Μικρό γλωσσάρι της ελληνοτρανσβαλικής γλώσσας (1942)

Οι Έλληνες που έφευγαν να ζήσουν σε άλλες χώρες, οι μετανάστες της πρώτης γενιάς τουλάχιστον, συνήθιζαν να φτιάχνουν ένα δικό τους λεξιλόγιο με λέξεις ντόπιες εξελληνισμένες. Η πιο γνωστή περίπτωση είναι τα ελληνοαμερικάνικα, με την εμβληματική λέξη «μπιλοζίρια» (below zero, για τις θερμοκρασίες κάτω του μηδέν στην κλίμακα Φαρενάιτ, δηλαδή άγρια πράγματα, -18 βαθμοί Κελσίου. Στο ιστολόγιο δεν έχουμε βάλει, περιέργως, ειδικό άρθρο για το ελληνοαμερικάνικο λεξιλόγιο, αν και κατά καιρούς μάς τυχαίνουν τέτοιες λέξεις -τις προάλλες, που είχαμε τις αναμνήσεις ενός μετανάστη, είπαμε για το Καστιγκάρι, που είναι το Castle Garden στα ελληνοαμερικάνικα. Μιαν άλλη φορά είχαμε πει για έναν πρόσφατο ελληνοαμερικανισμό: τις πινακίδες τις δίνει ο Μοροβίκος, όπου Μοροβίκος είναι το (Department of) Motor Vehicles. Ωστόσο, δεν έχουμε ασχοληθεί εκτενώς με το θέμα, επομένως αν έχετε δει διαλόγους τύπου «φριζάρανε τα λέκια» θα τους έχετε διαβάσει αλλού. Θα προσέξατε πάντως ότι έβαλα παρελθοντικό χρόνο στην αρχή του άρθρου γιατί δεν ξέρω αν και σημερα, με τη γλωσσομάθεια που μας δέρνει, εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται οι ελληνο-ντόπιες λέξεις.

Ούτε ξέρω αν έχει κανείς γράψει για τα ελληνοαυστραλιανά (δεν μπορεί, θα υπάρχουν) ή άλλα ελληνο-ντόπια. Εμείς εδώ έχουμε αναφερθεί παρεμπιπτόντως στην ελληνογερμανική διάλεκτο των ελλήνων φοιτητών στη Γερμανία στις αρχές του 20ού αιώνα, αλλά τα ελληνογερμανικά (ή λαζογερμανικά;) δεν ξέρω αν έχουν μελετηθεί. Όμως σήμερα θα σας παρουσιάσω ένα μικρό γλωσσάρι της ελληνοτρανσβαλικής γλώσσας, δηλαδή τις λέξεις που χρησιμοποιούσαν, στα 1942, οι Έλληνες της περιοχής του Τράνσβααλ στη Νότια Αφρική. Το κείμενο έχει ιδιαίτερη αξία γιατί το γλωσσάρι δεν το έφτιαξε όποιος κι όποιος αλλά ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης, ο οποίος την εποχή εκείνη υπηρετούσε στην ελληνική πρεσβεία στην Πρετόρια. Οι ποιητές έχουν βέβαια οξυμένο αισθητήριο για τις λέξεις και πολλοί φτιάχνουν ιδιωτικά λεξικά (ο Καβάφης έφτιαχνε χρόνια ένα λεξικάκι, ενώ ο Σεφέρης έχει κι αλλού λεξικογραφικές καταγραφές). Δεν είμαι πάντως σε θέση να ξέρω αν οι λέξεις αυτές εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται και στις μέρες μας από τους Έλληνες της Νότιας Αφρικής ή αν στις καθαυτό αγγλόφωνες περιοχές της χώρας υπάρχει άλλη ελληνοντόπια διάλεκτος. Η Πρετόρια βρίσκεται σε περιοχή που μιλάνε και τα αφρικάανς, αλλά, όπως σημειώνει ο Σεφέρης, όλες οι λέξεις της ελληνοτρανσβαλικής γλώσσας είναι παρμένες από τα αγγλικά.

Πολλά είπα όμως, αντιγράφω χωρίς δικές μου παρεμβολές το σχετικό κομμάτι από τις Μέρες Δ’, το ημερολόγιο του Σεφέρη, την εγγραφή της 16.2.1942. Στο τέλος του άρθρου έχω και μια παράκληση για έναν-δυο εθελοντές.

Παραδείγματα  – μικρό γλωσσάρι της ελληνοτρανσβαλικής γλώσσας (όλα τα παρακάτω είναι αφομοιωμένα αγγλικά· δε μου έτυχε ν’ ακούσω λέξεις φτιαγμένες από ολλανδικό ιδίωμα, το αφρικάν).

μπάισκόπι, το – bioscope : κινηματογράφος.

