Στοιχεία για τον Τεύκρο Ανθία

Στο σημερινό φιλολογικό μας σημείωμα θα παρουσιάσω τον Κύπριο ποιητή Τεύκρο Ανθία. Πήρα το έναυσμα από ένα άρθρο που δημοσίευσα πρόσφατα στο καλό κυπριακό περιοδικό «Μικροφιλολογικά» (τεύχος 35, άνοιξη 2014), που είχε ακριβώς τον τίτλο «Παραλειπόμενα για τον Τεύκρο Ανθία», διότι πρόσθετε στοιχεία σε μια προηγούμενη δημοσίευση του Λευτ. Παπαλεοντίου για τον ποιητή. Στην αρχή, έλεγα να παραθέσω απλώς τ0 άρθρο μου εκείνο, αλλά σκέφτηκα πως κάτι τέτοιο δεν θα ήταν και τόσο χρήσιμο, διότι ο Ανθίας είναι μεν πολύ γνωστός στην Κύπρο αλλά όχι και τόσο στην Ελλάδα, οπότε θα ήταν οξύμωρο να δημοσιεύονται «παραλειπόμενα» για κάποιον του οποίου πιθανόν ο αναγνώστης να αγνοεί ακόμα και την ύπαρξη.

Έτσι, αποφάσισα να παρουσιάσω ένα βιογραφικό σημείωμα του ποιητή (με στοιχεία που άντλησα κυρίως από την παρουσίαση του Κώστα Νικολαΐδη στο τομίδιο «Τεύκρος Ανθίας» των εκδόσεων Γαβριηλίδη) μαζί με συνδέσμους προς ποιήματά του, και στο τέλος να βάλω τα «Παραλειπόμενα». Και επειδή έτσι το άρθρο θα παραμακρύνει, θα δημοσιέψω μόνο ένα μέρος του και το υπόλοιπο, που έχει αυτοτέλεια, θα το κρατήσω για μιαν άλλη φορά.

O Τεύκρος Ανθίας (1903-1968) γεννήθηκε στο χωριό Κοντέα της επαρχίας Αμμοχώστου, πρωτότοκος γιος του γεωργού Παύλου Χατζημηνά. Κατά την κυπριακή συνήθεια, πήρε το ονοματεπώνυμο Ανδρέας Παύλου. Σε πολύ νεαρή ηλικία αναγκάστηκε, λόγω της οικονομικής καταστροφής του πατέρα του, να βοηθήσει στον βιοπορισμό της οικογένειας: έτσι, μαζί με τον πατέρα του περιόδευε, από έξι χρονών, τα χωριά της επαρχίας απαγγέλλοντας τραγούδια στο κυπριακό ιδίωμα και πουλώντας τις ποιητάρικες φυλλάδες του.

Όπως έγραψε αργότερα:
Ανδρέας Παύλου ελέγουμουν και νυν Τεύκρος Ανθίας
ποιηταρούδιν νηστικό, παιδί της αλητείας

Εδώ χρειάζεται μια παρένθεση. Οι ποιητάρηδες ήταν μια ιδιοτυπία της κυπριακής ζωής: ήταν λαϊκοί ποιητές που γυρνούσαν τις πόλεις και τα χωριά και απάγγελναν τα ποιήματά τους, που ήταν βέβαια εκτενή και είχαν θέματα πατριωτικά, ηρωικά και άλλα, συχνά αντλημένα από την επικαιρότητα. Τα τύπωναν κιόλας σε φυλλάδες, που τις πουλούσαν. Έχουν καταγραφεί εκατοντάδες ίσως τέτοιοι ποιητάρηδες. Για παράδειγμα, ο Ανθίας τύπωσε το 1914 την πρώτη του φυλλάδα, με τίτλο Η νεοτέρα Ελλάς, όπου εξιστορεί την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους με ιδιαίτερη έμφαση στους πρόσφατους τότε βαλκανικούς πολέμους.

