Άμεσα ή αμέσως; (σχολιασμός άρθρου του Π. Μπουκάλα και άλλα τινά)

Προοιμιακό… υστερόγραφο: Το άρθρο το είχα γράψει και μετά ήρθε η ελαφρώς αναπάντεχη διαφωνία στη χτεσινοβραδυνή σύσκεψη των αρχηγών, που φαίνεται ότι κάνει δικομματική την ως τώρα τρικομματική κυβέρνηση και σίγουρα κάνει εντελώς ανεπίκαιρο το άρθρο μου. Δεν έγραψα άλλο, επίκαιρο, επειδή δεν έχω κάτι πολύ σοφό να πω και επίσης επειδή η νύχτα βγάζει επίσκοπο κι η αυγή μητροπολίτη, δηλαδή δεν αποκλείεται εντελώς να υπάρξει και κόντρα-ανατροπή. Θα παρατηρήσω πάντως τον προφητικό στίχο «Και στα κουβέλια τότε σάπιζε το μέλι» -όλα τα είχε προβλέψει ο Καββαδίας!

Στην χτεσινή Καθημερινή δημοσιεύτηκε άρθρο του φίλου Παντελή Μπουκάλα, που σχολιάζει μια άλλη πτυχή της περίφημης προσωρινής διαταγής του Προέδρου του ΣτΕ βάσει της οποίας καλείται «να εκπέμψει άμεσα» η ΕΡΤ, διαταγή που τόσες και τόσες ερμηνείες δέχτηκε. Βέβαια, τώρα που διαβάζετε εσείς αυτό το άρθρο, υποθέτω πως θα έχει δημοσιοποιηθεί και η απόφαση του Συμβουλίου Αναστολών του ΣτΕ, δεδομένου ότι, σύμφωνα με το ρεπορτάζ, θα καταβληθεί κάθε προσπάθεια να εκδοθεί «άμεσα» η απόφαση. Καθώς είμαστε γλωσσικό ιστολόγιο, τη χιλιοτραγουδισμένη διάκριση ανάμεσα στο «άμεσα» και στο «αμέσως» την παρακολουθούμε προσεχτικά και της έχουμε αφιερώσει ένα παλιότερο άρθρο (ενώ κι άλλες φορές έχουμε παρεμπιπτόντως αναφερθεί σ’ αυτήν). Προσωπικά, έχω ξαναγράψει πως «οι όμορφες διακρίσεις όμορφα καίγονται», και πως η διάκριση ανάμεσα στο «άμεσα» και στο «αμέσως» δεν ισχύει ή τουλάχιστον δεν ισχύει με τον τρόπο που την παρουσιάζουν ορισμένα λεξικά. Να προειδοποιήσω (αμαρτία εξομολογημένη…) ότι σε μεγάλο βαθμό το άρθρο χρησιμοποιεί υλικό από παλιότερα άρθρα.

Πράγματι, σύμφωνα με το λεξικό Μπαμπινιώτη που αφιερώνει (στην τρίτη έκδοσή του, για την τέταρτη δεν ξέρω) ειδικό πλαίσιο στη διάκριση αυτή (σ. 134) άλλη είναι η σημασία του άμεσα και άλλη του αμέσως. ‘Αμεσα είναι το αντίθετο του έμμεσα και σημαίνει “απευθείας, χωρίς τη μεσολάβηση κανενός”, ενώ αμέσως σημαίνει “χωρίς καθυστέρηση, τώρα”. Έτσι, συνεχίζει, “μας απάντησε άμεσα” σημαίνει “απευθείας, χωρίς να μεσολαβήσουν άλλοι”, ενώ “μας απάντησε αμέσως” σημαίνει “μας απάντησε χωρίς καθυστέρηση”.

Για να ακούσουμε και την άλλη πλευρά, η καθηγήτρια της γλωσσολογίας Άννα Ιορδανίδου, στο βιβλίο της Συνηθισμένες γλωσσικές απορίες, που το παρουσίασα σε ένα ακόμα παλιότερο άρθρο, δεν δέχεται την μπαμπινιωτική θέση. Λέει, και πολύ σωστά κατά τη γνώμη μου, ότι το άμεσα δεν σημαίνει μόνο «όχι έμμεσα, με άμεσο τρόπο» αλλά και «στο άμεσο μέλλον», π.χ. ο παιδικός σταθμός πρέπει να λειτουργήσει άμεσα, ενώ το αμέσως σημαίνει «πολύ γρήγορα, την επόμενη στιγμή», π.χ. Αμέσως μετά το Πάσχα, θα εκδοθεί το πόρισμα της επιτροπής. Έτσι μετατοπισμένη, η διάκριση κρατάει ακόμα, διότι καμιά μαμά δεν διανοήθηκε να φωνάξει το βλαστάρι της «Γιαννάκη, έλα άμεσα να φας!»

