Πώς βάζουμε κανέλα στην κορφή;

Μια από τις πασίγνωστες παροιμίες ή παροιμιακές εκφράσεις, που τη λέμε για να περιγράψουμε ασυνάρτητα ή ανόητα λόγια ή συζήτηση χωρίς κανέναν λογικό ειρμό, είναι και η «Από την Πόλη έρχομαι και στην κορφή κανέλα». «Καλέ, αυτός σα μιλά άκρη δε βρίσκεις στο λόγο του. Από την Πόλη έρχομαι και στην κορφή κανέλα», διαβάζω σ’ έναν διάλογο στο μυθιστόρημα «Η συγκάτοικος» της πρόωρα χαμένης Στέλλας Βογιατζόγλου. Την Πόλη τη γράφω με κεφαλαία, γιατί στην παροιμία εννοείται όχι μια κάποια πόλη, αλλά η Πόλη, η Κωνσταντινούπολη παναπεί -σε παλαιότερες ασφαλώς εποχές, αφού η παροιμία, όπως θα δούμε, έχει κάμποσους αιώνες στην πλάτη της.

Πολλές φορές, για να επιτείνουμε την αίσθηση της ασυναρτησίας, προσθέτουμε και δεύτερον στίχο, ακόμα πιο παράλογον, π.χ. «…και βγάζω τα παπούτσια μου να μη βραχεί η ομπρέλα» (υπάρχουν δεκάδες παραλλαγές, μερικές θα τις δούμε παρακάτω). Άλλοτε πάλι, ιδίως σε τίτλους άρθρων σε εφημερίδες ή ιστότοπους, βλέπουμε να χρησιμοποιείται μόνο το δεύτερο σκέλος της φράσης, για να δείξουμε, και πάλι, τον παραλογισμό μιας κατάστασης. Για παράδειγμα, «ψήφος εμπιστοσύνης και στην κορφή κανέλα». Όλοι ξέρουν ότι λείπει το πρώτο σκέλος και όλοι καταλαβαίνουν τι θέλει να πει ο αρθρογράφος. Αν όμως για τη σημασία της δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία, η προέλευσή της έχει βασανίσει όχι λίγο τους λαογράφους και γενικά τους μελετητές της γλώσσας. Πολλές θεωρίες έχουν διατυπωθεί, χωρίς καμιά να έχει γίνει γενικώς αποδεκτή. Θα τις δούμε εδώ, υπομονή νάχετε.

Γκουγκλίζοντας, βρήκα ένα παράδειγμα χρήσης της φράσης, από τον συχωρεμένο τον Αντώνη Καρκαγιάννη, γραμμένο σε μια μακάρια εποχή που φαίνεται πολύ μακρινή κι ας μην μας χωρίζουν ούτε πέντε χρόνια από τότε: Είπε χθες ο κυβερνητικός εκπρόσωπος, ο κ. Θ. Ρουσόπουλος, προς τους δημοσιογράφους: «Δεν θα μπω στην ουσία του θέματος (η ουσία είναι το σκάνδαλο του Βατοπεδίου), γιατί δεν μπήκα όλο αυτό το διάστημα, από τη στιγμή που η υπόθεση είναι στη Δικαιοσύνη, όμως επαναλαμβάνω αυτό που ανέφερα και προηγουμένως περί εντυπώσεων». Επιτρέψτε μου να συμπληρώσω. Από την Πόλη έρχομαι και στην κορφή κανέλα… Η κατ’ εξοχήν σουρεαλιστική αυτή παροιμία έρχεται στον νου μας κάθε φορά που θέλουμε να επισημάνουμε κραυγαλέα λογικά χάσματα. Μάλιστα, η συνήχηση του αυθεντικού «καν’ έλα» και της γνωστής κανέλας κάνει ακόμη πιο δραστικό τον σουρεαλισμό της.

Ο Καρκαγιάννης χρησιμοποιεί την παροιμία για να αναδείξει το λογικό χάσμα της απάντησης του κυβερνητικού εκπροσώπου, μας λέει όμως και κάτι άλλο, ότι στην αυθεντική της μορφή η παροιμία δεν έχει κανέλα αλλά «καν’ έλα». Τι είναι αυτό το «καν’ έλα»; Είναι μια προσπάθεια εκλογίκευσης της παράλογης παροιμίας, υποστηρίζεται δηλαδή ότι στην αρχική της μορφή η παροιμία δεν είχε την κανέλα, το γνωστό μας μπαχαρικό, αλλά τη φράση «καν έλα» ή «καν’ έλα». Να τα πάρουμε όμως με τη σειρά.

