Θα θέλατε ακόμα ένα ερωτόμηλο;

Το σημερινό άρθρο είναι επανάληψη παλιότερου, που τη ζήτησε φίλος, και συμφώνησα, αφού είμαστε ακόμα υπό την επήρεια της καλοκαιρινής χαλάρωσης και βάζουμε κάμποσες επαναλήψεις, δεδομένου μάλιστα ότι έχουν περάσει τέσσερα χρόνια και βάλε από την αρχική δημοσίευση. Ενσωματώνω εδώ υλικό από τα σχόλια της πρώτης δημοσίευσης.

Και ποιος θα έλεγε όχι σε έναν καρπό με τόσο ωραίο όνομα. Αλλά ποιο είναι το ερωτόμηλο; Θα μπορούσα να το βάλω για κουίζ, αλλά δυστυχώς η λέξη γκουγκλίζεται (σχεδόν τίποτε δεν μένει πια κρυφό από το άρπαγο μάτι του) κι έτσι θα μου το χαλάσει, αν όμως αντέχετε να μην γκουγκλίσετε, προσπαθήστε να μαντέψετε: ποιος είναι ο καρπός που τον είπαν κάποτε ερωτόμηλο, αλλά η ονομασία δεν έπιασε;

.

.

.

.

.

 

Να το πάρει το ποτάμι;

Δεν είναι εξωτικός καρπός, δεν είναι άγνωστο τροπικό φρούτο, δεν θα το λέγαμε καν φρούτο, είναι η κοινότατη –αλλά και πολυαγαπημένη– ντομάτα. Η ντομάτα μάς ήρθε από την Αμερική, όπως και η πατάτα άλλωστε. Φαίνεται μάλιστα ότι τομάτλ ή κάπως έτσι λέγονταν στη γλώσσα ναχουάτλ μια άλλη ποικιλία ντομάτας, κίτρινη. Πάντως, ο πρώτος Ευρωπαίος που έγραψε για την ντομάτα, ένας Ιταλός, το 1544, την είπε pomo d’oro, χρυσόμηλο, κι έτσι λέγεται ακόμα και σήμερα η ντομάτα στα ιταλικά, pomodoro.

Για τη ντομάτα πίστευαν, κυρίως οι Άγγλοι, ότι είναι δηλητηριώδης (και πράγματι τα φύλλα της είναι τοξικά), με αποτέλεσμα να αργήσει η εισαγωγή της στην Αγγλία και τις αμερικάνικες αποικίες της. Οι Γάλλοι, πάλι, πίστευαν πως έχει ιδιότητες αφροδισιακές και γι’ αυτό τη βάφτισαν pomme d’amour, μήλο του έρωτα, ονομασία που πέρασε και στα αγγλικά (love apple) και (χωρίς να επικρατήσει) και στα ελληνικά, ερωτόμηλο. Η λέξη tomate έγινε δεκτή μόλις το 1835 στο λεξικό της γαλλικής Ακαδημίας, ως τότε τη λημματογραφούσαν ως pomme d’amour ή pomme d’or. Να προσθέσω ότι στα σημερινά γαλλικά pomme d’amour είναι ένα μήλο με επικάλυψη από κόκκινη σκληρή καραμέλα, που πουλάνε στα λούνα-παρκ.

Στην Ελλάδα, η ντομάτα ήρθε γύρω στο 1818, λέει ο Γεννάδιος στο φυτολογικό λεξικό του, από καπουτσίνους μοναχούς στην Αθήνα. Την είπαμε τομάτα ή ντομάτα (από την συμπροφορά με το άρθρο στην αιτιατική: την τομάτα > τη ντομάτα), αλλά πομιντόρι στα Επτάνησα (δάνειο από τα ιταλικά, και δη από τον πληθυντικό).

Στη Γεωργική του Οικονομία, έργο του 1835, ο πρωτοπόρος Γρηγ. Παλαιολόγος αποκαλεί «φραγκομελιτζάνα» τον νιόφερτο καρπό, αλλά αναφέρει ότι χυδαϊστί λέγεται τομάτα, καθώς και χρυσόμηλο, όπως επιχείρησαν να αποδώσουν κάποιοι το πομοντόρο. (Ο όρος χρυσόμηλο έχει κατά καιρούς χρησιμοποιηθεί για διάφορους καρπούς

Στην Κύπρο τη λένε πομιλόρι τη ντομάτα και πομιλορκά τη ντοματιά. Από το pomodoro, αλλά δεν μου είναι σαφής η ακριβής διαδρομή. Στα τούρκικα, η ντομάτα λέγεται domates, στον ενικό, διότι έτσι τις διαλαλούσε ο ρωμιός μανάβης.

Στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, πάντως, η ντομάτα λέγεται κάπως σαν “τομάτο”, αν και για την προφορά της στα αγγλικά υποτίθεται ότι έχουν κλείσει σπίτια, αν πιστέψουμε το τραγούδι. Όχι όμως σε όλες: στα ρωσικά είναι παμιντόρ και στα πολωνικά pomidor. Επίσης, αν οι Ιταλοί την είπαν χρυσό μήλο κι οι Γάλλοι ερωτόμηλο, οι Αυστριακοί πλειοδότησαν και αποκάλεσαν τη ντομάτα «παραδείσιο μήλο» (Paradeisapfel και Paradeiser), ονομασία που πέρασε στα σέρβικα, παραντάιζ (Парадајз) ενώ οι τσέχοι το εκσλάβισαν σε rajče.

Αλλά δεν τελειώσαμε με τα ονοματολογικά της ντομάτας. Μια μέρα που ψώνιζα στη λαϊκή στη γειτονιά μου πρόσεξα που σε δυο πάγκους με ντοματάκια έγραφε «κομιντόρια». Αυτό, σκέφτηκα, είναι παραφθορά του «πομοντόρια», που είναι βέβαια δάνειο από τα ιταλικά. Το γιώτα είπαμε εξηγείται, δάνειο από έναν χωρισμένο πληθυντικό (pomi d’oro), το αρχικό κάπα όμως δεν εξηγείται και τόσο.

Στο γκουγκλ βρίσκω πολλά πομοντόρια, αλλά λιγότερες αναφορές σε κομοντόρια και σε κομιντόρια. Ωστόσο, βρίσκω τα κομιντόρια αφενός στην ιστοσελίδα ενός ντοματέμπορου, και αφετέρου σε λευκαδίτικη εφημερίδα που αναρωτιέται: – Μα είναι δυνατόν να έχουν κάνει το σπίτι του Βαλαωρίτη μανάβικο με καστραβέτσα και κομιντόρια; (Καστραβέτσι είναι το αγγούρι, σλάβικο δάνειο αυτό, το είχαμε παλιότερα συζητήσει εδώ).

Επίσης, υπάρχει σήμερα ένα ποίημα του Κοτζιούλα (έκδοση 1953), που λέει
μα είχε έναν τάλαρο με πιπεριές καυτές
μαζί με κομποδόρια αγένωτα
(Τάλαρος, λέξη ομηρική, μεγάλο καλάθι, που κάποιοι ελληνοβαρεμένοι τη θέλουν να είναι η αρχή του τελάρου και του τάλιρου).

Και υποθέτω πως τα κομποδόρια είναι τα κομιντόρια-κομοντόρια-πομοντόρια, όπου το μπ θα έγινε από παρετυμολογική επιρροή (κόμπος), εξόν κι αν είναι διαλεκτικό δάνειο από την αντικρινή Ιταλία (ο Κοτζιούλας ήταν Ηπειρώτης), αφού στις διάλεκτες της Απουλίας οι ντομάτες είναι pimbiduru.

Τώρα, τα κομιντόρια ή κομοντόρια ή πομοντόρια ή πομιντόρια είναι τα ντοματάκια, οι μικρές ωοειδείς ντομάτες· εκτός ίσως από τα Επτάνησα, όπου το λευκαδίτικο παράδειγμα μας λέει ότι ίσως εκεί πομιντόρια να είναι γενικώς οι ντομάτες. Βέβαια, ο Μπουκανιέρος θα σας πει ότι εκείνος ντομάτες τις έλεγε στσου Κορφούς.

Πάντως, αν και ήρθαν σχετικά αργά στην Ελλάδα, οι ντομάτες εγκλιματίστηκαν απόλυτα και θεωρούνται, και δίκαια, όχι απλώς αναπόσπαστο στοιχείο του διαιτολογίου μας αλλά κορώνα στο κεφάλι μας. Μάλιστα, ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο που είχα διαβάσει στην ελληνική έκδοση της Μοντ Ντιπλοματίκ έλεγε ότι είμαστε οι κατεξοχήν ντοματοφάγοι, με 60 κιλά κατά κεφαλήν ετήσια κατανάλωση ντομάτας, τα διπλάσια από Δανούς και Ιταλούς που έρχονται δεύτεροι. Το άρθρο αυτό έχει πολλά ενδιαφέροντα, για τα θερμοκήπια της Αλμέριας και τους μετανάστες που δουλεύουν σκλάβοι και τις ορμόνες, και σας συνιστώ να το διαβάσετε.