Ο φίλος Παντελής Μπουκάλας φαίνεται να συμφωνεί, τουλάχιστον ενμέρει, με την άποψη του Μπαμπινιώτη, ενώ δεν ξέρω αν έχει πληροφορηθεί την άποψη της Ιορδανίδου. Παραθέτω τις δυο τελευταίες παραγράφους του άρθρου του που αφορούν πιο… άμεσα το θέμα μας.

Δεν ταυτίζονται το «αμέσως» και το «άμεσα», όπως αποσαφηνίζει και η προφορική χρήση τους. Αν το «άμεσα» με τη σημασία τού «αμέσως» (και όχι του «απευθείας» που είχε ώς τότε) εισήχθη από τους Πασοκτζήδες με τα «διαφωνώ κάθετα» κ.τ.λ. ή από παλαιότερους θιασώτες του γλωσσικού λαϊκισμού, δεν το ξέρω. Πρόκειται πάντως για μία επιπλέον παραγωγή των χειλιών ή της γραφίδας όσων πιστεύουν ότι μπορούν να μιλήσουν σε πιο γνήσια δημοτική και από τον ίδιο τον δήμο. Και οι οποίοι δεν έμαθαν ποτέ ότι το πρώτο όργανο της ομιλίας και της γραφής είναι το αυτί: Ακούς όσο πιο προσεχτικά γίνεται και όσο περισσότερους μπορείς. Αν άκουγαν οι υπερδημοτικιστές, θα είχαν παρατηρήσει πως η λαϊκή ομιλία και τις λεπτές αποχρώσεις διασώζει (λ.χ. ανάμεσα στο «καλά» και το «καλώς») και ελάχιστα (έως καθόλου) χρησιμοποιεί το «άμεσα» με την έννοια του «εδώ και τώρα».

Εχουμε λοιπόν ένα ημιλόγιο πλάσμα που αυτοπαρουσιάστηκε σαν λαϊκότερο του λαϊκού αλλά και σαν οιονεί υπερθετικός βαθμός τού «αμέσως». Κι όμως. Το συνειδητοποιήσαμε και με τον τωρινό καβγά: Το «αμέσως» εξακολουθεί να σημαίνει «αμέσως» και να ακούγεται ως απολύτως δεσμευτικό, ενώ το «άμεσα» είναι πολύ πιο χαλαρό. Και τουλάχιστον όταν το χρησιμοποιούν οι πολιτευόμενοι, κατέληξε να σημαίνει κάτι ανάμεσα στο «αύριο-μεθαύριο και βλέπουμε». Είναι δηλαδή τόσο σαφές και αυστηρό όσο το «δυο-τρία τσιγάρα δρόμος» με το οποίο σου απαντούσαν παλιά όταν ρωτούσες πού βρίσκεται το τάδε κάστρο.

Πράγματι, το «αμέσως» και το «άμεσα» δεν ταυτίζονται στις σημασίες τους, αλλά το «άμεσα», καλώς ή κακώς, εδώ και μερικές δεκαετίες έχει αποκτήσει και χρονική σημασία, όχι μόνο τροπική («χωρίς μεσολάβηση άλλου»). Κι επειδή, περιέργως, στην επίμαχη προσωρινή διαταγή του Προέδρου του ΣτΕ δεν υπάρχει η λέξη «‘άμεσα», παρά μόνο στον τίτλο των σχετικών ρεπορτάζ, θα δανειστώ από το παλιό μου άρθρο ένα παλιότερο παράδειγμα από εξίσου ή και περισσότερο κρίσιμες στιγμές του πρόσφατου παρελθόντος.

Όταν, τον Νοέμβριο του 2011, παραιτήθηκε ο Γ. Παπανδρέου και έγιναν διαβουλεύσεις που οδήγησαν στην ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον Λ. Παπαδήμο, η Προεδρία της Δημοκρατίας εξέδωσε την εξής ανακοίνωση:

Στη συνάντηση συμφωνήθηκε να συγκροτηθεί μια νέα κυβέρνηση με στόχο να οδηγήσει τη χώρα άμεσα σε εκλογές μετά την υλοποίηση των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 26ης Οκτωβρίου. Για τον προσδιορισμό των υποχρεώσεων που απορρέουν για την υλοποίηση των αποφάσεων της 26ης Οκτωβρίου και το χρονικό πλαίσιο που απαιτείται, θα γίνει άμεσα συνάντηση εκπροσώπων των δύο πλευρών.