Ο μεγάλος Νικόλαος Πολίτης, στον β’ τόμο των Παροιμιών του (σελ,. 369) εξετάζει αυτή την παροιμία, αφού παραθέτει και άφθονες παραλλαγές της ή συμπληρώσεις της. Σημειώνει ότι λέγεται «επί λόγων ασυναρτήτων και μωρών» και λέει ότι με την κανέλα δεν εννοείται το γνωστό μας μπαχαρικό, αλλά (μεταφράζω γιατί παραείναι αρχαΐζουσα η γλώσσα του): «Φαίνεται όμως ότι η παροιμία αποτελούσε στίχο δημώδους άσματος, ο οποίος αφού παρανοήθηκε έγινε παροιμιώδης και πήρε τη σημερινή έννοια. Ταίριαζε δε τέτοιος στίχος σε άσμα παλινοστούντος ναύτου, ο οποίος προσκαλούσε την ερωμένη του να ανέβει σε κάποια κορυφή και να αγναντέψει για να δει το πλοίο που θα τον έφερνε στο λιμάνι της πατρίδας του: Από την Πόλη έρχομαι, και στην κορφή καν έλα!. Και πράγματι δεν είναι ασυνήθιστο σε πολλά νησιά της Ελλάδας να υποδέχονται οι γυναίκες των ναυτικών τους συζύγους τους ανεβαίνοντας σε ύψωμα απ’ όπου έχουν θέα στο πέλαγος και μπορούν να δουν το πλοίο πολύ πριν φτάσει στο λιμάνι . Η παρανόηση των δυο τελευταίων λέξεων [καν έλα] ήταν πανεύκολη, και αφού ο κόσμος νόμισε ότι εννοούσαν τη γνωστότατη κανέλα, υποτέθηκε ότι ο στίχος ήταν ασυνάρτητος και μετέπεσε σε παροιμία.». Το «καν» εδώ είναι (με ψιλή οξεία στο πολυτονικό) το επίρρημα που συνήθως δίνει αρνητική έμφαση στη φράση (π.χ. έφυγε χωρίς καν να με χαιρετήσει). Παρόμοια έχει υποστηρίξει ο Φαίδων Κουκουλές (στο παράρτημα του Ε’ τόμου του Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός).

Παρ’όλο τον απεριόριστο σεβασμό που τρέφω στον πατέρα της λαογραφίας μας, δεν βρίσκω πειστική την εκδοχή του. Καταρχάς, το «καν έλα» δεν είναι λαϊκή φράση. Στον λαϊκό λόγο, απ’ όσο ξέρω, το «καν» χρησιμοποιείται είτε για αρνητική έμφαση είτε αναδιπλασιασμένο (π.χ. «με θέλαν καν και καν γαμπροί, και παντρεύτηκα εσένα τον ανεπρόκοπο»). Το «στην κορφή καν έλα» δεν φαίνεται λαϊκό. Και τι θα σήμαινε τάχα το «στην κορφή καν έλα»; «Έλα έστω στην κορφή», έτσι; Βγαίνει νόημα αλλά δεν πείθει. Επιπλέον, και εξίσου σημαντικό, ο Πολίτης δεν λέει ότι υπάρχει τέτοιο τραγούδι, λέει ότι θα ταίριαζε (προσήκε, στο πρωτότυπο), παναπεί κάνει μια εικασία. Και να πούμε βέβαια ότι ο Νικ. Πολίτης ήταν μέγας μελετητής των δημοτικών τραγουδιών -αν στις  χιλιάδες τραγούδια της συλλογής του υπήρχε κάποιο που να ταίριαζε στην παροιμία, ασφαλώς θα το παρέθετε. Κι έπειτα, αν υπήρχε τραγούδι με τον στίχο «και στην κορφή καν έλα», οι υπόλοιποι στίχοι θα απέτρεπαν την παρανόηση. Για να φέρω ένα παράδειγμα, όταν ακούμε «χίλια έχις μέλι» δεν ξέρουμε τι σημαίνει (χίλια μέλη ή χείλια μέλι), όταν όμως ακούσουμε στη συνέχεια «κι άπονη καρδιά» καταλαβαίνουμε ότι η δεύτερη εκδοχή είναι η σωστή.

