Ο Σταβάτος Μάτερος και άλλοι προϊστορικοί ήρωες της Νομανσλάνδης

Ο Σύλλογος των Εισαγγελέων δεν είναι, όπως θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς, η επαγγελματική ένωση των εισαγγελέων της χώρας μας -αυτή είναι η Ένωση Εισαγγελέων Ελλάδος. Είναι ο τίτλος ενός βιβλίου που θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε «ανθολογία του ελληνικού χιούμορ του 19ου αιώνα», παρόλο που δεν είναι συλλογικό έργο. Βλέπετε, παρόλο που το βιβλίο τυπικά είναι συλλογή από ευθυμογραφήματα, ο συγγραφέας του, ο Μπάμπης Άννινος, δεν αρκείται μόνο στις δικές του εμπνεύσεις. Ειδικά το τελευταίο κεφάλαιο, με τίτλο «Οι πηγές του γέλωτος» είναι μια σχεδόν πλήρης επισκόπηση διαφόρων περιστατικών και πραγμάτων, ιδίως από τον Τύπο και γενικότερα τον χώρο των γραμμάτων και των τεχνών, που έκαναν και κάνουν τους ανθρώπους να γελούν: αστεία τυπογραφικά λάθη, πομπώδεις ανοησίες σε άρθρα εφημερίδων, θεατρικά σαρδάμ, μαργαριτάρια, παράλογες επιγραφές καταστημάτων, ελληνικούρες στρατιωτικών κτλ.

Ο Μπάμπης Άννινος (1852-1934), μια μεγάλη μορφή του παλιότερου ελληνικού τύπου στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, έχοντας φάει τη δημοσιογραφία με το κουτάλι, δίνει στη συλλογή αυτή το χιουμοριστικό απόσταγμα της σταδιοδρομίας του, Ο τίτλος, τόσο αταίριαστος για μια συλλογή ευθυμογραφημάτων, εξηγείται στο πρώτο κεφάλαιο. Όταν ο Άννινος έκανε τα πρώτα του βήματα στη δημοσιογραφία, στην εφημερίδα που δούλευε (μάλλον την προσδιορίζει, αλλά επίτηδες γράφω από μνήμης χωρίς να κοιτάξω το βιβλίο) είχαν το μόνιμο πρόβλημα με τους αναγνώστες που ήθελαν να δημοσιεύσουν στην εφημερίδα έργα τους, και φορτικά τούς παρακαλούσαν ή τα άφηναν για να τα κρίνουν οι συντάκτες. Αυτό το πρόβλημα το είχαν, απ’ όσο ξέρω, πολλά έντυπα, εφημερίδες και περιοδικά: όταν ο παππούς μου δούλευε στο περιοδικό του Ηλίου, περνούσαν ταχτικά από τα γραφεία τους διάφοροι (τους οποίους οι συντάκτες αποκαλούσαν αγενώς «μπουζούκια»), συνήθως για να υποβάλουν σχέδια περίεργων εφευρέσεών τους -ο Ήλιος ήταν επιστημονικό περιοδικό, οπότε λογικό ήταν να προσελκύει παραγνωρισμένους εφευρέτες, αλλά στις παλιές εφημερίδες περισσότερο σύχναζαν επίδοξοι ποιητές και θεατρικοί συγγραφείς.

Μια μέρα, ένας τέτοιος επισκέπτης άφησε στον Άννινο ένα ογκώδες θεατρικό έργο το οποίο ήταν γεμάτο παραλογισμούς, σολοικισμούς και μαργαριτάρια, σε σημείο που να μαζεύονται μετά τη δουλειά με την παρέα του και να διαβάζουν αποσπάσματα από το ανοητούργημα και να γελάνε. Η υπόθεση του έργου διαδραματιζόταν μέσα σε δικαστήριο, ο δε εισαγγελέας έλεγε τις πιο εξωφρενικές ανοησίες, κάθε φορά που άνοιγε το στόμα του πετούσε μαργαριτάρια, οπότε επικράτησε να λένε «ο εισαγγελέας» για οποιονδήποτε έλεγε ανοησίες, και σιγά-σιγά τα μέλη της παρέας, δημοσιογράφοι και λόγιοι οι περισσότεροι, το καθιέρωσαν μια φορά στο τόσο να μαζεύονται σε κάποιο καφενείο για να λένε αστεία και να γελάνε, και μάλιστα για να ειδοποιούνται (τότε δεν υπήρχαν τηλέφωνα!) έβαζαν αγγελία στην εφημερίδα «Ο Σύλλογος των Εισαγγελέων θα συνεδριάσει εκεί κι εκεί» -μια φορά η αγγελία προκάλεσε το ενδιαφέρον της αστυνομίας, αλλά αυτά είναι άλλη ιστορία -πάντως, έτσι πήρε τον τίτλο του το βιβλίο.

