Είκοσι αγκούγκλιστες παροιμίες, κι άλλες 6980 στο βιβλίο

Τα κανάλια μάς διαβεβαιώνουν ότι σωθήκαμε («ευτυχώς που δεν πάθαμε και τίποτα», που έλεγε κι εκείνο το ανέκδοτο), ο πρωθυπουργός ότι η χτεσινή μέρα ήταν ιστορική, και ο υπουργός Οικονομικών ότι «αφαιρέθηκαν 107 δις από τις πλάτες των Ελλήνων» (πόσα αφαιρέθηκαν από τις τσέπες μας δεν μάθαμε, επειδή η αφαίμαξη συνεχίζεται). Οπότε, αφού όλα πάνε καλά, μπορούμε με αίσθημα εθνικής ανακούφισης να στραφούμε σε πιο ανώδυνα θέματα, κι έτσι παρουσιάζω σήμερα 20 αγκούγκλιστες παροιμίες.

Παρενθετικά, να πω ότι ο νεολογισμός «αγκούγκλιστος», που ξέχασα να τον προσθέσω στο Γλωσσάρι του ιστολογίου, που παρουσιάστηκε εδώ την προηγούμενη βδομάδα, μπορεί να σημαίνει τόσο ungoogled (τη λέξη που δεν γκουγκλίζεται) όσο και ungoogleable (τη λέξη που είναι αδύνατον να γκουγκλιστεί). Είναι αυτό μια αδυναμία της (τέλειας ωστόσο) γλώσσας μας που την έχουμε ξανασυζητήσει. Στην προκείμενη περίπτωση, «αγκούγκλιστες παροιμίες» είναι αυτές που δεν εμφανίζονται αν τις αναζητήσετε στο γκουγκλ, ungoogled, αλλά αγκούγκλιστες με την άλλη σημασία είναι οι λέξεις που γράφουμε με παρεμφερείς χαρακτήρες, όταν δεν θέλουμε να τις πιάσει η απόχη του γκουγκλ, π.χ. αν γράψω Σαραvτάκος βάζοντας το αγγλικό v αντί για το ν. Πριν μπω στο ψητό, να πω ότι ο τύπος «γκουγκλίζω» που χρησιμοποιώ εγώ, υπερέχει σε σχέση με το «γκουγκλάρω» που χρησιμοποιούν άλλοι, διότι το «αγκούγκλιστος» κάνει οικονομία μίας συλλαβής σε σύγκριση με το «αγκουγκλάριστος». Σε καιρούς λιτότητας, τέτοιες εξοικονομήσεις μπορεί να φανούν σωτήριες. Αλλά ας περάσουμε στις παροιμίες.

Και τις 20 παροιμίες που θα δούμε σήμερα τις έχω πάρει από το βιβλίο «7000 Κρητικές παροιμίες», που εκδόθηκε πέρυσι στο Ηράκλειο και το έγραψαν δύο νέα παιδιά, ο Μάριος Παπαδάκης και ο Λευτέρης Τσικαλάκης. Εμένα μου το έστειλε ο Μάριος, με τον οποίο έχουμε συχνή ηλαλληλογραφία. Λίγο περισσότερα για το βιβλίο θα πω στο τέλος. Τέλος, να πω ότι μπορεί κάποια παροιμία ή παραλλαγή της να γκουγκλίζεται και να μου έχει ξεφύγει. Διορθώστε με.

Οι παροιμίες, με παρουσίαση σε αλφαβητική σειρά:

1. Αδερφό γιατρό κι αν έχεις, το τυρί καθάριζέ το

Απλή διατροφολογική παροιμία· δίνεται και παραλλαγή: Αν έχεις κι αδερφό γιατρό, μήλο ακαθάριστο μην τρως.

2. Απού ψηλά ξανοίγει, σαφή στραβοπατεί

Όποιος κοιτάει ψηλά, συνεχώς παραπατά, στα καλαμαρίστικα. Σαφή θα πει συνεχώς.