Στη συνέχεια, ο νεαρός ποιητάρης φοίτησε στο εμπορικό λύκειο ενώ δούλευε ως υπηρέτης («δούλος» στην κυπριακή ομιλουμένη) σε κάποιο αστικό σπίτι, ενώ το 1918 τύπωσε το φυλλάδιο Ξύπνα λαέ όπου εκδηλώνει κοινωνικές ανησυχίες. Το 1919 πρωτοχρησιμοποίησε το ψευδώνυμο Τεύκρος Ανθίας και στα επόμενα χρόνια αρχίζει να δημοσιεύει τα ποιητικά του πρωτόλεια, κυρίως αισθηματικά και σατιρικά, έχοντας απομακρυνθεί πια από τις ποιητάρικες φόρμες.

Το 1923 έρχεται στην Αθήνα και αρχίζει να συμμετέχει στη λογοτεχνική ζωή της, να γράφει σε περιοδικά και να συναναστρέφεται λογοτέχνες (Βάρναλης, Βέλμος, Λαπαθιώτης, Τσουκαλάς κτλ.) Για ένα-δυο χρόνια δουλεύει δάσκαλος στη Σπάρτη, όπου μάλιστα εκδίδει ένα βραχύβιο λογοτεχνικό περιοδικό με τίτλο «Φλόγα», αλλά τόσο στην πρώτη περίοδο (1923-24) όσο και αργότερα (1927-30) ζει χωρίς σταθερά βιοποριστικά μέσα, κάποτε και χωρίς κατάλυμα, ενώ  Γίνεται ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του αλητισμού στην Ελλάδα, πράγμα που αποτυπώνεται και στην πρώτη συλλογή του, τα Σφυρίγματα του αλήτη (1929). Ο επίλογος της συλλογής έχει ξεχωριστή θέση σε οποιαδήποτε ελληνική ποιητική ανθολογία:

Αλήτη! Απόψε είν’ η βραδιά τόσο καλή, τόσο καλή.
Μπορείς να πας να κοιμηθείς σ’ ένα παγκάκι, αλήτη!
Πλάτυνε η σκέψη τη ζωή τόσο πολύ, τόσο πολύ,
που έκανε ο άνθρωπος τη γη κι όλο το σύμπαν σπίτι.

Δεν έχεις δάκρυα να θρηνείς, ούτε κουράγιο να πονείς,
ούτε κραυγές υστερικές να βγάνεις πέρα ως πέρα.
Είσ’ ένα κύμα σιωπηλό μιας τρικυμίας παντοτινής,
που γαληνεύει ανήσυχα στην ήσυχη εσπέρα.

Κι όταν θα βρεις το λυτρωμό σ’ ένα παγκάκι ξαπλωμένος
και θα σιγήσει ο σίφουνας κι η θύελλα της ζωής σου,
αλήτη, δεν θα πεις ποτέ πως ήσουν κουρασμένος
απ’ τον αγώνα το σκληρό της άρρυθμης ψυχής σου.

Αλήτη! Απόψε είν’ η βραδιά τόσο καλή, τόσο καλή.
Μπορείς να πας να κοιμηθείς σ’ ένα παγκάκι, αλήτη!
Πλάτυνε η σκέψη τη ζωή τόσο πολύ, τόσο πολύ,
που έκανε ο άνθρωπος τη γη κι όλο το σύμπαν: σπίτι.

Ένα χρόνο αργότερα, το 1930, ο Ανθίας εκδίδει τη δεύτερη συλλογή του, Άγιε Σατάν ελέησόν με, όπου υπάρχουν πιο ευδιάκριτα τα κοινωνικά μηνύματα. Στην παλιά μου ιστοσελίδα έχω ανεβάσει 12 ποιήματα του Ανθία από αυτές τις δυο πρώτες συλλογές του, που μπορείτε να τα βρείτε εδώ. Το φθινόπωρο του 1930 επιστρέφει στην Κύπρο και διορίζεται δάσκαλος, ενώ συνδέεται με το νεαρό Κ.Κ.Κύπρου.

