Το κουλούρι του Κώστα Μπουμπού

Ο Κώστας Μπουμπούς του τίτλου είναι ένας από τους μεγαλύτερους και γνωστότερους Έλληνες ποιητές. Θα μπορούσα να σας το βάλω και κουίζ, να ρωτήσω ποιος είναι, αλλά από τότε οου βγήκε το γκουγκλ χάθηκε το φιλότιμο κι έτσι είναι εύκολο να βρείτε πως πρόκειται για τον Κώστα Βάρναλη. Στην πραγματικότητα, βέβαια, ποτέ δεν είχε ο Βάρναλης το ονοματεπώνυμο «Κώστας Μπουμπούς». Μπουμπούς ήταν το παρατσούκλι του παππού του κι ο πατέρας του το κληρονόμησε για επώνυμο, Γιαννάκος Μπουμπούς. Σαν ήρθε από τη Βάρνα ο Γιαννάκος Μπουμπούς να εγκατασταθεί στον Πύργο της Ανατολικής Ρωμυλίας, Μπουργκάς της Βουλγαρίας σήμερα, τον είπαν οι φίλοι του Βάρναλη, όμως οι δάσκαλοι των ελληνικών σχολείων της πόλης, καθαρολόγοι όπως όλοι τότε, γράψαν τα μεγαλύτερα αδέρφια του ποιητή με το επώνυμο «Βαρναίος». Μόνο σαν πήγε στο σχολείο ο μικρός Κώστας, σαν ο πατέρας του είχε πια πεθάνει, η μητέρα του, η κόνα Αλισάβα (Ελισάβετ) επέμεινε να τον γράψουν Βάρναλη.

Ο φίλος μου ο Ηρακλής Κακαβάνης ετοιμάζει ένα βιβλίο από τις εκδόσεις Εντός με τίτλο «Ο άγνωστος Βάρναλης», στο οποίο παρουσιάζει άγνωστα κείμενα και ποιήματα από το αρχείο του ποιητή -τον βοήθησα λίγο στην αναζήτηση πηγών και διάβασα και το χειρόγραφο. Περισσότερα για το βιβλίο θα πούμε όταν κυκλοφορήσει τους αμέσως επόμενους μήνες, προς το παρόν θα σας παρουσιάσω ένα ποίημα του Βάρναλη, όχι ανέκδοτο, που μιλάει για τα παιδικά του χρόνια, που το θυμήθηκα διαβάζοντας το χειρόγραφο του βιβλίου που ετοιμάζει ο Ηρακλής.

Στερνοπαίδι πολυμελούς οικογένειας χωρίς οικονομική άνεση, ο Βάρναλης φαίνεται πως δεν πέρασε ευτυχισμένα παιδικά χρόνια, ούτε στην οικογένεια ούτε στο σχολείο. Τα μαθητικά του χρόνια τα έχει περιγράψει με μελανά χρώματα («ζωή της σκλαβιάς και του τρόμου» τα αποκαλεί) σε ένα αυτοβιογραφικό του κείμενο γραμμένο στο μεσοστράτι της ζωής του, το 1935, που έχει συμπεριληφθεί στα Φιλολογικά του απομνημονεύματα (και που μπορείτε να το βρείτε εδώ με τίτλο «Πώς δεν ήθελα να σπουδάσω»). Δεν ήθελε, αλλά σπούδασε στα Ζαρίφεια διδασκαλεία, και μόλις αποφοίτησε, 18-19 χρονών, ήρθε στην Αθήνα, με υποτροφία της ελληνικής κοινότητας Πύργου, για να σπουδάσει στη Φιλοσοφική και από τότε δεν ξαναγύρισε στη γενέτειρά του.

Το ποίημα στο οποίο περιγράφει τα παιδικά του χρόνια λέγεται Μικρογραφία και περιλαμβάνεται στη συλλογή «Ελεύθερος κόσμος», που εκδόθηκε το 1965, την τελευταία που τύπωσε όσο ζούσε (μετά τον θάνατό του κυκλοφόρησε και η «Οργή λαού»). Σε ελευθερόστιχα τετράστιχα περιγράφει την παιδική του ηλικία με τρόπο εξαιρετικά ασυνήθιστο, αφού οι περισσότεροι όταν αναφέρονται στα παιδικά τους χρόνια ανακαλούν εικόνες ειδυλλιακής αμεριμνησίας, αδιάκοπου παιχνιδιού και ανέφελης ευτυχίας. Βρήκα συγκλονιστικό το περιστατικό με το κουλούρι και γι’ αυτό το έβαλα στον τίτλο. Όχι το περιστατικό καθαυτό, όσο ότι ογδόντα χρόνια μετά η πληγή δεν έχει κλείσει. (Μονοτονίζω, αλλά κρατάω την ορθογραφία του Βάρναλη που σε κάμποσα σημεία διαφέρει από τη σχολική).

ΜΙΚΡΟΓΡΑΦΙΑ

I

Καλωσύνη δε γνώρισα! Παιδάκι
δεν άπλωσε κανείς να με χαηδέψει,
να με πάρει αγκαλιά να με φιλήσει.
Το στερνοπαίδι εγώ και τ’ αποσπόρι,

με διώχναν όλοι κι όλοι με χτυπούσαν!
Δε μ’ έλεγε κανείς με τ’ όνομά μου.
«Αφτός» και «μπρε» και «σουτ εσύ! Δεν είσαι
παιδί μας! Σ’ αγοράσαμε από μάβρην

κατσιβέλα μισό τσουβάλι πίτουρα!»
Το πίστεβα και ζάρωνα στην κώχη.
Μάζεμα εγώ και ξένος, δεν κοτούσα
να παίζω, να γυρέβω – ούτε να κλάψω.