3. Άσπρα θέλει το κεσίμι και τα θέλει και πεσίνι

Άσπρα, τα χρήματα -λέξη πανελλήνια. Κεσίμι, η πολυτέλεια· πεσίνι, τοις μετρητοίς. Δυο λέξεις που δεν τις ήξερα. (Προσθήκη: Στα σχόλια 3 και 42 δίνεται μια άλλη ερμηνεία, πιο εύλογη: κεσίμι ο κατ’αποκοπή φόρος, πεσίνι προκαταβολικά).

4. Είναι ανθρώποι ενός ριαλιού, είναι και τρεις στο ριάλι, είναι και δέκα στον παρά σαν το κακό λινάρι.

Κανονικά αυτή η παροιμία ίσως μισογκουγκλίζεται, επειδή την είχα χρησιμοποιήσει προχτές σε σχόλιο, μόνο που είχα βάλει «πανεπιστημιακοί» αντί «ανθρώποι». Παναπεί, υπάρχουν κάθε λογής άνθρωποι.

5. Η μεγάλη καραντάλα δείχνει πάντα σα γαϊδάρα, η μικρή κατζοκωλιά δείχνει πάντα κοπελιά

Καραντάλα (πρέπει να) είναι η μεγαλόσωμη και άχαρη γυναίκα, κατζοκωλιά (δεν γκουγκλίζεται, ούτε το λεξικό του Πιτυκάκη την έχει) η μικρόσωμη. Τυπική φυσιογνωμική παροιμία. Να πούμε ότι γενικά, και σε πανελλήνια βάση, οι παλιές φυσιογνωμικές παροιμίες παινεύουν τις μικρόσωμες και τις μελαχρινές, αλλά τους ψηλούς άντρες. Μια επαυξημένη παραλλαγή από τις κρητικές: Κοντή γυναίκα πέρδικα άντρας κοντός μασκάρα· άντρας ψηλός ντελικανής, γυναίκα καραντάλα. Παρόμοια παροιμία βρίσκω στις κεφαλονίτικες: Κοντή γυναίκα πέρδικα, ψηλή καλαμαντάνα· ψηλός άντρας απόστολος, κοντός πομπή και γάνα.

6. Ίντα κάνεις Αλεβίζο; Την πιστόλα μου γεμίζω

Κατατάσσεται στην κατηγορία Προφύλαξη. Εγώ την ξεχώρισα γιατί μ’ αρέσουν οι παροιμίες με ονόματα. Το βαφτιστικό Αλεβίζος πρέπει να έχει χαθεί από Κρήτη και Μάνη, αλλά έχει αφήσει επώνυμα.

7. Κατέχει ο γάιδαρος ίντα ’ναι το χάβιαρος;

Για όσους δεν ξέρουν να εκτιμήσουν τα εκλεκτά. Το χάβιαρος είναι βέβαια το χαβιάρι, παραποιημένο για τις ανάγκες της παροιμίας (υποθέτω· δεν φαντάζομαι να υπάρχει τέτοιος ιδιότροπος τύπος στα κρητικά). Παρόμοιες παροιμίες έχουμε πάρα πολλές: Ξέρει ο βλάχος τι είναι το σφουγγάτο; Κατέχει ο μπουρμάς ιντα’ναι ο χουρμάς; Ξέρει ο γάιδαρος το κυδωνάτο; Τι νιώθει το γαϊδούρι από χοσάφι;

8. Κοντή γυναίκα κόνισμα, μακριά καλικαντάρα.

Παραλλαγή του 5. Λέγεται και σκέτο το πρώτο μισό: Κοντή γυναίκα κόνισμα.

9. Ο Θεός να σε φυλάει από μαγληνομπέτη άντρα κι από μαλλιαράντζα γυναίκα

Ακόμα μία φυσιογνωμική παροιμία. Μαγληνός είναι ο λείος, μπέτης το στήθος, μαγληνομπέτης αυτός που έχει άτριχο στήθος.