Το 1931 εκδίδει την ποιητική του σύνθεση «Δευτέρα παρουσία» που προκαλεί μεγάλο θόρυβο. Σε αυτήν, παρουσιάζει τον φτωχό λαό να επαναστατεί και να δικάζει και καταδικάζει τον Θεό. Η Ιερά Σύνοδος καταδικάζει το έργο και αφορίζει τον Ανθία, ο οποίος, πεισμωμένος από τις αντιδράσεις εκδίδει την ακόμα πιο βλάσφημη ποιητική σύνθεση «Πουργατόριο» από το τυπογραφείο του Κ.Κ.Κύπρου. (Κάποτε θα ανεβάσω αποσπάσματα).

Τον Οκτώβριο του 1931 συμμετέχει ενεργά στη λαϊκή εξέγερση κατά των Άγγλων, τραυματίζεται, συλλαμβάνεται, καταδικάζεται και φυλακίζεται επί πέντε μήνες, ενώ αργότερα καταδικάζεται σε «εντοπισμό» (στα ελλαδικά ελληνικά θα λέγαμε εκτόπιση!) δηλ. υποχρεωτική παραμονή αρχικά στο χωριό του αλλά αργότερα σε ένα απομακρυσμένο τουρκικό χωριό. Περνάει μεγάλα διαστήματα του 1932-33 φυλακισμένος, κάποτε στην απομόνωση, φτάνοντας σε ψυχολογική κατάρρευση -αντιδρά με απεργίες πείνας. Στην τρίτη δίκη του, το 1934, στο Κακουργιοδικείο Λευκωσίας, κάνει τη δήλωση ότι παύει να ασχολείται με την πολιτική χωρίς να αποκηρύξει τις ιδέες του. Αυτό προκαλεί αίσθηση, μια και ήταν από τα γνωστότερα ονόματα του κομμουνιστικού κινήματος.

Κατά την περίοδο της εγκατάλειψης της πολιτικής δράσης (1934-41) εργάζεται ως δημοσιογράφος, γράφει εκτενή λαϊκά μυθιστορήματα και θεατρικά έργα, φτιάχνει οικογένεια. Για να νομιμοποιηθεί ο γάμος του πρέπει να αρθεί ο αφορισμός του, πράγμα που γίνεται αφού υπογράψει «Λίβελλο πίστεως» αποκηρύσσοντας το βλάσφημο έργο του. Όπως έγραψε: «Για να μην αφήσω νόθο ένα παιδί που θα ερχότανε στον κόσμο -τον γιο μου Αντίνοο- υπέκυψα στον εκβιασμό της Ι. Συνόδου Κύπρου, υπογράφοντας εναντίον της Δευτέρας Παρουσίας, του αφορισμένου πνευματικού παιδιού μου…» Η άρση του αφορισμού και η γέννηση του Αντίνοου έγινε το 1935 (το βιογραφικό του Ανθία στο ΕΚΕΒΙ, ανάμεσα σε άλλα λαθάκια, λέει κακώς ότι ο αφορισμός έγινε το 1935).

