Το ανύπαρκτο πρόβατο του Βάρναλη

Φιλολογικό το θέμα σήμερα, καθότι Κυριακή, και προς στιγμήν, επειδή αύριο είναι 28 Οκτωβρίου, σκέφτηκα να ανεβάσω κάποιο από τα αντιστασιακά διηγήματα που έχω στον παλιό μου ιστότοπο -αλλά μπορώ απλώς να σας παραπέμψω εκεί. Επετειακό θέμα θα έχουμε έτσι κι αλλιώς αύριο, που είναι αργία -και θα αφορά κι αυτό τον Βάρναλη όπως και το σημερινό, αλλά αυτό οφείλεται σε σύμπτωση επειδή το σημερινό θέμα δεν το διάλεξα, ήρθε από την επικαιρότητα.

Συγκεκριμένα, σε μια ενδιαφέρουσα συνέντευξή του στην Αυγή, που αναδημοσιεύτηκε αρκετά, ο καθηγητής της Νομικής κ. Γιώργος Κατρούγκαλος, που όλοι μας (πλην Σώτης) τον χαρήκαμε τις προάλλες να παίρνει το αίμα μας πίσω στην εκπομπή του Πρετεντέρη, είπε πολλά σωστά πράγματα και, στη ρύμη του λόγου του, έκανε ένα λαθάκι. Το ιστολόγιο επισημαίνει το λαθάκι και θέλει να το διορθώσει, επειδή ήδη το είδα να αναδημοσιεύεται αυτονομημένο κι αυτά τα πράγματα πρέπει κανείς να τα σκοτώνει όσο είναι μικρά. Άλλωστε, το λαθάκι βρίσκεται έξω από τον τομέα της ειδικότητας του κ. Κατρούγκαλου. Εγώ στα Νομικά κάνω πολύ χειρότερα λάθη.

Όταν λοιπόν ο κ. καθηγητής ρωτήθηκε τι έχει να πει για τις διώξεις των κατοίκων στις Σκουριές, απάντησε ότι οι κυβερνώντες συκοφαντούν όποιους αγωνίζονται και ότι θέλουν ως πρότυπο για την ελληνική κοινωνία το πρόβατο του Βάρναλη, που «ήσυχα και συνετά, πάει με ‘κείνον που νικά».

Όπως καταλάβατε, η αντίρρησή μου δεν είναι στην ουσία των λεγομένων του κ. καθηγητή, αλλά στο φιλολογικό σκέλος, στο πρόβατο του Βάρναλη.

Για να διαλύσω το σασπένς από την αρχή, πρόβατο δεν υπάρχει. Ούτε στο ποίημα από το οποίο είναι παρμένος ο συγκεκριμένος στίχος, ούτε γενικά στο δημοσιευμένο σε βιβλία ποιητικό έργο του Βάρναλη. (Μία μόνο αναφορά υπάρχει σε «πρόβατα», σε ένα ποίημα της συλλογής «Ελεύθερος κόσμος»). Αυτό το λέω με βεβαιότητα, η οποία δεν πηγάζει από το γεγονός ότι θυμάμαι απέξω ολόκληρο τον Βάρναλη (δεν τον θυμάμαι, φευ), αλλά επειδή ένα από τα μικρά θαύματα του Διαδικτύου είναι κι η Ανεμόσκαλα, ο καταπληκτικός ιστότοπος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας που έχει συμφραστικούς πίνακες λέξεων (κονκορντάντσες που τις λέγαμε παλιά) για δέκα σημαντικούς νεοέλληνες ποιητές, μαζί και για τον Βάρναλη. Περιορίζεται στο εκδομένο σε βιβλία έργο τους, άρα δεν έχει τα ποιήματα που σέρνονται αδέσποτα σε περιοδικά, αν και μαθαίνω ότι έχουν σκοπό κι αυτά να τα προσθέσουν. Από την Ανεμόσκαλα λοιπόν βεβαιωνόμαστε ότι το πρόβατο του Βάρναλη δεν υπάρχει.

Έπειτα, και χωρίς την Ανεμόσκαλα ξέρουμε ότι ο στίχος δεν είναι ακριβώς όπως τον θυμάται ο κ. Κατρούγκαλος, αν και το νόημα δεν αλλάζει πολύ. Δεν είναι ήσυχα και συνετά, αλλά φρόνιμα και ταχτικά: Φρόνιμα και ταχτικά, πάω με κείνον που νικά.

Ποιος όμως μιλάει, αν όχι το πρόβατο; Να δούμε ολόκληρη τη στροφή:

Χωρίς την ανισότητα,
πώς θα ‘ταν δικιοσύνη,
χωρίς τον άγιο πόλεμο,
πώς θα ‘ταν καλοσύνη;
Φρόνιμα και ταχτικά
πάω με κείνον που νικά.