Επειδή το «καν έλα» δεν είναι πειστικό, κάποιοι άλλοι πρότειναν μια παραλλαγή. Δεν είναι «καν έλα», λένε, αλλά «κάνε έλα», άρα «καν’ έλα». Αυτή μάλλον την εκδοχή είχε κατά νου ο Καρκαγιάννης πιο πάνω, γιατί το έγραψε με απόστροφο. Υποτίθεται ότι το «κάνε» (προστακτική του «κάνω») χρησιμοποιείται κάπως με την έννοια του «κινάω», δηλαδή «ξεκίνα κι έλα». Τη βελτίωση αυτή τη βρίσκω εξίσου απίθανη με την πρόταση του Πολίτη. Και βέβαια, εξακολουθεί να είναι αμάρτυρο το υποτιθέμενο τραγούδι από το οποίο βγήκε η φράση. Κάποιοι το «βελτιώνουν» ακόμα περισσότερο, λέγοντας ότι η φράση αυτή ειπώθηκε αρχικά από…. Σταυροφόρους που επέστρεφαν από την Πόλη. Ελληνικά μιλούσαν οι σταυροφόροι; Αστειότητες.

Ο Γιάννης Βλαχογιάννης, άλλος μεγάλος μελετητής (σ’ αυτόν χρωστάμε τον Μακρυγιάννη), δεν πίστευε την εκδοχή από το «καν έλα» και μάλιστα σε άρθρο του στη Νέα Εστία τη χαρακτηρίζει «καλαμπούρικη ανοησία» (όμως την αποδίδει στον Ιω. Βαλαβάνη). Κατά τον Βλαχογιάννη, η κανέλα είναι κανέλα, αλλά υπάρχει ιστορικό ανέκδοτο που εξηγεί τη φράση. Συγκεκριμένα, ένας Χιώτης καπετάνιος που έφερνε μπαχαρικά από την Αλεξάντρεια, μπήκε στο λιμάνι της Χίου. Ο τελώνης τον ρώτησε «από πού έρχεσαι;» και ο καπετάνιος απάντησε «από την Πόλη» για να μην πληρώσει φόρο εισαγωγής από το εξωτερικό. Ο τελώνης τότε είδε την κανέλα, που ήταν πάνω-πάνω, και λέει δυνατά: Από την Πόλη έρχεσαι, και στην κορφή έχεις κανέλα; υπονοώντας, υποθέτω, ότι η κανέλα ήταν πασίγνωστο πως ερχόταν από τις Ινδίες μέσω Αλεξάντρειας και όχι από την Πόλη, άρα ξεσκέπασε το ψέμα του καπετάνιου, ο οποίος στη συνέχεια θα έχασε το πλοίο του και θα φυλακίστηκε. Απόσπασμα από το κείμενο του Βλαχογιάννη υπάρχει, σε κάμποσους ιστότοπους (που βέβαια το πήραν από τον Νατσούλη, ο οποίος παραθέτει τον Βλαχογιάννη χωρίς να προσθέτει τίποτε δικό του).

Την εκδοχή του Βλαχογιάννη τη βρίσκω λίγο λιγότερο απίθανη από το «καν έλα», αλλά και πάλι όχι πιθανή. Το κλειδί της ερμηνείας του είναι ότι στην Πόλη δεν γινόταν ποτέ εμπόριο κανέλας, ότι Πόλη και κανέλα είναι «δυο πράματα τέλεια αντίθετα». Και μάλιστα ο ίδιος χρονολογεί την παροιμία σαν παλιότερη από το 1517 (διότι τότε οι Οθωμανοί καταχτήσανε την Αίγυπτο, οπότε έπαψε το εμπόριο με την Αλεξάντρεια να είναι ‘εξωτερικού’ και να έχει ανάγκη δασμού). Τόσο παλιά δεν πιστεύω να είναι η παροιμία, ούτε άλλωστε υπάρχει σε κάποια από τις παλιές συλλογές (π.χ. του Βάρνερ, 1546), ούτε έχει καταγραφεί κάποιο τέτοιο επεισόδιο που να έκανε πάταγο ώστε να έγινε παροιμιώδες.  Κι ο Βλαχογιάννης δηλαδή, όπως και ο Πολίτης, μια εικασία κάνει. Στηρίζεται μόνο σε ένα δημοσίευμα παλιάς εφημερίδας όπου καταγράφεται ότι η  παροιμία είναι χιώτικη, και απ’ αυτό φτιάχνει την ιστορία του, που τη συνδέει επίσης με την άλλη παροιμιακή φράση «την έπαθε χιώτικη» (που σημαίνει ότι έπαθε μεγάλο κάζο). Αλλά ο Πολίτης έχει καταγράψει την παροιμία «Από την Πόλη έρχομαι…» σε όλη την Ελλάδα, το ότι το συγκεκριμένο δημοσίευμα έτυχε να την καταγράφει από τη Χίο δεν λέει και πολλά.

