Ένας λησμονημένος ποιητής και μια απρόβλεπτη ρίμα

Ένας λησμονημένος ποιητής και μια σπάνια ρίμα

Σε ένα ποίημά του, σατιρικό και αυτοσαρκαστικό, γραμμένο το 1937, ο Ναπολέων Λαπαθιώτης περιγράφει πώς (φαντάζεται ότι) θα αντιδράσουν οι φίλοι και οι γνωστοί του σαν μαθευτεί η είδηση του θανάτου του, ποιοι θα έρθουν στην κηδεία του και τι θα γράψουν οι εφημερίδες και η κριτική. Το ποίημα δεν δημοσιεύτηκε όσο ζούσε ο ποιητής, αλλά σώθηκε χρονοσημασμένο στο τμήμα του αρχείου του που υπάρχει στο ΕΛΙΑ. Αργότερα, ο Άρης Δικταίος συμπεριέλαβε στη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του Λαπαθιώτη μια μεταγενέστερη επεξεργασία του ίδιου ποιήματος, συντομότερη και με αρκετές διαφορές.

Όμως στο θέμα αυτό έχω αφιερώσει ειδικό άρθρο, στο οποίο σας παραπέμπω.

Θα εστιάσω τώρα τον φακό σε ένα από τα πρόσωπα που μνημονεύει ο Λαπαθιώτης ανάμεσα σε εκείνους που θα έρθουν στην κηδεία του:

Θα είναι κι ο Μήτσος με το Χάρη,
και πέντε-δέκα συγγενείς,
–κι ο Γιώργος ο Μυλωνογιάννης:
άλλος κανείς, κανείς, κανείς…

Ο Μήτσος είναι ο Παπανικολάου, ο Χάρης είναι ο Σταματίου, ο αρχισυντάκτης του Μπουκέτου. Στη δεύτερη βερσιόν του ποιήματος, οι λιγοστοί πενθούντες γίνονται άξαφνα πολλοί, αλλά τα πρόσωπα αλλάζουν:

Θα είναι ο Άγγελος, ο Χάρης,
ο Κλέων, ο Τάκης, η Λιλή,
ο Γιώργος ο Μυλωνογιάννης,
κι άλλοι πολλοί, πολλοί, πολλοί…

Πάλι αναφέρεται κάποιος Χάρης, αλλά (εικάζω ότι) τώρα πρόκειται για τον Πέτρο Χάρη της Νέας Εστίας, όπως φαίνεται και από τους άλλους συμπενθούντες (Σικελιανό, Κλ. Παράσχο, Τάκη Παπατζώνη, Λιλή Ιακωβίδου).

Ο Μυλωνογιάννης όμως, ο κοινός παράγοντας των δύο εκδοχών, φιγουράρει και σ’ ένα άλλο σημείο της πρώτης εκδοχής του ποιήματος:

Ο Γιώργος ο Μυλωνογιάννης
με σφίξιμο χεριού γερό
θα λέει, αράδα, σ’ όσους βρίσκει:
– Τι φοβερό! Τι φοβερό!…

Και παρατώντας και Σκαρίμπαν,
και στίχους και πολιτική,
και το παιδί του, και το σύμπαν,
θα μου σκαρώσει κριτική!

Η πρωτότυπη ρίμα Σκαρίμπαν-σύμπαν με είχε εντυπωσιάσει όταν πρωτοδιάβασα το ποίημα, και αναρωτήθηκα αν το σύμπαν μπήκε για να βρει ρίμα στον Σκαρίμπα (που αλλιώς μόνο με τη λίμπα και τη μπιρίμπα ριμάρει) ή αν υπήρχε κάποια άλλη, πιο ουσιαστική, αιτία. Απάντηση δεν βρήκα, μέχρι προχτές.

Προχτές, ο φίλος Γιώργος Ζεβελάκης μού έδειξε ένα ποίημα από την πρώτη συλλογή του Μυλωνογιάννη (Προς το φως, 1936)

Εκδρομή στη Χαλκίδα

Στον αγαπημένο φίλο ποιητή και λογοτέχνη Γιάννη Σκαρίμπα

Έχει χαλάσει, φαίνεται, το φρένο
και στέλνοντας σφυρίγματα στο σύμπαν
μας τρέχει προς τον φίλτατο Σκαρίμπαν (*)
το τρένο.

Τ’ ήθελα με τους άλλους εγώ νάμπω;
Να με κερνούν οι αποστάσεις τρόμους
και να θωρώ από μακριά τους δρόμους,
τον κάμπο…

Τόσο κοντά οι γραμμές των οριζόντων,
νάναι, που να μ’ αγγίζουνε το στήθος
νάμαι νεκρός ανάμεσα στο πλήθος
των ζώντων…

Τα δέντρα να χορεύουνε κι οι βράχοι
στη μουσική του τρένου που διαβαίνει,
καμιά εντύπωσή μου να μη μένει
μονάχη.