Ανάμεσα στα ποικίλα θέματα που εξετάζει ο Άννινος στις «πηγές του γέλωτος», είναι και τα μεταφραστικά μαργαριτάρια της εποχής. Καθώς το ιστολόγιο ενδιαφέρεται για τα μεταφραστικά λάθη, σκέφτηκα να παραθέσω αποσπάσματα από το βιβλίο του Άννινου, ιδίως επειδή κάποια από τα λάθη θα πλουτίσουν την ιστορία ή μάλλον την προϊστορία της Νομανσλάνδης. Εξηγώ για τους όχι τακτικούς αναγνώστες του ιστολογίου ότι η Νομανσλάνδη είναι η χώρα των Ανύπαρχτων, που έχουν γεννηθεί όχι από μάνα και πατέρα αλλά από την ατζαμοσύνη κάποιου μεταφραστή. Περισσότερα για τη Νομανσλάνδη στο σχετικό άρθρο και δίνω τον λόγο στον Άννινο, που θα μας κουράσει λίγο γιατί γράφει σε στριφνή καθαρεύουσα:

Σήμερον η γλωσσομάθεια προήχθη αρκετά εις την χώραν μας, η διδασκαλία δε των ξένων γλωσσών γίνεται πολύ μεθοδικώτερον ή [=παρά] στο παρελθόν και παράγει εξαίρετα αποτελέσματα. Και μολαταύτα οι μεταφραστικοί μαργαρίται δεν σπανίζουν εις τα βιβλία και εις τας εφημερίδας και μάλιστα εις τα θεατρικά έργα. […] Παραλείπων τινάς των μεγαλοσχήμων, υποπεσόντας εις πολύκροτα μεταφραστικά αμαρτήματα, θ’ αναφέρω τα κατορθώματα ασημοτέρων τινών και ανωνύμων.

Ούτως, είς εξ αυτών τον διάσημον στρατηγόν Λαφαγέτ ενέδυσε με φουστάνια, μεταφράσας το όνομα La Fayette διά του «Η Φαγέτα».

Εις γυναίκα μετέβαλεν ωσαύτως έτερός τις μεταφραστής, και μάλιστα εις μαθήτριαν με την σάκκαν της, την πρωτεύουσαν της Βουλγαρίας Σόφιαν, αποδώσας την φράσιν Le sac de Sophie (ήτοι η διαρπαγή της Σόφιας): «ο σάκκος της Σοφίας».

Το εν Παρισίοις νοσοκομείον Hôtel-Dieu μετέφρασεν κάποιος «Ξενοδοχείον του Θεού» και τοιουτοτρόπως μετέβαλε τον Ύψιστον εις ξενοδόχον!

Την γαλλικήν φράσιν prendre la poudre d’escampette, σημαίνουσαν δραπετεύειν και αντιστοιχούσαν εις το ημέτερον δημώδες «το κόπτω λάσπην», μετέφρασέ τις επί λέξει «έλαβε την κόνιν της εσκαμπέττης», κόνιν ήτις δεν ευρίσκεται εις κανέν φαρμακείον.

Την παλλακήν του Λουδοβίκου ΙΔ’ κυρίαν δε Μαιντενών, εν τω γαλλικώ κειμένω maitresse, μετάβαλεν έτερος εις «διδασκάλισσαν του βασιλέως», μη γνωρίζων τι είδους μαθήματα του παρέδιδε.

Νεαρός δημοσιογράφος, μεταφράζων άρθρον γαλλικής εφημερίδος της Κωνσταντινουπόλεως περί των αυτόθι παραστάσεων του ηθοποιού Κοκελέν, έγραψεν ότι ο Σουλτάνος εχάρισεν εις αυτόν «εκατόν βιβλία τουρκικά», εκλαβών τας οθωμανικάς λίρας, livres turques, ως βιβλία και μεταβαλών τοιουτοτρόπως τον εταίρον της Γαλλικής Κωμωδίας εις ουλεμάν φορτωμένον με Κοράνια!