10. Ο κάτης που τρώει τον άθο μούδε τ’ αλεύρι δεν αφήνει

Κάτης ο γάτος, άθος η στάχτη. Αν ο γάτος είναι λαίμαργος και τρώει και τις στάχτες, δεν θ’ αφήσει φυσικά απείραχτο το αλεύρι.

11. Ο λαγός αλάι θέλει, στο τσικάλι λίγους θέλει.

Αλάι είναι το πλήθος (αραβική λέξη, δεν ξέρω αν είναι από το βυζαντινό αλλάγιον όπως διάβασα κάπου). Η παροιμία νομίζω πως είναι διατροφολογική και κακώς οι συγγρ. την κατατάσσουν στην κατηγορία «Επιθυμία». (Το «θέλει» εδώ σημαίνει «χρειάζεται»). Εννοεί ότι ο λαγός θέλει μεγάλη φασαρία για να τον πιάσεις, αλλά δίνει λιγοστό φαΐ. Τουλάχιστον έτσι την καταλαβαίνω.

12. Όπου βρει κουτάλι χάσκει, κι όπου βρει σοφρά καθίζει

Για τις ζωηρές γυναίκες, εξηγούν οι συγγραφείς. Το πρώτο μισό της παροιμίας (Χάσκει όπου βρει κουτάλι) το έχει ο Κονδυλάκης  για τον Πατούχα, με παρόμοια σημασία.

13. Όσο πίνει ο δρουμπικιάρης τόσο η δίψα περισσεύγει

Δρουμπικιάρης είναι ο καχεκτικός· κι αυτός που πάσχει από υδρωπικία, υποθέτω, γιατί από εκεί πρέπει να βγαίνει η λέξη. (Στον καβγά που είχαμε με τον Λιθοξόου για τη λέξη νερό, είχε γίνει και κουβέντα για τις επιβιώσεις του πρώτου συνθετικού υδρ- σε νεότερες λαϊκές λέξεις, ας προστεθεί και ο δρουμπικιάρης αν είναι σωστή η εικασία μου).

14. Στη βρύση κράτα νομπέτι και στη ζωή στέσε μπέτη.

Νομπέτι η σειρά (τούρκικο), μπέτης, είπαμε, το στήθος (ενετικό, ας το πούμε). Ωραία παροιμία: τη λεβεντιά σου να τη δείχνεις (τα στήθη σου να τα προτάσσεις) στα ζόρια της ζωής, όχι όταν περιμένεις τη σειρά σου στη βρύση.

15. Στη Μεσαρά’ναι ένα χωριό και λέν’ το το Αποΐνι, χαράς τονε που στολιστεί κι ύστερα ν’ απομείνει

Πλατιασμένη παροιμία, στέκει και μόνο το δεύτερο μισό· το «χαράς τονε» δεν είναι επαινετικό αλλά οικτίρει: αλί του, εγούγια που λένε επίσης. Ο πλατιασμός του πρώτου στίχου, εντελώς άσχετος πέρα από τη ρίμα, είναι φαντάζομαι επίδραση των μαντινάδων.

16. Το νεράντζι είναι πικρό, μα κάνει καλό γλυκό

Δεν την ήξερα τότε που έγραφα για το νεράντζι 🙂

17. Τον χουβαρντά αγαπά ο καφετζής μα γαμπρό δεν τονε θέλει

Τον αγαπά γιατί κερνάει τους άλλους και του κάνει κατανάλωση, αλλά δεν του δίνει την κόρη του γιατί τον θεωρεί σκορποχέρη.

18. Τρώγε πίνε Μαργαρίτα, μα έχε έγνοια και την πίτα

Είπαμε, μ’ αρέσουν οι παροιμίες με ονόματα.

19. Φτωχός και ντρέτος, φτωχός δε λογάται

Ντρέτος είναι ο ίσιος άνθρωπος, ο ντόμπρος.

20. Ψωλή σηκωμένη, Θεό δεν ονομάζει

Ή, το Θεό δεν φοβάται. Η αλφαβητική σειρά με κάνει να τελειώνω άσεμνα, αλλά η λέξη ψωλή είναι τρισχιλιετής, οπότε εξαγνίζεται.