Μα να μου τη σκεπάζουνε οι όγκοι,
τα πέρατα να στάζουνε λαχτάρες,
να φεύγουν των πραγμάτων οι κατάρες,
κι οι βόγγοι…

Και να προβαίνει, τέλος, η Χαλκίδα,
στα μεθυσμένα μάτια, μεθυσμένη,
στη θάλασσα, σαν αναδυομένη
Βακχίδα.

Ωραία, σαν ονείρου πολιτεία
πούναι μικρός στα κάλλη της ο στίχος
κι όλους μάς έχει μαγεμένους δίχως
αιτία…

Ωραία, που μπροστά τους ξεψυχάει
το τρένο κι ό,τι έχουμ’ απαντήσει
γίνεται μουσική να την υμνήσει
στα χάη…

(*) Μοναδικός σκοπός της συντροφιάς των διανοουμένων που εξέδραμε στη Χαλκίδα, ήταν να γνωρίσει τον Χαλκιδαίο ποιητή Γιάννη Σκαρίμπα και τον τόπο των θαυμάσιων εμπνεύσεών του
Λίγο φλύαρο και με την συχνότατη για τον μεσοπόλεμο ομοιοκαταληξία «ξεψυχάει/ στα χάη», αλλά η προσοχή μας εδώ βρίσκεται στην άλλη ρίμα, σύμπαν-Σκαρίμπαν. Το ποίημα άλλωστε στον Σκαρίμπα είναι αφιερωμένο και μάλιστα, πράγμα σπάνιο για ποίημα, υπάρχει και αστερίσκος με υποσημείωση που μας πληροφορεί ότι «Μοναδικός σκοπός της συντροφιάς των διανοουμένων που εξέδραμε στη Χαλκίδα, ήταν να γνωρίσει τον Χαλκιδαίο ποιητή Γιάννη Σκαρίμπα και τον τόπο των θαυμάσιων εμπνεύσεών του».

Όταν τα γράφει αυτά ο Γιώργος Μυλωνογιάννης (1909-1954) είναι μάλλον νέος, 27 χρονών, και δεν είναι ασυνήθιστες οι φιλοφρονήσεις μεταξύ ομοτέχνων, ιδίως νεότερων προς παλαιότερους (ο Σκαρίμπας είναι 16 χρόνια μεγαλύτερός του και έχει ήδη δημοσιεύσει τρία πεζά βιβλία). Στην ίδια συλλογή, υπάρχει και ένα εκτενές ποίημα (Κολασμένη πολιτεία) αφιερωμένο «Στον αγαπημένο φίλο ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη».

Ο θαυμασμός του Μυλωνογιάννη προς τον Σκαρίμπα δεν περιορίστηκε στο ποίημα που έγραψε. Αφού γνωρίστηκαν από κοντά, έγραψε και εκτενές κριτικό βιβλίο για το έργο του ομοτέχνου του, το οποίο έμεινε ανέκδοτο. Πιθανότατα ο Λαπαθιώτης, στενός φίλος του Μυλωνογιάννη, ήξερε την ενασχόληση του φίλου του με το έργο του Σκαρίμπα, οπότε πολύ εύλογα στο σατιρικό ποίημα που είδαμε στην αρχή τον παρουσιάζει να  διακόπτει τη μελέτη του και επαναλαμβάνει τη ρίμα σύμπαν/Σκαρίμπαν, που πρώτος ο Μυλωνογιάννης είχε χρησιμοποιήσει.

Θα μπορούσαμε να τελειώσουμε εδώ, αλλά η ιστορία έχει συνέχεια. Ο Γιώργος Μυλωνογιάννης συνέχισε να γράφει ποιήματα, αλλά έκανε κυρίως όνομα ως κριτικός και ως συνεργάτης λογοτεχνικών περιοδικών. Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1930 κρατούσε τη στήλη της κριτικής στα Νεοελληνικά Γράμματα, ενώ ταυτόχρονα δημοσίεψε, με το ψευδώνυμο Γ. Περαστικός, ενδιαφέρουσες συνεντεύξεις με λογοτέχνες της «μεταπολεμικής» γενιάς (που σήμερα έχει γίνει μεσοπολεμική). Μίαν απ’ αυτές, με τον Ν. Λαπαθιώτη, μπορείτε να τη διαβάσετε εδώ. Η συνέντευξη έχει ιστορία γιατί προκάλεσε το επεισόδιο με το ποίημα «Επεισόδιο», που όμως το έχουμε ήδη αφηγηθεί, αλλά έτσι κι αλλιώς το θέμα μας είναι ο Μυλωνογιάννης.

