Ένα λεξικό για την αριστερά

Πριν από δυο-τρία χρόνια, διάβαζα ένα φιλολογικό άρθρο μιας έγκριτης κριτικού στο οποίο γινόταν λόγος για τον Λευτέρη Αποστολου, το ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Στο άρθρο υπήρχε μια υποσημείωση, που μας πληροφορούσε οτι ο Αποστόλου μεταπολεμικά διετέλεσε δήμαρχος Μυτιλήνης. Επειδή κρατάω από τη Μυτιλήνη, κατάλαβα αμέσως ότι αυτό ήταν λάθος. Δήμαρχος Μυτιλήνης δεν ήταν ο Λευτέρης αλλά ο Απόστολος Αποστόλου, ο περίφημος «δάσκαλος» όπως τον αποκαλούσαν (ήταν καθηγητής Χημείας), που παλιότερα είχα παρουσιάσει εδώ αποσπάσματα από τα απομνημονεύματά του. Η κριτικός είχε μπερδέψει τον Λευτέρη Αποστόλου, που δεν είχε άλλωστε καμιά σχέση με τη Μυτιλήνη, με τον Απόστολο. Αλλά δεν μπορεί να τους ξέρει κανείς όλους, οπότε χρειάζονται βοηθήματα.

Ένα βιβλίο που θα βοηθούσε την κριτικό να αποφύγει το λαθάκι, είναι και το βιβλίο για το οποίο θα σας μιλήσω σήμερα, το «Ιστορικό λεξικό του ελληνικού εργατικού κινήματος» του Γιώργου Αλεξάτου. Στη φωτογραφία αριστερά βλέπετε το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης, του 2008. Στο μεταξύ το βιβλίο έχει φτάσει στην τρίτη έκδοση, που έχει ίδιο εξώφυλλο με διαφορά στο όνομα του εκδοτικού οίκου, που έχει αλλάξει.

Στις 318 σελίδες του λεξικού του, ο Αλεξάτος περιλαμβάνει περίπου 1400 λήμματα, για ανθρώπους, οργανώσεις, κόμματα και έντυπα που συνδέονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με το ελληνικό αριστερό κίνημα, από το Αβάντι έως την Ώρα της Αλλαγής (κατά σύμπτωση και το πρώτο και το τελευταίο λήμμα του λεξικού αφορούν εφημερίδες: η πρώτη ήταν όργανο της σοσιαλιστικής Φεντερασιόν των εργατών της Θεσσαλονίκης ενώ η δεύτερη έβγαινε επί δικτατορίας από μια τροτσκιστική οργάνωση στη Δυτική Ευρώπη).

Ο Αλεξάτος, γεννημένος το 1956, είναι ιδιόμορφη, μοναδική θα έλεγα, περίπτωση αυτοδίδακτου ιστορικού και διανοούμενου, αφού έχει τελειώσει νυχτερινό γυμνάσιο, έχει δουλέψει οικοδόμος και συμμετέχει από τα νεανικά του χρόνια στο αριστερό κίνημα, σε διάφορες οργανώσεις και συλλογικότητες, κυρίως της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς. Έχει γράψει κι άλλα βιβλία, ανάμεσα στα οποία το γνωστότερο ίσως είναι το μυθιστόρημα εναλλακτικής ιστορίας Πλατεία Μπελογιάννη, στο οποίο ο εμφύλιος πόλεμος έχει οδηγήσει στη δημιουργία δύο ελληνικών κρατών, μιας λαϊκής δημοκρατίας στον βορρά και ενός βασιλείου στον νότο. Δεν θα μιλήσω γι’ αυτό το βιβλίο γιατί δεν το έχω διαβάσει, όπως άλλωστε δεν έχω διαβάσει το ‘αντίθετο’ μυθιστόρημα εναλλακτικής ιστορίας του Δημήτρη Φύσσα (Πλατεία Λένιν, πρώην Συντάγματος). Έχω φυλλομετρήσει τη μελέτη του Αλεξάτου «Το τραγούδι των ηττημένων«, μια μελέτη για το μεταπολεμικό λαϊκό τραγούδι, και εντυπωσιάστηκα από την πυκνή τεκμηρίωση -αλλά εδώ θα μιλήσω για το Ιστορικό Λεξικό μόνο.