Όταν το 1941 ιδρύεται το ΑΚΕΛ, ο Ανθίας επιστρέφει στην πολιτική φράση και γίνεται ιδρυτικό μέλος του. Εκδίδει το μηνιαίο περιοδικό «Φλόγα» (ίδιον τίτλο με αυτό που εξέδιδε στην Ελλάδα το 1925) και άλλα έντυπα, που γράφει την περισσότερη ύλη τους. Φλόγα ονομάζει και την κόρη του, το πρώτο παιδί από τον δεύτερο γάμο του. Αρθρογραφεί στα έντυπα του ΑΚΕΛ. Γεννιέται ο γιος του Τεύκρος. Το 1948 εγκαθίσταται οικογενειακώς στο Λονδίνο, όπου συμμετέχει στη ζωή της παροικίας, με έντονη πολιτική και δημοσιογραφική δραστηριότητα. Με το ξέσπασμα του ένοπλου κυπριακού αγώνα, το 1955, επιστρέφει στην Κύπρο, αλλά συλλαμβάνεται μαζί με άλλα 134 στελέχη του ΑΚΕΛ και φυλακίζεται. Ένα χρόνο αργότερα παθαίνει καρδιακή προσβολή κι έπειτα από διεθνή κινητοποίηση αποφυλακίζεται και τελεί σε κατ΄οίκον περιορισμό. Το 1957 επιστρέφει στο Λονδίνο. Αργότερα συνδέεται φιλικά με τον Γρηγόρη Λαμπράκη -μάλιστα στην πορεία Ειρήνης του 1963 ο Λαμπράκης έφτασε στον τύμβο του Μαραθώνα για να ξεκινήσει μόνος του, αφού είχε βουλευτική ασυλία, την πορεία προς την Αθήνα, ο Ανθίας ήταν μαζί του. Έγραψε και για τον Λαμπράκη, ενώ το κύκνειο άσμα του ήταν η ποιητική σύνθεση «Αγρυπνώ για σένα Ελλάδα», μετά τη δικτατορία του 1967. Πέθανε από καρδιακή προσβολή το 1968.

Ο Ανθίας ήταν ο πρώτος Κύπριος διανοούμενος που κατάφερε να ζει από την πένα του, και, ίσως από την παράδοση του ποιητάρη, είχε μια ροπή προς την ποσότητα, συχνά αδικώντας την ποιότητα του έργου του. Ωστόσο, δικαιούται μια κορυφαία θέση στο κυπριακό λογοτεχνικό πάνθεον, αλλά και στο ελληνικό. Στο μέλλον λογαριάζω να παρουσιάσω κι άλλα δείγματα του έργου του. Έχω και μια πολύ έμμεση προσωπική συγγραφική σχέση με τον Τεύκρο Ανθία. Παλιότερα, που έγραφα (σε μιαν άλλη ενσάρκωση) βιβλία για το μπριτζ, συνεργαζόμουν με τον άγγλο συγγραφέα Ντέιβιντ Μπερντ (David Bird), έναν από τους πιο γνωστούς στον κόσμο συγγραφείς του είδους, που βέβαια έχει γράψει δεκάδες βιβλία, μπορεί και εκατό (μαζί βγάλαμε τέσσερα, αλλά μόνο στα δύο είναι το όνομά μου στο εξώφυλλο). Ο Μπερντ είχε έναν φίλο από το πανεπιστήμιο, που ήταν και ο πρώτος παρτενέρ του στο μπριτζ, που λεγόταν Taf. Όπως θα καταλάβατε ίσως, είναι ο Taf Anthias, ο γιος του ποιητή Τεύκρου Ανθία -και, όπως βλέπω, πρόσφατα έβγαλε κι αυτός βιβλία συνεταιρικά με τον Ντέιβιντ Μπερντ.

Μετά από όλα αυτά, παραθέτω το πρώτο μέρος από τα «Παραλειπόμενα για τον Τεύκρο Ανθία».

Στο τ. 14 των Μικροφιλολογικών Τετραδίων ο Λευτέρης Παπαλεοντίου παρουσιάζει πολλά άγνωστα στοιχεία για τη ζωή και το έργο του Τεύκρου Ανθία, ανάμεσα στα οποία περίοπτη θέση κατέχει το αυτοβιογραφικό κείμενο με τίτλο «Τρία χρόνια αλήτης», και υπότιτλο «Απομνημονεύματα της αλήτικης ζωής μου». Με αφορμή το τεύχος αυτό, θα ήθελα να προσθέσω τέσσερα παραλειπόμενα για τον Ανθία, που προσθέτουν μερικές ψηφίδες στην περίοδο εκείνη της ζωής του.