Και τα δυο υπογραμμισμένα “άμεσα” δεν σημαίνουν “με άμεσο τρόπο, όχι έμμεσα” αλλά “αμέσως”. Στη Λεξιλογία, που το συζητήσαμε, ο Νίκος Λίγγρης αποκάλεσε την ανακοίνωση αυτή “ληξιαρχική πράξη θανάτου της διάκρισης ανάμεσα σε άμεσα και αμέσως”, και συμφωνώ μαζί του. Λίγες μέρες αργότερα, ο Αντώνης Σαμαράς δήλωσε: Οι εκλογές θα γίνουν άμεσα. Κανείς δεν πίστεψε ότι εννοούσε “με άμεση δημοκρατία”, όλοι κατάλαβαν “χωρίς καθυστέρηση”.

Βέβαια, κι εδώ, στη διατύπωση του Σαμαρά, μπορούμε να δούμε, ενδεχομένως, μια διάκριση. Αν έλεγε “εκλογές θα γίνουν αμέσως” θα εννοούσε το συντομότερο δυνατό, δηλαδή σε 21 μέρες. Λέγοντας “θα γίνουν άμεσα” μπορούσε κανείς να συμπεράνει πως εννοεί “τότε που έχει συμφωνηθεί, χωρίς να χρειαστεί να μεσολαβήσει άλλο ενδεχόμενο”. Δηλαδή, έχει δίκιο ο Μπουκάλας όταν (συμφωνώντας με την Ιορδανίδου) λέει ότι υπάρχει διαφορά σημασίας ανάμεσα στο χρονικό «άμεσα» και στο «αμέσως», αλλά μην παίρνουμε και τοις μετρητοίς αυτή τη διάκριση. Αν θέλεις να είσαι δεσμευτικός, ιδίως νομικά, δεν λες ούτε «άμεσα», ούτε «αμέσως», λες, ας πούμε «εντός 24 ωρών», «μέσα σε δέκα εργάσιμες ημέρες», «έως το τέλος Αυγούστου» κτλ. Αλλιώς, ούτε το «άμεσα» ούτε το «αμέσως» είναι δεσμευτικά -και είδαμε άλλωστε και στο παραπάνω παράδειγμα ότι τελικά οι εκλογές έγιναν σε 6 μήνες από τότε που ανακοινώθηκε η «άμεση» τέλεσή τους.

Κι έπειτα, η διάκριση ανάμεσα στο «άμεσα» και στο «αμέσως» (και στα άλλα ζευγάρια της κατηγορίας αυτής, π.χ. «απλά/απλώς») δεν είναι κάτι άναρχο και αιώνιο. Θέλω να πω, πριν από, έστω, 100-120 χρόνια, στον γραπτό τουλάχιστον λόγο, όλοι έγραφαν μόνο «αμέσως», είτε για το «όχι έμμεσα» (π.χ. «αμέσως συνδεδεμένος») είτε για το «χωρίς καθυστέρηση»). Τον 19ο αιώνα, δεν υπήρχε διάκριση, διότι οι τύποι σε -ά δεν χρησιμοποιούνταν στον γραπτό λόγο.

Και επίσης, μην ξεχνάμε ότι και οι δυο τύποι του επιρρήματος, άμεσα και αμέσως, προέρχονται από το ίδιο επίθετο, άμεσος, που έχει εξορισμού και τις δύο σημασίες, τη χρονική και την τροπική -και επιπλέον, κάτι που γίνεται «χωρίς μεσολάβηση άλλου» συχνά γίνεται και «χωρίς καθυστέρηση», ότι αυτές οι δυο έννοιες συχνά τέμνονται, αν και δεν ταυτίζονται. Όταν, ας πούμε, ο Βενιζέλος ζήτησε χτες την «άμεση αποκατάσταση της δημόσιας ραδιοτηλεόρασης» πώς το εννοούσε; Αμέσως ή όχι έμμεσα; Όταν λέμε για Άμεση δράση ή άμεση επέμβαση, εννοούμε μόνο «χωρίς τη μεσολάβηση κάποιου»; Δεν εννοούμε και «πολύ γρήγορα»;