Ταιριάζει λίγο για δημοσιογράφους των μεγάλων καναλιών, δεν βρίσκετε; Ο Βάρναλης όμως το έγραψε γενικότερα, για τον «καλό» λαό.

Πρόκειται για ένα ποίημα από την ποιητική του σύνθεση «Σκλάβοι πολιορκημένοι». Στο πρώτο μέρος της, ο ποιητής φαντάζεται τη σταύρωση του Ιησού, που πολύς λαός έχει έρθει να την παρακολουθήσει, λαός που τον περιγράφει ως εξής σε ένα πεζό κείμενο-γέφυρα με τίτλο «Η τιμωρία του ανόμου»:

Κάτου στρατός και λαός -άντρες, γυναίκες, παιδιά- τρώνε, πίνουνε, βλαστημούνε, χορέβουνε ή κάθονται σταβροπόδι γύρω από φωτιές και ζεσταίνονται. Φαίνονται σα να μην έχουνε χορτάσει πολύ το μίσος τους, κι ακόμα τους λείπεται πολύ κακό να κάνουν. Οι αρχηγοί τούς ερεθίζουν αδιάκοπα.

Χάμου στο χορτάρι κυλιούνται ξεροκόμματα, φλούδες, κουκούτσια και τσόφλια, καθώς και σπασμένα ποτήρια….

Και ενώ το άψυχο σώμα του Ιησού κρέμεται στο σταυρό κίτρινο σαν κεχριμπάρι, παίρνει το λόγο ο «καλός» λαός:

Ο «ΚΑΛΟΣ» ΛΑΟΣ
Απ’ το χωριό κατέβηκα
μ’ όλη τη φαμελιά μου.
Καρδιά μου, τί ξαλάφρωμα!
Τι πρήξιμο, κοιλιά μου! 5
Βάντε κλήρο, ρίχτε ζάρι,
το μαντύ του ποιός θα πάρει.

Με γκάιδες και με πίπιζες
πήδα, κοράσι ντρέτο!
Σα μέστωσες κι ωρίμασες, 10
θανα κοπείς εφέτο.
Θα σε πάρει να σε πα
με καρότσα και παπά.

Μας σφίγγ’ η φλόγα, κόκκινη,
το λάρυγγα, θελιά. 15
Κι όσο μπορούν ουρλιάζουνε
κι ανθρώποι και σκυλιά.
Και σηκώνουν το φουστάνι
νιες και γράδες, όσο φτάνει.

Χλωμά και κακορίζικα 20
ο θάνατος κρεμνά σου
στην παγερή διχάλα του
τα μέλη τα στεγνά σου.
Σε τρυπώ με το καλάμι
και νερό δε βγάνεις δράμι.

Τί γρήγορα ξεψύχησες! 25
Μας χάλασες τη φέστα.
Πού ’ναι τα μεγαλεία σου,
της φαντασιάς σου η ζέστα;
Ήσουνα θεός και ρήγας 30
κι είχες την ψυχή μιας μύγας!

Εχάλα και ξανάχτιζ’ ε-
κκλησιές σ’ ένα μινούτο!
Ξύπνα λοιπόν, που σε βαρούν
κοτρόνια, λάσπη, κνούτο! 35
Άιντε λούσου και χτενίσου
κι όσο τρίχα μια, κουνήσου!

Πιάσου μ’ εμάς και χόρεψε,
ρετσίνα πιες αφράτη
και θα γενούν τσιφλίκια σου 40
Μισίρι και Μπαγδάτι.
Θα σε πάρω και μια δούλα
να τη λένε Σπυριδούλα.

Το χερομάχο σόγι σου
μες στην κοπριά σ’ εγέννα 45
κι εζήτας βασιλίκι σου
Γη κι Ουρανό ενωμένα!
Πίσκοπε του Δαμαλά,
τώρα το ’παθες καλά!

Χωρίς φουσάτα μπρούντζινα, 50
πεζούρα και καβάλα,
χωρίς καράβια στο γιαλό
και ματωμένη πάλα,
λιμάρης και ξυπόλυτος,
νά! βασιλιάς απόλυτος. 55

Φαινόσουνα καλό παιδί,
ζαβό τί πήρες δρόμο
και μια την Πίστη βάραγες
και μια τον άξιο Νόμο;
Εδώ χάμου δυο κορφές: 60
το Ζακόνι κι οι Γραφές!