Έχει γραφτεί και Ωδή στη ντομάτα, και παραθέτω ένα απόσπασμά της:

ΩΔΗ ΣΤΗΝ ΝΤΟΜΑΤΑ
Δυστυχώς πρέπει να σε δολοφονήσουμε:
βυθίζεται το μαχαίρι στη ζωντανή σου σάρκα,
τα κόκκινα εντόσθιά σου, ένας ήλιος φρέσκος, βαθύς, ανεξάντλητος
γεμίζει τις σαλάτες της Χιλής,
παντρεύεται πρόθυμα με το καθαρό κρεμμύδι
και για να το γιορτάσουν, αφήνεται να πέσει λάδι,
γιος ουσιώδης της ελιάς,
πάνω στα μισάνοιχτα ημισφαίρια τους,
προστίθεται το πιπέρι, το άρωμα του,
το αλάτι, ο μαγνητισμός σου…

Το έγραψε ο Πάμπλο Νερούντα, αλλά αν δεν ήταν η αναφορά στη Χιλή, θα το λέγαμε ελληνικό, τόσο οικείες μάς είναι οι εικόνες. Ωστόσο, οι τωρινοί ποιητές μας, αν και κάποιους θα αδικώ, δεν καταδέχονται έστω και να αναφέρουν τη ντομάτα στην ποίησή τους, όχι να της αφιερώσουν και Ωδή! Εδώ έβαλε ο Ρίτσος τα φρέσκα φασολάκια και πέσαν να τον φάνε. Άσε που η ντομάτα δεν είναι τρισχιλιετής.

Όμως, αν οι ντομάτες μπήκαν στη ελληνική ζωή ορμητικότατα, υπάρχει κι άλλος ένας τομέας, πέρα από την ποίηση, στον οποίο δεν έχουν διεισδύσει. Είναι η γλώσσα, δηλαδή η φρασεολογία και παροιμιολογία. Βλέπετε, η γλώσσα είναι συντηρητική και οι στερεότυπες φράσεις και οι παροιμίες είναι το πιο συντηρητικό της κομμάτι· απηχούν μια Ελλάδα αγροτική που δεν υπάρχει πια, και μάλιστα πριν από τον 19ο αιώνα. Μπορεί η μνήμη μου να με γελάει, αλλά ελάχιστες είναι οι παροιμίες ή οι ιδιωματικές φράσεις με τις ντομάτες, ενώ, για παράδειγμα, το σύκο ή ακόμα και το ταπεινό αγγούρι που είναι μαζί μας από πιο παλιά έχουν πολύ μεγαλύτερη παροιμιακή παρουσία. Πήγα να πω ότι καμιά παροιμία και φράση δεν υπάρχει με ντομάτες, αλλά ψάχνοντας στα κιτάπια μου βρήκα το «θα μας πάρουν με τις ντομάτες», που είναι βέβαια παραλλαγή του «θα μας πάρουν με τα λεμόνια», καθώς και το δίστιχο «απ’ όλα τ’ άστρα τ’ ουρανού μ’ αρέσουν οι ντομάτες / κι απ’ όλα τα πετούμενα μ’ αρέσουν οι πατάτες», που λέγεται σε περιπτώσεις ασυναρτησίας και που, αν δεν κάνω λάθος, είναι ξεσηκωμένο από τον Καραγκιόζη (το τραγουδάει, ίσως, ο Μορφονιός). Θυμάμαι επίσης όταν ήμασταν πιτσιρικάδες που λέγαμε «Σταμάτα, σταμάτα – σου ’ρχεται ντομάτα» αλλά δεν ξέρω αν έγινε παροιμιακό. Όπως ντομάτα λέγαμε και το μπόλικο αίμα στις κινηματογραφικές ταινίες.

Ερωτόμηλο όμως, όχι, δεν τη λέγαμε. Ούτε και λέγεται θαρρώ πια πουθενά. Διότι στα γαλλικά σουπερμάρκετ βρίσκω πάμπολλες (και πανάκριβες) ποικιλίες ντομάτας: μαύρες, πράσινες, κίτρινες, πορτοκαλιές, κάτι μικρούλες μυτερές που τις λένε coeur de pigeon, καρδιά περιστεριού, και κάτι άλλες μεγάλες, με βαθιές ραβδώσεις, που τις λένε coeur de boeuf, καρδιά βοδιού. Αλλά ερωτόμηλο όχι.