Σώζεται ίσως ακόμη εις τα βιβλιοπωλεία των παλαιών και μεταχειρισμένων βιβλίων κανέν αντίτυπον διηγήματος, μεταφρασθέντος προ πολλών ετών εκ του ιταλικού υπό τον τίτλον «Ο Τυφλός της Ασκόλης», Ο τυφλός αυτός ήτο ο Cecco d’Ascoli (σημειωτέον δε ότι ο τυφλός εις την ιταλικήν γλώσσαν γράφεται cieco), όστις δεν έπασχε διόλου την όρασιν· τυφλός ήτο μόνον ο μεταφραστής, όστις εξέλαβε το όνομα Cecco, υποκοριστικόν του Francesco, ως cieco.

Ο πασίγνωστος επίσκοπος Βρεσθένης Θεοδώρητος, διαπρέψας κατά τους πρώτους χρόνους της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, μετεβλήθη παρ’ αδοκίμου μεταφραστού, επιχειρήσαντος να μεταγλωττίση το γνωστόν σύγγραμμα του γερμανού Μένδελσον-Βαρθόλδυ, εις Θεοδωρέτον. Είς δε των ευφυών και δηκτικών πολιτικών ανδρών της παρελθούσης γενεάς, ο Θρασύβουλος Ζαΐμης, έλεγε περί του μεταφραστού ότι μετέβαλε τον επίσκοπον εις τενόρον!

Αλλά το άκρον άωτον των τοιούτων τερατωδών μεταφράσεων αποτελεί βιβλιάριον, ίσως σωζόμενον ακόμη εις τα παλαιοπωλεία, εκδοθέν προ ημίσεος αιώνος υπό τον τίτλον: «Η Γυνή με το βελούδινον περιδέραιον», έν της σειράς των φανταστικών διηγημάτων του Αλεξάνδρου Δουμά, μεταφρασθέν παρ’ ανωνύμου τινός. Εκ των πολλών μαργαριτών εξ ων κοσμείται η μετάφρασις θ’ αναφέρω δύο μόνον. Το πασίγνωστον θρησκευτικόν άσμα της Καθολικής Εκκλησίας, το τονισθέν υπό του Ροσσίνη, ο μεταφραστής εκλαβών ως όνομα ανθρώπου μετέφρασεν: «Ο Σταβάτος Μάτερος» (!), Έν δε κεφάλαιον επιγραφόμενον: Le jugement de Paris, ήτοι «Η κρίσις του Πάριδος» μετέφρασεν: «Η δίκη των Παρισίων» (!!)

Θα προσέξατε ότι δεν ταιριάζουν όλα τα μαργαριτάρια του Άννινου για τη Χώρα των Ανύπαρχτων, τη Νομανσλάνδη, μερικά ανήκουν δικαιωματικά στη Χώρα των Αγνώριστων, την Απωνία, όπου ζουν όσοι έχουν γίνει Αγνώριστοι λόγω μεταφραστικής ανεπάρκειας -περισσότερα δείτε στο άρθρο που έχω γράψει– ενώ κάποια άλλα είναι απλά μεταφραστικά μαργαριτάρια, έστω και πολύ διασκεδαστικά.

Για να τα πάρουμε με σειρά εμφάνισης, η Φαγέτα ανήκει στους Αγνώριστους, ενώ η Σοφία με τον σάκο της στους Ανύπαρκτους και στη Νομανσλάνδη. Στη Νομανσλάνδη ανήκουν και άψυχα, όχι μόνο έμψυχα, έτσι το Ξενοδοχείο του Θεού ασφαλώς παίρνει μια από τις πρώτες θέσεις στη νομανσλανδιανή τουριστική υποδομή (για θεϊκή φιλοξενία, διαφημίζεται), ενώ και η «σκόνη της εσκαμπέττης» πουλιέται σε κάθε νομασλανδιανό φαρμακείο.

Η διδασκάλισσα του βασιλέως και τα τουρκικά βιβλία, stricto sensu, δεν ανήκουν πουθενά, αλλά θα μπορούσαν να ενταχθούν στο νομασλανδιανό φολκλόρ, όπως, ας πούμε, τα καναπουτσάρ. Ο Θεοδωρέτος ετοιμάζεται να καταταγεί στους Αγνώριστους, όπου μάλλον θα πρέπει να στείλουμε και τον Τυφλό της Ασκόλης.