Μια και ανέφερα πάλι τον Πολίτη, να παραθέσω μερικές από τις παραλλαγές που δίνει: «Από την Πόλη έρχομαι και στην κορφή κανέλα / και πέφτω μες στη θάλασσα και πλέω σαν τσεκούρι», «Από την Πόλη έρχομαι και στην κορφή κανέλα / και στα ξανθά σου τα μαλλιά κρέμεται μια τσαπέλα», «Από την Πόλη έρχεται και στην κορφή κανέλα /το γάιδαρό σου να χαρείς και καλομοίρης νάσαι»,  ή «Από την Πόλη έρχομαι και στους Παξούς διαβαίνω / χαμήλωσ’ το καπέλο σου να μη σε κάψει ο ήλιος» και άλλες πολλές. Η Καλλιόπη Μουσαίου-Μπουγιούκου δίνει μια μικρασιάτικη παραλλαγή, χωρίς την Πόλη: Από τη Σάντα έρχομαι και στην κορφή κανέλα / και στης γκαμήλας το λαιμό κουδούνια αρμαθιασμένα. Κάπου αλλού είδα μιαν άλλη παραλλαγή: «Από την Πόλη έρχομαι και στην κορφή κανέλα / κι αν δεν σ’ αρέσει η μύτη μου να σου την πελεκήσω». Αλλά η πληθώρα των παραλλαγών δεν μας κάνει σοφότερους ως προς την προέλευση της φράσης.

Άλλοι έχουν προτείνει άλλες εξηγήσεις. Ας πούμε, κάποιος υποστήριξε (το βλέπω στην εφημερίδα Εστία, 10.10.1928) ότι όσοι έρχονταν από την Πόλη έρχονταν φρεσκοκουρεμένοι και παρφουμαρισμένοι, με κανελόλαδο στην κορφή του κεφαλιού τους. Απιθανότητα, θα πείτε -και θα συμφωνήσω, αλλά ίσως κάποια από τα παραπάνω να είναι πιο απίθανα.

Εγώ έχω άλλη γνώμη που θα σας την πω αμέσως τώρα. Η φράση «Από την Πόλη έρχομαι και στην κορφή κανέλα» είναι φράση που κοροϊδεύει την ασυναρτησία του λόγου, την έλλειψη λογικού ειρμού στη συζήτηση. Γιατί λοιπόν απαιτούμε να έχει λογική εξήγηση; Δεν έχει, και δεν πρέπει να έχει. Μήπως ζητάμε λογική εξήγηση από τη φράση «Τι κάνεις Γεια σου Γιάννη! Κουκιά σπέρνω» που επίσης λέγεται όταν κάποιος μας απαντάει κάτι εντελώς άσχετο απ’ αυτό που τον ρωτάμε; Και έστω ότι αυτή την εξηγούμε, λέγοντας ότι ο Γιάννης είναι κουφός και απαντάει άλλα αντ’ άλλων. Πώς θα εξηγήσουμε τη φράση «Άρρητα αθέμιτα, κουκιά μαγειρεμένα» που λέγεται επίσης για παράλογα; Τι σχέση έχουν τα κουκιά μαγειρεμένα με τα άρρητα αθέμιτα; Καμία, απλώς ταιριάζουν στο ρυθμό. Ή, η σύγχρονη φράση «Τρία πουλάκια κάθονταν και πλέκανε πουλόβερ», λέτε να έχει από πίσω της καμιά ιστορία; Όχι, απλώς δίνει μια εικόνα παράλογου και ταιριάζει στο ρυθμό. Οπότε, στην ερώτηση «τι σχέση έχει η Πόλη με την κανέλα», θα μπορούσα να απαντήσω «καμία, απλώς ταιριάζει στο ρυθμό».