λόνι – πληθ. τα λόνια – lawn : γρασίδι κουρεμένο, όπως το συνηθίζουν οι Άγγλοι.

μαρκέτα, η – market: η αγορά

αϊσμπόξι, το – ice box: ψυγείο.

μπουκάρω – to book: προνοικιάζω, κλείνω μια δουλειά.

μουβάρω – to move: μετακομίζω — μουβάρ’σε

τίκι, πληθ. τα τίκια – tickey: 3 πένες, μικρό ασημένιο νόμισμα. Αυτός πηγαίνει με το τίκι-τίκι = οικονομά δεκάρα τη δεκάρα.

πικινίκι, πληθ. τα πικινίκια – pick-nick: εκδρομή.

σέρι, πληθ. τα σέρια – share: μετοχές.

πάου, το· πληθ. τα πάη – pound: μονάδα βάρους.

τόρτσι, πληθ. τα τόρτσ(ι)α – torch: ηλεχτρικό φανάρι της τσέπης.

παρκάρω – to park: αράζω το αυτοκίνητο. Παρκάρω το κάρο στη γροσαρία.

κάρο, το – car: αυτοκίνητο – ποτέ ο αραμπάς.

γροσαρία, πληθ, οι γροσαρίες – grocery: μπακάλικο.

φάμαρα, η· πληθ. οι φάμαρες – farm: φάρμα, αγρόκτημα.

φαμαρίτης, φαμαρίτισσα: farmer

κάφουρας, ο· θηλ. η καφούρα: κάφρος, ο Αράπης του Τράνσνβαλ.

αϊσκρίμι, το· πληθ. τ’ αϊσκρίμια – ice cream: παγωτό.

μπάρα, η· πληθ. οι μπάρες – bar: το μπαρ, το κρασοπουλειό.

τσίκης, ο· θηλ. η τσίκισσα – cheeky: αδιάντροπος.

κόπι, το· πληθ. τα κόπια – cup: το φλιτζάνι.

στόφα, η – stove: κουζίνα.

στέκι, το – steak: μπιφτέκι.

πίτσα, η – πληθ. οι πίτσες – peach: το ροδάκινο· και πιτσ(ι)ά: η ροδακινιά.

τσίπια, τα – chips: τηγανητές πατάτες – και τσιπού (κατά το ναζού): που αγαπά τις τηγανητές πατάτες: λ.χ. εγώ είμαι τσιπού.

κάνω ένα ντράι – drive: κάνω μια κούρσα με το αυτοκίνητο.

τιρούμι, το· πληθ. τα τιρούμια (tea-room): και τιρουμιτζής, τιρουμιτζού.

γιάρδα, η – yard: η αυλή.

(Τέτοιες λέξεις είναι πολύ συνηθισμένες και λέγουνται χωρίς καμιά ξενική προφορά -από τους μετανάστες της πρώτης γενιάς- σε κουβέντες ελληνικές. Κλίνουνται ολωσδιόλου αβίαστα και φυσιολογικά).

Αυτά σημειώνει ο Σεφέρης στο ημερολόγιό του. Να σχολιάσω παρεμπιπτόντως ότι πριν από 70 χρόνια ο Σεφέρης, βαθιά καλλιεργημένος και στυλοβάτης της κοινωνίας, πρέσβης πράμα, έγραφε «ηλεΧτρικό» και «λέγΟΥνται», τύπους που σήμερα θα θεωριόνταν ακραίοι ή χωριάτικοι.

Όσο για τα ελληνοτρανσβαλιανά, αναρωτιέμαι αν κάποια λέξη έχει ακόμα επιζήσει. Πολλές είναι προβλέψιμες, αλλά κάποιες έχουν γούστο – Η κουμπάρα η τσιπού, που είναι πολύ τσίκισσα, μας έφαγε όλα τα τσίπια. Το τιρούμι είχε ιδιαίτερη θέση στη ζωή της παροικίας, διότι πολλοί Έλληνες ήταν τιρουμιτζήδες.

Μια παρατήρηση έχω μόνο, ότι το bioscope για τον κινηματογράφο είναι ολλανδική επιρροή, αφού στα ολλανδικά η αίθουσα του κινηματογράφου είναι bioscoop. Αναρωτιέμαι αν στα τρανσβαλιανά αγγλικά είναι/ήταν bioscope.

Αν πάντως ξέρετε άλλες ελληνοτρανσβαλικές ή ελληνοτιαφρικανικές [απλολογία!] λέξεις, ευχαρίστως να τις ακούσω στα σχόλια.

Και μια παράκληση. Ζητάω έναν ή δύο εθελοντές να μου πληκτρολογήσουν τέσσερις σελίδες κειμένου (ένα πεζό του Μποστ) για να το ανεβάσω την Κυριακή. Θα τηρηθεί σειρά προτεραιότητας στα σχόλια 🙂