Οι περισσότερες παροιμίες, όπως βλέπετε και στο ελάχιστο αυτό δείγμα, είναι συντηρητικές· το απόσταγμα της λαϊκής σοφίας υποχρεωτικά είναι συντηρητικό. Επίσης, για πάρα πολλά πράγματα υπάρχουν αντικρουόμενες παροιμίες, οπότε η αξία τους σαν οδηγός ζωής είναι μάλλον αμφισβητήσιμη. Εμένα πάντως μ’ αρέσει να τις μελετάω αν και η κλίση μου βρίσκεται περισσότερο στις παροιμιακές φράσεις.

Για τις παροιμίες τρεις είναι οι βασικοί τρόποι κατάταξης. Ο ένας είναι ο απλός αλφαβητικός, όπως στο δείγμα μας. Ο τρόπος αυτός είναι ο ευκολότερος αλλά και χειρότερος, και μόνο για πολύ μικρές συλλογές ενδείκνυται. Τον βρίσκουμε σε παλιές συλλογές παροιμιών (π.χ. του Ι. Βενιζέλου, από το 1860 περίπου) ή σε τσαπατσούλικες συλλογές (π.χ. του Νατσούλη τις παροιμιώδεις φράσεις). Είναι χειρότερος επειδή ο αναγνώστης δυσκολεύεται να βρει μια παροιμία αν ο συλλογέας την έχει καταχωρήσει με ελαφρώς διαφορετική παραλλαγή. Παράδειγμα, ο Νατσούλης, τη φράση «βγάζει κι από τον τράγο γάλα» την έχει στο Α γιατί την καταχωρεί ως «Αυτός μπορεί να βγάλει κι από τον τράγο γάλα» -άντε να το βρεις. Ακόμα χειρότερα, στο ίδιο λήμμα έχει και το «βγάζει από τη μύγα ξίγκι»!

Ο δεύτερος τρόπος είναι ο λημματοθετικός (αν λέγεται έτσι), δηλαδή με λέξεις-κλειδιά. Την παραπάνω φράση θα την κατατάσσαμε στο λ. τράγος, ενώ στο λ. γάλα θα είχαμε παραπομπή, πιθανώς και στο λ. βγάζω. Με τον τρόπο αυτό ο αναγνώστης βρίσκει εύκολα αυτό που αναζητεί, αλλά είναι δύσκολο να βρει όλες τις ομοειδείς παροιμίες, π.χ. που δείχνουν εξαιρετική ικανότητα διαχείρισης ή φιλαργυρία (η φράση λέγεται και για τις δύο περιπτώσεις). Για παράδειγμα, θα θέλαμε να έχουμε κοντά της τη φράση «Βγάζει κι από τη μύγα ξίγκι». Πάντως, ο λημματοθετικός (αν λέγεται έτσι) τρόπος είναι καλός τρόπος, ιδίως όταν έχεις μεγάλο πλήθος παροιμιών. Ο Νικόλαος Πολίτης αυτό τον τρόπο ακολούθησε. Το ίδιο και η ταπεινότητά μου.  Επίσης, είναι προτιμότερος όταν έχεις ανάμικτες παροιμίες και φράσεις.