Γιατί να υπάρχει ένα ιστορικό λεξικό του ελληνικού εργατικού κινήματος; Δεν αρκούν οι εγκυκλοπαίδειες; Πέρα από το ότι στην εποχή μας η έντυπη, πολύτομη εγκυκλοπαίδεια τύπου Μπριτάνικας βρίσκεται σε φάση εξαφάνισης, πάρα πολλά λήμματα του λεξικού δεν τα έχει καμιά εγκυκλοπαίδεια είτε επειδή είναι νεότερα (αφού έχει πολλά χρόνια να εκδοθεί έντυπη εγκυκλοπαίδεια στη χώρα μας) είτε επειδή οι συντάκτες της, μην έχοντας την ιδιαίτερη οπτική γωνία του λεξικού, δεν τα έκριναν άξια συμπερίληψης.

Και η Βικιπαίδεια; Πράγματι, πολλά από τα λήμματα του Λεξικού υπάρχουν στη Βικιπαίδεια, αλλά όχι όλα. Έκανα το τεστ του Ζ, δηλαδή είδα ποια λήμματα του Λεξικού που αρχίζουν από Ζ έχουν δικό τους λήμμα στη Βικιπαίδεια (το γράμμα Ζ, επειδή δεν έχει πολλά λήμματα, πάντοτε προσφέρεται για κρίσεις και συγκρίσεις λεξικών). Τα 13 λήμματα από Ζ είναι τα εξής:

Ζάρκος Γιώργης (συγγραφέας, υπάρχει στη Βικιπαίδεια)
Ζαχαριάδης Νίκος (ο ηγέτης του ΚΚΕ, υπάρχει στη Βικιπαίδεια)
Ζαχαρίας Μάνος (σκηνοθέτης, υπάρχει)
Ζάχος Κωνσταντίνος (ηγέτης του εργατικού κινήματος στον Βόλο στις αρχές του αιώνα, δεν έχει λήμμα στη Βικιπαίδεια)|
Ζέη Άλκη (η συγγραφέας, έχει λήμμα στη Βικιπαίδεια)
Ζερβός Ιωάννης (αναρχοσοσιαλιστής Κερκυραίος του τέλους του 19ου αιώνα, δεν έχει λήμμα στη Βικιπαίδεια)
Ζεύγος Γιάννης (ηγέτης του ΚΚΕ, έχει λήμμα στη Βικιπαίδεια ως Ζέβγος)
Ζεύγου-Νισυρίου Καίτη (στέλεχος του ΚΚΕ, σύζυγος του παραπάνω, δεν έχει δικό της λήμμα στη Βικιπαίδεια)
Ζιούτος Γιώργος (μαρξιστής θεωρητικός, δεν έχει λήμμα στη Βικιπαίδεια)
Ζυρίνης Κώστας (σκηνοθέτης και ακτιβιστής, δεν έχει λήμμα στη Βικιπαίδεια)
Ζωγράφος Γιώργος (ο τραγουδιστής, έχει λήμμα στη Βικιπαίδεια)
Ζωγράφος Ζήσης (ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ, δεν έχει λήμμα στη Βικιπαίδεια)
Ζωγράφου Λιλή (η συγγραφέας, έχει λήμμα στη Βικιπαίδεια).

Από τους 13 μόνο οι 7 έχουν λήμμα στη Βικιπαίδεια, άρα το λεξικό αποδεικνύεται χρήσιμο με βάση το ‘τεστ του Ζ’. Προσέξτε ότι ανάμεσα σε αυτούς που δεν υπάρχουν στη Βικιπαίδεια είναι και δύο από τους προδρόμους του εργατικού κινήματος, στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα -γενικά το λεξικό του Αλεξάτου καλύπτει πολύ καλά αυτή την κάπως άγνωστη περίοδο.