Η δίκη των Παρισίων είναι σκέτο μεταφραστικό λάθος, θαρρώ, αλλά ο Σταβάτος Μάτερος κατατάσσεται ανάμεσα στους ήρωες της Νομανσλάνδης. Στους προϊστορικούς ήρωες, πρέπει να πω, αφού το βιβλίο στο οποίο περιέχεται εκδόθηκε, βρίσκω χάρη στο γκουγκλ, το 1861, δηλαδή πριν από ενάμισι αιώνα (και κάτι χρόνια)! Κυριολεκτικά προϊστορικούς, μια και η ίδια η Νομανσλάνδη γεννήθηκε μόλις πριν από 73-74 χρόνια, όταν σε ελληνική εφημερίδα γράφτηκε, στις αρχές του Δεύτερου Πολέμου, ότι «ουδεμία κίνησις εσημειώθη εις την Νομασλάνδην», όπως απέδωσε ο δημοσιογράφος το «No man’s land», τη νεκρή ζώνη ανάμεσα στα δυο αντιμαχόμενα στρατεύματα, αν και ως όρος χρησιμοποιήθηκε κυρίως στον Πρώτο Πόλεμο.

Βέβαια, οι μεταφραστές του 1860 είχαν πολύ περισσότερα ελαφρυντικά από τους επόμενους -τους έλειπαν τα πάντα: όχι μόνο λεξικά δεν υπήρχαν, αλλά ούτε και η επαφή με τον άλλο πολιτισμό, επαφή βέβαια που έλειπε κι από τους αναγνώστες. Κι έτσι, όταν ο Γάλλος μεταφραστής ενός αμερικάνικου βιβλίου είδε τη φράση he tied his horse to a locust (έδεσε το άλογό του σε μια χαρουπιά), αγνοώντας ότι στα αμερικάνικα η χαρουπιά λέγεται locust-tree, αλλά κάποτε το tree παραλείπεται, σκέφτηκε ότι locust=ακρίδα, κι έτσι απέδωσε το locust με το sauterelle (ακρίδα) -δηλαδή “έδεσε το άλογό του σε μιαν ακρίδα”. Και σαν να μην έφτανε αυτό, έβαλε υποσημείωση και πληροφόρησε τους αναγνώστες του ότι στην Αμερική υπάρχουν γιγαντιαίες ακρίδες, και μια τέτοια ακρίδα, βαλσαμωμένη, ήταν έξω από το σπίτι για να δένουν οι επισκέπτες τα άλογά τους!

Ελαφρυντικά, έστω και λιγότερα,  βρίσκω και σ’ έναν μεταφραστή εφημερίδας, των αρχών του 20ού αιώνα, που γέννησε κι αυτός έναν ανύπαρκτο μεταφράζοντας ένα ειδησάριο των γαλλικών εφημερίδων, για τον ιταλό εργάτη Αουντούν ΛεΤίκε που δολοφόνησε ειδεχθώς τη γυναίκα του σε πόλη της Λωρραίνης -ενώ στην πραγματικότητα επρόκειτο για την πόλη Audun-le-Tiche. Ακόμα λιγότερα ελαφρυντικά είχε η μεταφράστρια που γέννησε τον Μποχεμιάν γύρω στο 1980 -κυρίως ελαφρυντικά άλλης τάξης, όταν η ορμητική αύξηση των μεταφρασμένων βιβλίων μετά τη μεταπολίτευση δεν μπορούσε πάντοτε να καλυφθεί από το υπάρχον μεταφραστικό δυναμικό.

Σήμερα με το Διαδίκτυο τα ελαφρυντικά είναι σαφώς λιγότερα -με ένα κλικ έχεις τον κόσμο στα ακροδάχτυλά σου. Σήμερα δεν είναι εύκολο να γεννηθούν ούτε γιγάντιες ακρίδες, ούτε ο Σταβάτος Μάτερος, αλλά λάθη γίνονται, επειδή πάντοτε θα γίνονται κι επειδή κάποιοι εκδότες θεωρούν πως μπορούν να συμπιέζουν όσο θέλουν τις τιμές. Κι αν προσθέσουμε εδώ τα διάφορα μεταφραστήρια, καταλαβαίνουμε ότι ο Μποχεμιάν δεν έχει πει την τελευταία του λέξη.