Μα κι όταν φανερώθηκε το ψέμα,
πάλι απόμεινα μάζεμα και ξένος!
Πότε θα μεγαλώσω, για να φύγω!…
Από πατέρα ορφάνεψα μωρό

κι ο πρώτος αδερφός και πρώτο μίσος,
μάβρα γυαλιά κι αμίλητος, με πείσμα
με κοπανούσε ολημερίς να στρώσω!
Και νύχτα με ξυπνούσε να με δείρει.

Μιαν τρίτ’ ή τέταρτη άνοιξη ξεπόρτισα.
Ω τι μεγάλος που ναι ο κόσμος έξω!
Χίλιες φορές πιο λαμπερός ο ήλιος!
Τα χελιδόνια χαμηλοπετούσαν

άφοβα ολόγυρά μου – εγώ φοβόμουν!
Να χα κ’ εγώ φτερά γα να πετάξω
τ’ αψήλου, όσο μακρύτερ’ από δώθες!…
Λίγο παρέξω καταπράσινη άπλα.

Πρωτόβλεπα χωράφια φυτρωμένα.
Κυνηγημέν’ απ’ τον αγέρα τρέχαν
τα στάχι’ απανωτά. Τόση ομορφιά
δε βάσταξα και κάθησα να κλαίω!

II

Κυριακάδες, Χριστού και Πάσκα η μάνα
στην εκλησιά με τράβαγε ν’ αγιάσω,
νηστικόν αξημέρωτα, γι’ αντίδερο.
Ώρες στο πόδι, κούραση και πείνα

και δε νογούσα τίποτ’ απ’ τα «γράμματα»!
Κι άμα ο παπάς εσκόλναε, προσκυνούσα
στο εικονοστάσι αράδα τις εικόνες…
κι όξω με καρτερούσε ο Πειρασμός,

λαχταριστά κουλούρι’ αφράτα, λόφοι.
Όλα τα καλοπαίδια μασουλούσαν
κι ο αγέρας μοσκοβόλαγε σουσάμι.
Κοντοστεκόμουν κλαίοντας! – «Πάρε μου ένα!»

— «Περπάτα!» και μου τράνταξε το χέρι.
Να μην κακομαθαίνουν οι φτωχοί!…
Μεγάλωσα νωρίς και ξενιτέφτηκα.
Με τους δικούς μου εξήντα χρόνια ως τώρα

ούτε γραφή ούτε μήνυμα! Κι ωστόσο
τους κουβαλούσα μέσα μου όπου πάγαινα:
κουβαλούσα τον άμοιρο εαφτό μου…
Πουθενά δεν μπορούσα να ριζώσω.

Ξένος παντού και μάζεμα. Γυναίκες;
Αληθινές! Μα ο χωρισμός φαρμάκι.
Με τον καιρό συχωρεθήκαν όλ’ οι
ξενοδικοί. Αργοπόρησα, σειρά μου!

Μα όσο βαθιά και να με κατεβάσουν
τα σκοινιά, θα κατέβουν κ’ οι κακίες,
δικές μου κι αλλωνών… Μα το κουλούρι
θα με βαραίνει πρώτο σα μυλόπετρα,

πιότερο κι απ’ του τάφου μου την πλάκα
(αν έχω πλάκα, μα κι αν έχω τάφο
κι αν δε με διώξουν οι νεκροί.) Χωρίς
αγάπη κανενός ανθρώπου ή σκύλου.

Κι αν έζησα ή δεν έζησα, καμιά
διαφορά στον Απάνου ή Κάτου Κόσμο.
Μα κάλλιο να μην είχα γεννηθεί,
για να μην είχα κι αποθάνει απόψε!

Και μακάρι, όσο να χω αδικηθεί,
εγώ να μην αδίκησ’ άθελά μου!…
Και σαν ζυγιάζει ο διάολος την ψυχή μου
με ψέφτικη παλάντζα να με κλέψει,

— «Σταμάτα, βλάμη! Κ’ είμαι παραπάνου
παρ’ όσο θες αμαρτωλός και φταίχτης»!

Βέβαια, στα Φιλολογικά απομνημονεύματα, ο Βάρναλης μιλάει με πολλή αγάπη για τη μητέρα του, και λέει πως το’ χει βάρος στην ψυχή του που τη βασάνισε πολύ σαν ήταν παιδί με τις αταξίες του. Είναι πάντως αλήθεια ότι δεν ξαναείδε τους δικούς του από τότε που έφυγε, 18-19 χρονών, από τον Πύργο για την Αθήνα. Σε συνέντευξη του 1958, η Δώρα Μοάτσου, η γυναίκα του, θυμάται:  «Ο Κώστας αγαπούσε τη μάνα του. Έφυγε δέκα εφτά χρονώ για ναρθεί στην Ελλάδα. Δεν την μετάδε. Του πήγα μια φωτογραφία της στο Παρίσι, πριν παντρευτούμε, και κείνος θύμωσε. “Τι μου φέρνεις μακάβρια πράγματα;” μου λέει. Έπειτα με πήρε κάπου στην εξοχή. Μακρυά. Να, σαν απ’ εδώ στην Εκάλη. Κι έκλαιγε…»

Όπως λέει και στο ποίημα,

Με τους δικούς μου εξήντα χρόνια ως τώρα
ούτε γραφή ούτε μήνυμα! Κι ωστόσο
τους κουβαλούσα μέσα μου όπου πάγαινα…