Ο θαυμασμός του προς τον Σκαρίμπα δεν κράτησε ως το τέλος. Όταν κυκλοφόρησε μεταπολεμικά η συλλογή του Σκαρίμπα «Εαυτούληδες», ο Μυλωνογιάννης, από τις στήλες του περιοδικού Νέος Νουμάς, του οποίου ήταν βασικός συντελεστής, έγραψε έντονα αρνητική κριτική για το παλιό του ίνδαλμα. Εκεί, όχι μόνο παρουσιάζει τον Σκαρίμπα παρασυρμένο «από τα ψεύτικα κηρύγματα των οπαδών της ακατανοησίας στην τέχνη», αλλά και τον παρομοιάζει με «επαρχιώτη που κάνει το κάθε τι, στο μεθύσι του απάνω, ακόμα και τούμπες αν χρειαστεί, για να θαμπώσει και να ξαφνιάσει τον Πρωτευουσιάνο, τον Ευρωπαίο…», καταλήγοντας ότι «υπάρχει, σε κάθε είδους μέθη, και ένα σημείο, πέρα από το οποίον ο άνθρωπος παύει πια να είναι άνθρωπος, δε μένει κύριος του εαυτού του».

Τα αποσπάσματα τα παίρνω από το υπό έκδοση βιβλίο της φίλης Αθηνάς Βογιατζόγλου για τον Γ. Κοτζιούλα, ο οποίος, φίλος του Σκαρίμπα από παλιά, έγραψε στο ίδιο περιοδικό μια επαινετική κριτική για τον Σκαρίμπα, στην οποία απαντά έμμεσα και στις επικρίσεις του Μυλωνογιάννη.

Πολύ πιο άμεσα επρόκειτο να απαντήσει ο ίδιος ο θιγόμενος, ο οποίος, με επιστολή του σε άλλο περιοδικό, τα Λογοτεχνικά χρονικά, αποκαλύπτει ότι ο Μυλωνογιάννης παλιότερα τον θαύμαζε και είχε γράψει μελέτη 236 σελίδων για το έργο του, και καταλήγει αποδίδοντας την τωρινή μεταστροφή του σε προσωπικούς λόγους:

Λυπάμαι, και λυπάμαι κατάκαρδα ν’ αναγκαστώ να πικράνω έναν άνθρωπο που τόσο μ’ είχε πολύ αγαπήσει. Τώρα με βρίζει. Με λέει και «οπιομανή του ονείρου». (Βέβαια, ο καθένας με της προτίμησής του το όπιο…) Αλλ’ από πού η μήνις του αυτή; Γιατί τόση εμπάθεια; (Από μεγαλοφυής… συμπαθέστατος! Αγράμματος τώρα -από μέγας σοφός!…) Φυσικά η δικαιολογία είναι ανύπαρχτη, μα η εξήγηση υπάρχει. Και θα λυπηθώ ακόμα περσότερο αν μ’ αναγκάσει σ’ αυτήν.

Απ’ όσο ξέρω συνέχεια δεν δόθηκε στο θέμα· θα προσέξατε όμως τον τσουχτερό υπαινιγμό ότι ο καθένας διαλέγει «της προτίμησής του το όπιο». Ο Μυλωνογιάννης ήταν εθισμένος στα ναρκωτικά, είχε κατ’ επανάληψη νοσηλευτεί, αν και την περίοδο εκείνη φαίνεται ότι είχε επανέλθει σε ρυθμούς κανονικής ζωής («ανανήψαντα» τον χαρακτηρίζει σε κάποιο γράμμα του ο Κοτζιούλας». Τελικά ξανάπεσε στα ναρκωτικά και το 1954 πέθανε στο Δρομοκαΐτειο, στα 45 του χρόνια. Τον ξαναθυμόμαστε σήμερα με το γνωστότερο ίσως ποίημά του, μελοποιημένο από τον Θάνο Ανεστόπουλο:

Οι Ονειροπόλοι

Νικημένοι… Και όμως δεν δώσαμε μάχη
μήτε καν στον ορίζοντα φάνηκε εχθρός,
ενώ θα πρεπε να’μαστε πάντοτε μπρος,
σε σκιές και σε φάσματα στρέφουμε ράχη…

Η δειλία χαράζει το κάθε μας βήμα
κι όλοι ζούμε με τ’ όνειρο κάποιας φυγής,
μας πειράζει στα μάτια το φως της αυγής,
τραγουδάμε το χάρο, ποθούμε το μνήμα.

Μεθυσμένοι… Χωρίς ούτε στάλα να πιούμε,
τη φωτιά μας δε σβήνει κανένα πιοτό,
θα `ρθει ώρα να βρούμε τη λήθη σ’ αυτό,
τώρα όμως δεν ξέρω και μεις τι ζητούμε…

Στο μεθύσι μας πάνω πιστεύουμε αλήθεια
ότι γίναμε κιόλας καινούριοι Θεοί,
τη ζωήν, ως τη ζούνε οι άλλοι θνητοί
τη χλευάζουμε σαν μια χυδαία συνήθεια…

Γελασμένοι… Δεν το `χαμε πριν καταλάβει,
πως μια μέρα θα `ρχόταν αυτός ο καιρός,
που κι ο ύστατος φίλος θα ήταν νεκρός…
Η ζωή δεν προσφέρει, ζητάει να λάβει.

Διαρκώς αυταπάτες και πάντα στο χέρι
λίγα πούπουλα, θύμηση μόνο σκληρή
της χαράς που πετάει και φεύγει ιλαρή
στον ορίζοντα πέρα, λευκό περιστέρι…