Να ’σουνα κλέφτης στα βουνά,
φονιάς μέσα στην πόλη,
σπιούνος και ψευτομάρτυρας
θα σε τιμούσαν όλοι. 65
«Σαν του Βαραβά και σένα
όλα σου συμπαθημένα!»

(Μια γυναίκα με ψιλή και παθητική φωνή)

Στο πανεθύριν- έσκυβα
τη γλάστρα να ποτίσω,
σα διάβαινες περήφανος, 70
μάτι και πάτημα ίσο.
Τώρα ολόγδυτον, καλό
μια σε φτύνω, μια γελώ.

(Ξανά όλοι μαζί)

Πλερώνω τα δοσίματα
στο Κράτος και δε μνήσκω 75
και τα στερνά μου τα όβολα
στης Εκκλησιάς το δίσκο.
Ό,τι αφήσαν οι προγόνοι,
πάει από παιδί σ’ αγγόνι.

Μπροστά από χρυσοπάλατα 80
περνά η καρδιά και τρέμει.
Μέσα σουλτάνος και πασάς
μ’ αρίφνητο χαρέμι,
λαλήματα, θυμιάματα,
της Χαλιμάς τα θάματα.

Το μάτι μου δε δάκρυσε  85
κι ο νους δε σκανταλίστη.
Είν’ όλα τούτα πρόσκαιρα,
καθώς το λέγ’ η Πίστη.
Απ’ τη στράτα πάω την ίσα 90
στη χαρά την παραδείσα.

Χωρίς την ανισότητα,
πώς θα ’ταν δικιοσύνη,
χωρίς τον άγιο πόλεμο,
πώς θα ’ταν καλοσύνη! 95
Φρόνιμα και ταχτικά
πάω με κείνον που νικά.

Και σα μου παίρνουν κάποτε
καλύβα και χωράφι,
την τσούπα την αγούρμαστη, 100
της μάνας της χρυσάφι,
θαν τα βρω ψηλά ένα ένα
και τη Βαγγελιώ παρθένα!

………………………………….

Χάιντε, γυναίκα, νύχτωσε!
Μάζωξε στο πανέρι 105
μπουκάλες και ψωμότυρα.
Πιάσ’ τα παιδιά απ’ το χέρι
— κάνε δίπλα, μη σε πάρω,
θα τραβήξω διπλό σμπάρο.

Το μάθημα, που δώσαμε 110
για πάντα θα φωτίζει.
Μελίσσι ο λαός και θα χιμά
σ’ όποιον τον ερεθίζει.
Μια μονάχα υπάρχει αλήθεια:
Μαχμουρλίκι και Συνήθεια!

Στο ποίημα υπάρχουν μερικές ευθείες αναφορές στο Ευαγγέλιο: ας πούμε ο στίχος «βάλτε κλήρο, ρίχτε ζάρι, το μαντύ[α] του ποιος θα πάρει» παραπέμπει ευθέως στο «σταυρώσαντες δε αυτόν διεμερίσαντο τα ιμάτια αυτού βάλλοντες κλήρον» (στον Ματθαίο), ενώ στο κατά Ιωάννην ακόμα πιο εκφραστικά σε πρώτο πρόσωπο: «διεμερίσαντο τα ιμάτιά μου εαυτοίς και επί τον ιματισμόν μου έβαλον κλήρον». Τις άλλες θα τις βρείτε εσείς, τις επισημαίνει όλες ο Γιάννης Δάλλας στην υποδειγματικήν έκδοση που έχει κάνει (Κέδρος, 1990).

Έξοχη είναι η γλώσσα του Βάρναλη, που σύμφωνα με τη διατύπωση του Δάλλα είναι λαΙκή στη βάση της χωρίς να λαϊκίζει και συγχρόνως φιλολογική στην επιφάνειά της χωρίς να φιλολογίζει. Επίσης βρίσκω πολύ καλά δουλεμένο τον στίχο. Προσέξτε ότι σε κάθε στροφή το πρώτο τετράστιχο είναι ιαμβικό και μιλάει με τη φωνή του «καλού λαού» ενώ το δίστιχο που ακολουθεί έχει τροχαϊκό μέτρο και συχνά έχει αποφθεγματικό χαρακτήρα και συμπεραίνει με τη φωνή του ποιητή.

Η φωνή του ποιητή, βέβαια, εκφράζεται με απαισιοδοξία, και όχι μόνο στο καταληκτικό δίστιχο.  Η απαισιοδοξία αυτή ήταν έμφυτο χαρακτηριστικό του και ερχόταν σε αντίθεση με το αισιόδοξο μήνυμα της ιδεολογίας του -αλλά αυτό είναι μεγάλο θέμα που ίσως το συζητήσουμε κάποιαν άλλη φορά.