Για να πάρετε μια ακόμα γεύση από το λημματολόγιο του Αλεξάτου, ανοίγω το βιβλίο στη μέση περίπου, στη σελ. 150-151 και αντιγράφω τα λήμματα από την αρχή του Κ:

Καββαδίας Νίκος (ο ποιητής)
Καζάκος Κώστας (ο ηθοποιός)
Καζάν Βαγγέλης (ο ηθοποιός)
Καζαντζάκη Γαλάτεια (η συγγραφέας)
Καζαντζάκης Νίκος (ο συγγραφέας)
Καζαντζίδης Στέλιος (ο τραγουδιστής)
Καζέρτας, συμφωνία
Καισαριανή
Κακναβάτος Έκτωρ (ο ποιητής)
Καλαμάρης Νικόλαος (ο ποιητής Ν. Κάλας)
Καλλέργης Λυκούργος (ο ηθοποιός)
Καλλέργης Σταύρος (ο πατέρας του, πρωτοπόρος σοσιαλιστής)

Φυσικά, για να χωρέσουν τα 1400 λήμματα στις 320 σελίδες, ή τα 12 παραπάνω λήμματα σε ένα δισέλιδο, το κάθε λήμμα πρέπει να περιορίζεται στα απολύτως απαραίτητα, ιδωμένα πάντοτε από τη σκοπιά του εργατικού και αριστερού κινήματος. Για παράδειγμα, για τον Νίκο Καββαδία το λήμμα έχει ως εξής: «Ποιητής. Καταγόταν από την Κεφαλονιά, γεννήθηκε το 1910 στο Χαρμπίν της Μαντζουρίας και έζησε από τα παιδιά του χρόνια στον Πειραιά. Εργάστηκε ως ασυρματιστής σε πλοία, και τη δεκαετία του 1940 συμμετείχε στη συνδικαλιστική και αντιστασιακή δράση του ναυτεργατικού κινήματος, συνδέθηκε με το ΚΚΕ και υπήρξε γραμματέας του ΕΑΜ Λογοτεχνών. Πέθανε το 1975. Τα περισσότερα από τα ποιήματά του έχουν μελοποιηθεί«.

Η συμπύκνωση αυτή είναι δύσκολη δουλειά, αλλά ο Αλεξάτος νομίζω πως τα καταφέρνει μια χαρά, κι αυτό είναι το πρώτο του προτέρημα που τον κάνει κατάλληλο για τη σύνταξη ενός τέτοιου λεξικού. Το άλλο του προτέρημα, πολύ σημαντικότερο, είναι ότι στο λεξικό του εντάσσει, χωρίς αποκλεισμούς και μεροληψίες, κινήσεις και ανθρώπους από ολόκληρο το φάσμα του εργατικού και αριστερού κινήματος, αποτιμώντας την προσφορά τους με γενναιοδωρία, χωρίς να τον βαραίνει η αντίληψη «τα στερνά τιμούν τα πρώτα» (την οποία εφαρμόζει ιδίως το ΚΚΕ), δηλαδή χωρίς να διαγράφει την προσφορά μιας ζωής επειδή από ένα σημείο και μετά ο βιογραφούμενος διαφοροποιήθηκε, αποσύρθηκε ή εντάχθηκε σε αντίπαλη παράταξη. Τα στερνά τιμούν τα πρώτα, αλλά χωρίς τα πρώτα δεν θα υπήρχαν τα στερνά. Η αμεροληψία και η νηφαλιότητα του Αλεξάτου δίνουν εγκυρότητα στο λεξικό. Για να φανεί αυτό με ένα παράδειγμα, διαλέγω μιαν αμφιλεγόμενη ηγετική μορφή του αριστερού κινήματος, τον Λεωνίδα Κύρκο και αντιγράφω το εκτενές λήμμα:

Κύρκος Λεωνίδας. Ηγετικό στέλεχος της ανανεωτικής Αριστεράς. Γεννήθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης το 1924 και ήταν γιος του πολιτικού Μιχάλη Κ. [έχει δικό του λήμμα]. Ως φοιτητής της Ιατρικής εντάχθηκε στην ΕΠΟΝ και έγινε μέλος του ΚΚΕ. Το 1948 φυλακίστηκε, καταδικάστηκε σε θάνατο και μετά την απελευθέρωσή του, το 1953, ανέλαβε καθοδηγητικό ρόλο στην ΕΔΑ. Στα 1958-61 ήταν διευθυντής της Αυγής και στα 1958-67 βουλευτής. Φυλακίστηκε από τη δικτατορία των συνταγματαρχών από το 1967 έως το 1972.

Με τη διάσπαση του ΚΚΕ το 1968, συμμετείχε στη συγκρότηση του ΚΚΕ εσωτερικού. Το 1972-73 πρωτοστάτησε στην ανατροπή της μέχρι τότε καθοδήγησης του γραφείου της ΚΕ και στην αλλαγή του πολιτικού προσανατολισμού του κόμματος, υποστηρίζοντας την αξιοποίηση των διαδικασιών φιλελευθεροποίησης του καθεστώτος. Μετά τη δικτατορία, ως μέλος του ΕΓ της ΚΕ, υπήρξε ο εμπνευστής της πολιτικής της Εθνικής Αντιδικτατορικής Δημοκρατικής Ενότητας. Εκλέχτηκε βουλευτής στα 1974, 1977 και 1985 και ευρωβουλευτής στα 1981 και 1984. Το 1985 εκλέχτηκε πρόεδρος του ΚΚΕ εσ. και έθεσε το ζήτημα της μετεξέλιξής του σε μη κομμουνιστικό κόμμα.

Μετά τη διάλυση του ΚΚΕ εσ. και την ίδρυση της Ελληνικής Αριστεράς, το 1987, έγινε πρόεδρος του νέου κόμματος και το 1989 συνυπέγραψε με τον γραμματέα του ΚΚΕ Χαρίλαο Φλωράκη την ίδρυση του Συνασπισμού της Αριστεράς και της Προόδου, του οποίου αναδείχτηκε γραμματέας. Επανεκλέχτηκε βουλευτής στα 1989 και 1990 και υποστήριξε τη συμμετοχή του συνασπισμού στις κυβερνήσεις Τζανετάκη και Ζολώτα. Μετά τη συγκρότηση του Συνασπισμού σε ενιαίο κόμμα, το 1991, παρέμεινε για μικρό διάστημα στην ηγεσία του και κατόπιν αποσύρθηκε από την ενεργό δράση. Το 2010 υποστήριξε την ίδρυση της Δημοκρατικής Αριστεράς. Πέθανε το 2011.

Όπως είδατε κι από το δείγμα του λημματολογίου, το λεξικό του Αλεξάτου δεν περιλαμβάνει μόνο πολιτικούς και συνδικαλιστές, αλλά και διανοούμενους, συγγραφείς, καλλιτέχνες, εφόσον δραστηριοποιήθηκαν στο αριστερό και εργατικό κίνημα (ή συμμετείχαν «στους μετεμφυλιακούς δημοκρατικούς αγώνες», όπως είναι μια συχνή διατύπωση). Δεν κάνει καμιάν αξιολογική κρίση ο Αλεξάτος. Το ότι συμπεριλαμβάνει τον Ρίτσο και τον Βάρναλη, τον Καββαδία και τον Καζαντζάκη, και όχι τον Σεφέρη και τον Ελύτη οφείλεται στο ότι οι πρώτοι συμμετείχαν στο κίνημα και οι δεύτεροι όχι. Και εδώ πάντως, η ματιά του λεξικογράφου είναι πλατιά. Στοιχηματίζω ότι πολλοί αριστεροί αναγνώστες που θα φυλλομετρήσουν το λεξικό θα λένε κάθε τόσο «Μπα, κι αυτός δικός μας ήταν;»