Ο τρίτος τρόπος είναι ο θεματικός. Ομαδοποιείς όλες τις παροιμίες σε κατηγορίες, π.χ. Εργατικότητα, Φιλαργυρία, Γηρατειά, κτλ. Αυτόν τον τρόπο ακολούθησαν οι συγγραφείς των «7.000 κρητικών παροιμιών». Με τον τρόπο αυτό, μπορείς να βρεις όχι μόνο την παροιμία που ψάχνεις αλλά και τις ομοειδείς της. Μπορεί επίσης να θέλεις μια παροιμία π.χ. για την αχαριστία· πηγαίνεις στη σελίδα αυτή και βρίσκεις δυόμιση σελίδες, για αχάριστους κάθε λογής: για παράδειγμα, «τον ήμαθα κολυμπητή, ξανοίγει να με πνίξει» ή «θρέψε λύκο το χειμώνα, να σε φάει το καλοκαίρι» ή «έμαθα και μαστορεύω και γαμώ το δάσκαλό μου». Την ίδια κατάταξη, θεματική, έχει ο αείμνηστος Δ. Λουκάτος στα κλασικά «Κεφαλονίτικα γνωμικά», ο οποίος μάλιστα έχει τις θεματικές κατηγορίες όχι αλφαβητικά αλλά σε κεφάλαια. Για παράδειγμα, στο κεφάλαιο Ηθικές παροιμίες, έχει έξι ενότητες, μία από αυτές είναι οι Χαρακτήρες, η οποία υποδιαιρείται σε εφτά κατηγορίες, μία από τις οποίες είναι Αχάριστοι-Συκοφάντες. Παναπεί, για να κάνεις θεματική κατάταξη με τον τρόπο αυτό πρέπει πρώτα να ταξινομήσεις τον κόσμο μας. Οι συγγραφείς των 7000 παροιμιών δεν ακολούθησαν την πλήρη κατάταξη κατά Λουκάτο αλλά έχουν τις κατηγορίες καταταγμένες σε αλφαβητική σειρά. Δεν είναι κακό αυτό. Η πλήρης θεματική κατάταξη κυρίως χρειάζεται όταν έχεις δίγλωσσες ή πολύγλωσσες συλλογές.

Η θεματική όμως κατάταξη έχει ένα ελάττωμα: αν ψάχνεις μια συγκεκριμένη παροιμία είναι δύσκολο να τη βρεις. Παράδειγμα, «έκανε μια τρύπα στο νερό» είναι τάχα Αποτυχία ή Ανικανότητα ή τι άλλο; (Τελικά είναι στην Αναποτελεσματικότητα). Χρειάζεται λοιπόν κι ένα έστω συνοπτικό ευρετήριο με λέξεις-κλειδιά, όπως έχει ο Λουκάτος. Στις «7.000 κρητικές παροιμίες», ευρετήριο δεν υπάρχει κι αυτό είναι αδυναμία του βιβλίου, ίσως η σημαντικότερη: δεν είναι εύκολο να βρεις την παροιμία που αναζητάς. Ίσως σε δεύτερη έκδοση να διορθωθεί αυτό το ψεγάδι. Έχω αντιρρήσεις σε κάποιες περιπτώσεις κατάταξης μιας παροιμίας, που εγώ θεωρώ ότι ανήκει σε άλλη κατηγορία, αλλά αυτό είναι υποκειμενικό. Άλλωστε, όπως είπαμε, πολλές φορές μια παροιμία ανήκει σε πάνω από μία κατηγορίες. Αντιρρήσεις έχω επίσης στο ότι οι συγγραφείς δημιούργησαν πάρα πολλές κατηγορίες, θα προτιμούσα λιγότερες.

Οι συγγραφείς δίνουν εξηγήσεις των ιδιωματικών κρητικών λέξεων, και μάλιστα πάνω από μία φορά την κάθε μία. Και καλά κάνουν, γιατί η συλλογή παροιμιών δεν είναι μυθιστόρημα να το διαβάσεις από την αρχή ως το τέλος· οπότε ο αναγνώστης που θα δει π.χ. τα πηλά (= λάσπες) στη σελ. 247 μπορεί να μην έχει δει την προηγούμενη επεξήγηση. Ωστόσο, δεν εξηγούν και μερικές λέξεις που φαντάζομαι πως ελάχιστοι τις ξέρουν εκτός Κρήτης, όπως τις καραντάλα και κατζοκωλιά του δείγματός μας. (Τις άλλες ιδιωματικές του δείγματος που παραθέτω, τις εξηγούν). Έπιασα κι ένα λαθάκι: νταμπασίνα, στη γνωστή παροιμία «για την κενόδοξη σύζυγο» (να με λένε νταμπασίνα κι ας ψοφώ κι απού την πείνα) δεν είναι η γυναίκα του ταμπάκη (του βυρσοδέψη· αυτή είναι η ταμπάκαινα) αλλά του οντάμπαση (odabasi) που είναι ο επιστάτης, ο αρχικαμαριέρης σε πανδοχείο, κάτι τέτοιο τέλος πάντων. Χαρά στο αξίωμα, θα πείτε. Ε, δεν μπορούν να γίνουν όλοι υπουργοί, πού να βρεθούν τόσα τσεκούρια. (Προσθήκη: ο οντάμπασης πέρα από τα παραπάνω ήταν και αξίωμα του γενιτσαρικού σώματος, οπότε μάλλον εκεί αναφέρεται η νταμπασίνα).

