο καλαμάκι. Βέβαια και τη Ραφήνα πολλές φορές σε παλιότερα κείμενα θα τη δείτε γραμμένη Ραφίνα αλλά δεν νομίζω να υπάρχει ετυμολογική σχέση αφού, είπαμε, είναι ο αρχαίος Αραφήν·

Τόσα είπα, περιμένω και κάτι από σας: αν ξέρετε κάποια από αυτές τις δύο λέξεις, ραφίνα και σαρμάκο (ή σαμάρκο), να μου το πείτε.

Και πριν κλείσω, να γκρινιάξω: έγραψα παραπάνω ότι καλώς ή κακώς το σαρμάκο και τη ραφίνα δεν τις έχουν τα λεξικά. Καλώς δεν τις έχουν, αν μιλήσουμε για τα γενικά λεξικά, σαν το ΛΝΕΓ ή το ΛΚΝ. Όμως, αν πάρουμε τα λεξικά «όλης» της ελληνικής, όπως είναι του Δημητράκου ή του Παπύρου, παρατηρείται το διεστραμμένο (κατ’ εμέ) φαινόμενο να έχουν λήμμα «σάρμοι = θερμοί» το οποίο, σύμφωνα με τον Ησύχιο το λέγαν πριν απο δυο χιλιάδες χρόνια οι Καρύστιοι και να μην έχουν το σαρμάκο, που το λέγαν πριν από 100 χρόνια σε όλα τα μέρη της Ελλάδας. (Εδώ που τα λέμε, ο Δημητράκος δεν έχει άλλες πολύ πιο διαδεδομένες λέξεις, π.χ., για να μείνω στο σα-, δεν έχει το σαλτανάτι ή το σαλκίμι, το σαρμάκο θα είχε; )

Και ένα επικουρικό ερώτημα, εντελώς άσχετο με το βασικό μας θέμα. Με ρωτάνε, και δεν ξέρω να απαντήσω, από ποιο ποίημα του Παλαμά είναι ο στίχος:

Χρωστάμε σ’ όσους πέρασαν, θα ρθούνε, θα περάσουν
σκιές θα μας δικάσουν οι αγέννητοι, οι νεκροί

Βοηθήστε, αν το ξέρετε.