α) Ανθίας και Θανάσης Κλάρας
Σύμφωνα με αφήγηση του Γ. Τσουκαλά, που την καταγράφει η Έλλη Αλεξίου στο βιβλίο της Υπό εχεμύθειαν (έκδ. Σύγχρονη Εποχή 1976, σελ. 41), γύρω στα 1924-25 ο Ανθίας κυκλοφορούσε με μακριά μαλλιά και ατημέλητος στο φιλολογικό στέκι της Πλατείας Κλαυθμώνος. Μια μέρα, ο Νίκος Βέλμος, σε συνεννόηση με τον Θανάση Κλάρα (τον μετέπειτα Άρη Βελουχιώτη), έπιασαν και κούρεψαν με προβατοψαλίδα τη μακριά χαίτη του Ανθία, εξοργίζοντας τον Τάκη Φίτσο, ο οποίος είχε μπάσει τον Κλάρα στην παρέα των λογοτεχνιζόντων και θεώρησε πως η συμπεριφορά αυτή τον εξέθετε.

Το ίδιο επεισόδιο υπάρχει και στον τόμο Τεύκρος Ανθίας. Μια παρουσίαση από τον Κώστα Νικολαΐδη (στη σειρά «Εκ νέου» των εκδόσεων Γαβριηλίδη, σελ. 84), βασισμένο σε αφήγηση Κώστα Κύρρη, με τη διαφορά ότι εδώ ο Κλάρας κουρεύει τον Ανθία σε συνεννόηση με τον Γ. Τσουκαλά. Το επεισόδιο τοποθετείται στα 1923-24, που φαίνεται σωστότερο, αφού το 1924-25 ο Ανθίας ήταν δάσκαλος στη Σπάρτη.

β) Ανθίας και Μπάγκειον
Στο γνωστό ποίημα του Ορέστη Λάσκου «Μπάγκειον», γραμμένο για το ομώνυμο υπόγειο λουκουματζίδικο στη γωνία της οδού Αθηνάς με την πλατεία Ομονοίας, που ήταν μεγάλο φιλολογικό στέκι στη δεκαετία του 1920, υπάρχει και το τετράστιχο:

Εκεί πιο πέρα ο Θοδωρής ο σαρκαστής, κι ο αστείος,
βήχοντας φτύνει αδιάφορος μια αιμάτινη σταλιά.
Κι ο Ανθίας ο αιθερομανής ποιητής σε μια γωνιά,
με μάτια κόκκινα, θολά, μονολογεί ηλιθίως.

Δεν έχω χρονολογήσει το ποίημα του Λάσκου, πάντως η μεγάλη ακμή του Μπάγκειου εντοπίζεται γύρω στα 1927. [Προσθήκη: Ολόκληρο το ποίημα του Λάσκου μαζί με μερικά ακόμα για το Μπάγκειον μπορείτε να βρείτε εδώ]

γ) Συνεργασίες σε λαϊκά περιοδικά
Έχω εντοπίσει συνεργασίες του Ανθία σε λαϊκά αθηναϊκά περιοδικά, που δεν φαίνεται να έχουν βιβλιογραφηθεί. Πρόκειται για ένα ποίημα στο περιοδικό Σφαίρα και δύο ποιήματα, ένα πεζοτράγουδο και ένα «μοντέρνο διήγημα» στο περιοδικό Πανελλήνια, όλα γραμμένα το 1923.

Αντιγράφω ένα από τα ποιήματα αυτά, που δημοσιεύτηκε στα Πανελλήνια στις 25 Αυγούστου 1923:

Από τα «Σκόρπια ροδοπέταλα»

Η ελπίδα

Βαργεστισμένο το κορμί μου απ’ το πάλεμα
θέλει να γείρει σε κρεβάτι ανθοστρωμένο,
να νιώσει μύρα, ανατριχίλες να σκορπίζουνται
κι αγνές λαχτάρες στο Εγώ μου το ισκιωμένο.

Έχουν διαβεί τα χρόνια τ’ απονήρευτα,
τα παιδικά, τα ποθητά μου χρόνια
και σε σκοτάδια αγριεμένα ερίχτηκα
να τυραγνιέμαι σε μια άβυσσο αιώνια.