Μπορούμε όμως να δώσουμε μιαν εξήγηση, κι αυτά που θα πω από δω και πέρα είναι εικασία δική μου που δεν την έχω δει αλλού. Η φράση «Από την Πόλη έρχομαι», στον ελληνόφωνο χώρο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, θα ήταν μάλλον συχνή, ας πούμε στα αστικά κέντρα του 18ου αιώνα. Και η φράση «και στην κορφή κανέλα» έχει μόνη της νόημα: όταν παραγγέλναν ριζόγαλο, μουσταλευριά, σαλέπι, ασουρέ, ζητούσαν από τον καφετζή να βάλει από πάνω κανέλα.

Εικάζω δηλαδη ότι η παροιμία που μας απασχολεί είναι συρραφή δυο άσχετων μεταξύ τους φράσεων, με σκοπό να φανεί το παράλογο και η έλλειψη λογικού ειρμού. Θα μπορούσαμε να φανταστούμε και τη σκηνή, σε ένα καφενείο της Σμύρνης, ας πούμε, γύρω στο 1750. Από την Πόλη έρχομαι, λέει ο ένας. Και στην κορφή κανέλα, απαντάει ο άλλος, λέγοντας στον καφετζή πώς να του φτιάξει το σαλέπι. Ασυνεννοησία. Δεν λέω ότι έτσι ακριβώς έγινε, αλλά το βρίσκω ταιριαστό -σε κάθε περίπτωση όμως θεωρώ ότι η παροιμία είναι συγκόλληση δυο άσχετων φράσεων που ακούγονταν στην καθημερινή ζωή.

Η εξήγησή μου βέβαια δεν είναι «τερπνή», δεν έχει μέσα ιστορίες με εμπόριο μπαχαρικών (όπως του Βλαχογιάννη) ούτε ξενιτεμένους που γυρίζουν στην πατρίδα. Και επιπλέον είναι μια εξήγηση που δέχεται το παράλογο, ενώ όπως ξέρουμε η έμφυτη τάση που έχουμε είναι να επιδιώκουμε να βρούμε λογικές εξηγήσεις στα πάντα, ακόμα και εκεί που δεν μπορούν να υπάρχουν -σαν τους άλλους, που δεν καταλαβαίνουν την έκφραση «και πράσινα άλογα» και πλάθουν ιστορίες για την ανύπαρκτη φράση «πράσσειν άλογα» (στην εποχή του Βλαχογιάννη έλεγαν για «πράσιν άλογον», παράλογη πώληση) διότι, σου λέει, «δεν υπάρχουν πράσινα άλογα». Μα, η φράση φτιάχτηκε ακριβώς επειδή δεν υπάρχουν πράσινα άλογα, βρε μπουμπουνοκέφαλε, είναι έκφραση του ανύπαρκτου! Αλλά αυτά τα έχουμε ξαναπεί. Τέλος πάντων, εγώ είπα την άποψή μου, παρέθεσα, όσο μπορούσα πιο καλά, τις άλλες απόψεις, εσείς θα κρίνετε.

Υστερόγραφο: Είπα πιο πάνω ότι η παροιμία έχει κάμποσους αιώνες στην πλάτη της, αν και δεν νομίζω να γεννήθηκε «πριν από το 1517» όπως ήθελε ο Βλαχογιάννης. Πάντως, είναι παλιά. Υπάρχει σε συλλογές του 19ου αιώνα, ενώ επίσης τη βρήκα σε ένα κείμενο του 1832 με τον περίεργο τίτλο «Επιστολή σταλείσα εκ Σαλαμίνος από φίλου προς φίλον διατρίβοντα εις Παρίσια. Όνομα συγγραφέα δεν βρίσκω, ούτε άλλο στοιχείο, πάντως στη σελ. 39 βρίσκω τη φράση που μας απασχολεί. Κι αν ξέρει κανείς τίποτα για την «επιστολή εκ Σαλαμίνος», σς μας πει.