Οι συγγραφείς δεν εξηγούν όλες τις παροιμίες, θα μεγάλωνε πολύ το έργο που ήδη κοντεύει 400 σελίδες, αλλά μόνο όσες χρειάζονται, αν και βέβαια όλο και κάποια ξεφεύγει. Η διάταξη των παροιμιών είναι οικονομική, οι παραλλαγές παρουσιάζονται όλες μαζί, όπως πρέπει (σε αυτό κι ο Πολίτης φαλτσάρει καμιά φορά), η εκτύπωση καλή, ευκολοδιάβαστο βιβλίο. Υπάρχει βιβλιογραφία, φυσικά, υπάρχει και μια μοντέρνα στατιστική ανάλυση των παροιμιών (συνοπτική πάντως, αλλά μάλλον καλύτερα), αλλά δεν υπάρχει παραπομπή για την κάθε παροιμία ξεχωριστά. Αυτό εγώ δεν το θεωρώ σοβαρό ελάττωμα, για τους περισσότερους αναγνώστες θα είναι ενόχληση οι συνεχείς παραπομπές, αλλά έτσι φάνηκε να το θεωρεί ο ίδιος ο Παπαδάκης στην κουβέντα μας. Αν μπορεί να μπουν οι παραπομπές χωρίς να βαρύνει πολύ το βιβλίο, ας το κάνουν στη δεύτερη έκδοση, αλλά κτγμ προέχει το ευρετήριο. Βέβαια, αν υπήρχαν ήδη παραπομπές θα έβλεπα πού βρήκαν μερικές παροιμίες που εγώ τις θεωρώ όχι γνήσιες λαϊκές· αλλά αυτές είναι σταγόνα στον ωκεανό, 2-3 στο σύνολο του βιβλίου.

Κατά τα άλλα, πολλή δουλειά, καλή δουλειά, χαρά στο κουράγιο τους -είναι και νεότατοι και οι δυο. Το βιβλίο υπάρχει στα βιβλιοπωλεία και στα ηλεβιβλιοπωλεία, κι αν σας ανησύχησε ο υπότιτλος (Από τον Λούκιλλο τον Ταρραίο έως σήμερα) τα καλά νέα είναι ότι ο Λούκιλλος από την πόλη Τάρρα (κοντά στην Αγια-Ρουμέλη), που ήταν ο πρώτος κρητικός παροιμιογράφος, στα ρωμαϊκά χρόνια, κάνει την εμφάνισή του μόνο στην σύντομη ιστορική εισαγωγή. Οι παροιμίες του βιβλίου είναι όλες νεοελληνικές.

Υστερόγραφο:Αν προσέξατε, θα είδατε ίσως ότι οι άνω τελείες του σημερινού άρθρου είναι αθρωπινές, και όχι εκείνες οι τεράστιες κακάσχημες που είχαν ενσκήψει τον τελευταίο καιρό. Το μυστικό μού το έμαθε ο Ακίνδυνος: γράφω μεν στο Word, αλλά μετά κάνω save as html, ανοίγω τη σελίδα με τον φυλλομετρητή (σικ ρε!) και κοπιπαστώνω εδώ. Φανερώνω τη συνταγή γιατί όπως βλέπω σέρνεται επιδημία διογκωμένων άνω τελειών, οπότε ίσως έχει και το δικό σας ιστολόγιο προσβληθεί.