Τον εαυτό μου σαν κατάλαβα πικράθηκε
τι την κατάντια γνώρισα του κόσμου.
Ναι! των ματιών μου άνοιξα τα βλέφαρα
κι είδα το Τίποτε να φτερουγίζει εμπρός μου.

Έχουν σαλέψει της ψυχής τα θέμελα
σαν τη μορφή και τα φτερά του είδα.
……………………………………..
Παντού σκοτάδι. Μόνο κάπου ένα λαμπύρισμα
μου ξαλαφρώνει τη ζωή. Να η ελπίδα!

Αλεξάντρεια Τεύκρος Ανθίας

Προφανώς, το ποίημα γράφτηκε όταν ο Ανθίας, ταξιδεύοντας το 1923 για την Αθήνα, έκανε σταθμό στην Αλεξάνδρεια, όπως με πληροφορεί ο Λ. Παπαλεοντίου. Το επόμενο ποίημα που δημοσίευσε ο Ανθίας στο ίδιο περιοδικό, στις 15.9.1923, φέρει επίσης τον επίτιτλο Από τα «Σκόρπια ροδοπέταλα», αλλά έχει την τοποχρονολογική ένδειξη Κύπρος, 1923.

Για λόγους πληρότητας, ο κατάλογος των δημοσιευμάτων έχει ως εξής:

«Μια ματιά», Σφαίρα, τχ. 241, 6.10.1923, σελ. 2
«Η ελπίδα», Πανελλήνια, τχ. 14(99), 25.08.1923, σελ. 4
«Ο Γολγοθάς», Πανελλήνια, τχ. 17(102), 15.09.1923, σελ. 5
«Γλυκιά βραδιά» (ερωτική πρόζα), Πανελλήνια, τχ. 20(105), 6.10.1923, σελ. 2
«Στη φωτιά» (μοντέρνο διήγημα), Πανελλήνια, τχ. 22(107), 20.10.1923, σελ. 4

Ενδιαφέρον έχει ότι ενώ «Ο Γολγοθάς» δημοσιεύτηκε στη σελίδα με τις συνεργασίες αναγνωστών, το «Στη φωτιά» φιλοξενήθηκε στη λογοτεχνική σελίδα του περιοδικού, παρέα με ένα πεζό ποίημα του Όσκαρ Ουάιλντ, δηλαδή ο Ανθίας την εποχή εκείνη ήταν στο μεταίχμιο της αναγνώρισης.

Στη συνέχεια, παρουσιάζω ένα απόσπασμα από το αφήγημα του Ανθία «Εξομολογήσεις ενός αιθερομανούς» -διότι, όπως είδαμε και στο ποίημα του Λάσκου για το «Μπάγκειον», ο Ανθίας στη δεκαετία του 1920 είχε αποκτήσει το πάθος να εισπνέει αιθέρα, που λειτουργεί ως παραισθησιογόνο.

Αυτό το άγνωστο και ακατάγραφτο ως τώρα αφήγημα άρχισε να δημοσιεύεται το 1929 στη Βραδυνή σε συνέχειες, χωρίς όμως να ολοκληρωθεί η δημοσίευση -σταμάτησε στην 8η συνέχεια για άγνωστους λόγους. Δεν έχει μεγάλη λογοτεχνική αξία, αλλά αποτελεί μια ψηφίδα όχι χωρίς ενδιαφέρον. Έχω πληκτρολογήσει την πρώτη συνέχεια, κι αν υπάρξουν εθελοντές να πληκτρολογήσουν τις άλλες εφτά συνέχειες (που πρέπει να είναι γύρω στις 500 λέξεις η καθεμία) θα το ανεβάσω κάποια στιγμή στο ιστολόγιο.

Οπότε, όσοι είναι πρόθυμοι να αναλάβουν ένα μέρος της δουλειάς, ας το δηλώσουν στα σχόλια και θα τους στείλω με μέιλ μια συνέχεια για να πληκτρολογήσουν!