Για να ανακεφαλαιώσουμε, κατά τη γνώμη μου το σημείωμα του Μπαμπινιώτη είναι πια παρωχημένο, το «άμεσα» είναι και τροπικό (όχι έμμεσα) και χρονικό (στο άμεσο μέλλον, ιδίως με την υπόρρητη σημασία «χωρίς να χρειαστεί να προηγηθεί κάτι άλλο»). Απ’ αυτή την άποψη, μπορούμε να πούμε πως η διάκριση ανάμεσα στο «άμεσα» και στο «αμέσως» δεν έχει εξαφανιστεί, μάλλον έχει μετατοπιστεί. Αντίθετα, στην περίπτωση του «απλά» και του «απλώς» νομίζω πως η διάκριση έχει καεί, κι ας λέει ο Μπαμπινιώτης (σελ. 233 της 3ης έκδοσης) ότι «απλά» σημαίνει «με απλό τρόπο, με απλότητα», ενώ «απλώς» σημαίνει «μόνο». Αυτή η διάκριση, που επίσης δεν υπήρχε στα γραπτά κείμενα του 19ου αιώνα (τότε όλοι έγραφαν «απλώς» και για τις δύο σημασίες»), έχει πια χαθεί, με την έννοια ότι το «απλά» έχει οικειοποιηθεί το σημασιολογικό πεδίο του «απλώς», όπως αποδεικνύεται αν κοιτάξουμε λίγο τα σώματα κειμένων.

…οι σκέψεις και οι συζητήσεις περί εκλογών δεν θα έπρεπε να είναι απλά περιττές, αλλά και αδιανόητες (Άγγελος Στάγκος, Καθημερινή).

Οι λειτουργούντες με τα κριτήρια της ηθικής και της εντιμότητας, της αξιοσύνης και της προσφοράς, θεωρούνται απλά ως τα κορόιδα της πολιτικής (Βύρων Πολύδωρας)

Κάτι τέτοιες απόψεις εκφραζόμενες στο πλαίσιο των σύγχρονων φιλελεύθερων δημοκρατιών είναι απλά «εξυπνάδες» (Γ. Σιακαντάρης)

Ηταν γραφικοί, τώρα είναι απλά επικίνδυνοι. (Αλέξης Παπαχελάς, Καθημερινή)

το λύκειο δεν μπορεί να είναι απλά ο προθάλαμος για τα Πανεπιστήμια και τα ΤΕΙ, αλλά μια αυτόνομη εκπαιδευτική μονάδα (Άννα Διαμαντοπούλου, τότε Υπουργός Παιδείας)

Η Εκκλησία δεν είναι απλά μια δύναμη που παρεμβαίνει στα πολιτικά πράγματα (Μαρία Ρεπούση, Βήμα)

ΟΕλληνικός φιλελευθερισμός δεν είναι απλά η ιστορική παρουσίαση ενός ιδεολογικού ρεύματος μέσα στην ελληνική πολιτική ζωή (Νίκος Μαραντζίδης, Βήμα)

Αυτός ο τρόπος δεν είναι απλά κουτόφραγκος, ούτε πρέπει να τον σνομπάρουμε, κάτι ξέρουν στις δυτικές χώρες που τον εφαρμόζουν (Κώστας Ακρίβος, συγγραφέας, Βήμα)

Αλλά δεν έχει νόημα να συνεχίσω, μπορώ να παραθέσω εκατοντάδες παραδείγματα στα οποία το «απλά» χρησιμοποιείται με τη σημασία «μόνο» και όχι με τη σημασία «με απλό τρόπο». Θέλω όμως να πω ότι δεν κάνω λαθοθηρία, δεν αποδοκιμάζω τις παραπάνω χρήσεις. Λέω απλώς ότι όταν έχουμε υπουργούς, κορυφαίους δημοσιογράφους, συγγραφείς και καθηγητές πανεπιστημίου οι οποίοι, στον γραπτό τους λόγο (που είναι κατά τεκμήριο πιο προσεγμένος από τον προφορικό) δεν τηρούν την διάκριση ανάμεσα στο “απλώς” και στο “απλά”, αυτό θα πει ότι η διάκριση, απλούστατα [απλώς ή απλά;] δεν υπάρχει πια.

ΥΓ Υπάρχουν βεβαίως άλλα ζευγάρια όπως εκτάκτως/έκτακτα, ευχαρίστως/ευχάριστα, στα οποία η διάκριση κρατάει ακόμα, αλλά όχι επειδή πατάει πάνω σε τίποτα εγγενείς νόμους της γλώσσας, παρά επειδή πρόκειται για ζευγάρια που δεν έχουν τριφτεί στη χρήση, μια και κάποιες από αυτές τις λέξεις  χρησιμοποιούνται σπάνια, σε λίγες και σε ένα βαθμό στερεότυπες χρήσεις. Η εικασία μου είναι ότι αν κάποτε τριφτούν, η διάκριση θα εξασθενήσει και τελικά θα καεί. Το «ακριβά» μάλλον δεν θα ταυτιστεί ποτέ με το «ακριβώς», μια και αναφέρονται σε διαφορετικές, έστω και ομόηχες, λέξεις.