Βέβαια, αν το φυλλομετρήσετε πιθανώς να βρείτε ότι απουσιάζουν κάποιοι που θα έπρεπε να συμπεριλαμβάνονται. Εγώ, για παράδειγμα, θεωρώ ότι θα έπρεπε να έχει το δικό του λήμμα ο γιατρός Τσιρώνης. Λείπουν επίσης ο Μισέλ Καζές και ο Δαβίδ Σουλάμ, εβραίοι κομμουνιστές της Θεσσαλονίκης, οι μόνοι απ΄ όσο ξέρω που διετέλεσαν μέλη της Βουλής των Ελλήνων και που εκτελέστηκαν από τα ναζιστικά στρατεύματα. Θα μου πείτε, εδώ δεν έχει εκπληρώσει η Βουλή των Ελλήνων το στοιχειώδες χρέος να τιμήσει τα δυο μέλη της. Δίκιο θα έχετε.

Λεξικό με τέτοιον όγκο πληροφοριών, όταν βγαίνει από έναν μόνο άνθρωπο, είναι αναπόφευκτο να έχει λάθη. Εγώ όταν το πήρα, τα Χριστούγεννα που είχα πάει σε μια παρουσίασή του από τα ΑΣΚΙ, άρχισα να το φυλλομετράω, πηδώντας από το ένα λήμμα στο άλλο, και βρήκα μερικά λάθη (όχι πολλά), που τα έστειλα με μέιλ στον συγγραφέα για να τα ενσωματώσει στην επόμενη έκδοση -διότι, και εδώ είναι το ενδιαφέρον, μέσα σε έξι χρόνια το λεξικό έχει κάνει τρεις εκδόσεις, που σημαίνει ότι βρίσκει ανταπόκριση στο κοινό. Προσωπικά το συστήνω θερμά.

Ας γυρίσουμε όμως στο λαθάκι της κριτικού που μπέρδεψε τους δυο Αποστόλου, που είδαμε στην αρχή του άρθρου. Το λεξικό του Αλεξάτου θα βοηθούσε στο να ξεδιαλύνει η σύγχυση, διότι στο λήμμα που έχει για τον Λευτέρη Αποστόλου αναφέρει ότι μετά τον εμφύλιο ήταν πολιτικός πρόσφυγας, άρα δεν μπορούσε να εκλεγεί δήμαρχος Μυτιλήνης. Ωστόσο, το λεξικό του Αλεξάτου δεν έχει λήμμα για τον Απόστολο Αποστόλου, τον επί σειρά ετών δήμαρχο Μυτιλήνης. Και μάλλον καλά κάνει και δεν έχει, γιατί μια τέτοια διεύρυνση του λημματολογίου του θα οδηγούσε σε απαγορευτικό αριθμό σελίδων.

Παλιότερα, σε ανύποπτο χρόνο που λέμε, είχα σκεφτεί τη δυνατότητα να συγκροτηθεί ένα πολύ πληρέστερο βιογραφικό αρχείο του αριστερού κινήματος, που θα μπορούσε να περιλαμβάνει πολύ περισσότερα ονόματα, πολλές χιλιάδες ας πούμε (π.χ. όσους βγήκαν δήμαρχοι ή βουλευτές της αριστεράς, τους προέδρους εργατικών σωματείων, τους καπετάνιους της αντίστασης κτλ.) Κάτι τέτοιο αναγκαστικά θα είναι σε ηλεκτρονική μορφή, και βέβαια χρειάζεται συλλογική δουλειά, είτε μέσα από έναν φορέα όπως τα ΑΣΚΙ είτε εθελοντικά με ένα σχήμα τύπου Βίκι. Κάποιες συζητήσεις σχετικές έχουν γίνει και, ποιος ξέρει, κάποτε μπορεί να δει το φως και μια τέτοια πρωτοβουλία.

Ως τότε όμως θα έχουμε το βιβλίο του Αλεξάτου.