Το χαράμι και η Μπόκο Χαράμ

Με ρώτησε ένας φίλος αν η οργάνωση Μπόκο Χαράμ, για την οποία ακούμε κάθε τόσο στις ειδήσεις ότι κάνει φριχτά εγκλήματα στη Νιγηρία, έχει κάποια σχέση, το όνομά της δηλαδή, με τη λέξη «χαράμι». Η σύντομη απάντηση είναι «ναι», αλλά αν δίναμε μόνο σύντομες απαντήσεις δεν θα είχαμε ιστολόγιο. Κατά σύμπτωση, είχα παλιότερα γράψει για τη λέξη «χαράμι», που έχει μεγάλο ετυμολογικό ενδιαφέρον, πριν από τέσσερα χρόνια -όχι όμως για τη Μπόκο Χαράμ, αφού τότε η ισλαμική σέχτα της Νιγηρίας ακουγόταν πολύ λιγότερο. (Κατά σύμπτωση, το παλιό εκείνο άρθρο είχε δημοσιευτεί τη μέρα που μάθαμε τον σεισμό και την έκρηξη στη Φουκουσίμα, κι έτσι πέρασε, μοιραία, σε δεύτερη μοίρα). Ευκαιρία είναι λοιπόν να αναδημοσιεύσω το παλιό εκείνο άρθρο, επαυξημένο τώρα.

Και θα ξεκινήσουμε ακριβώς με τη Μπόκο Χαράμ, την αλλόκοτη φονταμενταλιστική σουνιτική σέχτα που θέλει να επιβάλει τη σαρία στη Νιγηρία -βέβαια, επειδή εδώ λεξιλογούμε, δεν θα συζητήσω τα εγκλήματα της οργάνωσης, ούτε τις ιδιομορφίες της, ούτε για ποιο λόγο έχει ριζώσει στη βορειοανατολική Νιγηρία -αν θέλετε, τα σχολιάζετε εσείς. Εγώ θα πω για το όνομά της. Το Boko Haram δεν είναι το επίσημό της όνομα (αυτό είναι Jamā‘atu Ahli is-Sunnah lid-Da‘wati wal-Jihād – λαός αφοσιωμένος στις διδαχές του Προφήτη για τη τζιχάντ, ή κάτι τέτοιο). Όμως, η κοινή της ονομασία είναι Μπόκο Χαράμ. Η πρώτη λέξη, boko, της γλώσσας Χάουσα, αρχικά σήμαινε «πλαστός», αλλά έχει φτάσει να εννοεί, στη Νιγηρία, τα μη θρησκευτικά σχολεία, τη δυτικού τύπου εκπαίδευση. Κάποιοι πιστεύουν ότι αποτελεί παραφθορά του αγγλικού book, βιβλίο. Η δεύτερη λέξη είναι το αραβικό «χαράμ», απαγορευμένος -άρα, «η δυτική εκπαίδευση είναι απαγορευμένη», και όντως η συγκεκριμένη οργάνωση είναι εντελώς αρνητική απέναντι σε κάθε ευρωπαϊκή επιρροή.

Παραδέχομαι ότι η προηγούμενη παράγραφος απαρτίζεται από πληροφορίες παρμένες κυρίως από τη Βικιπαίδεια, κι αν υπάρχει κάποιο λάθος ή ανακρίβεια μετά χαράς θα τη διορθώσω. Προχωράμε στο haram, χαράμ, το χαράμι δηλαδή, μια λέξη που εμείς την πήραμε από τα τούρκικα, αλλά έχει αραβική αρχή. Από την ίδια τριγράμματη αραβική ρίζα, χ-ρ-μ, έχουμε κι άλλες δύο λέξεις που έχουν περάσει στη γλώσσα μας. Η μία είναι το χαρέμι, όσο για την τρίτη σας αφήνω να προσπαθήσετε να την μαντέψετε -κι αν δεν τη βρείτε θα την πούμε παρακάτω.

Λοιπόν, έχουμε τη ρίζα χ-ρ-μ, και το αραβικό ρήμα harama, «αυτός απαγόρεψε», απ’ όπου η αραβική λέξη harim, «ιερό, απαγορευμένο». Χρησιμοποιείται για πράγματα απαγορευμένα αλλά και που αφιερώνονται στον Θεό, δηλ. ξεχωρίζουν από τα άλλα και απαγορεύεται να μπαίνουν σε κοινή χρήση. Είναι δηλαδή: το άβατο, το απαγορευμένο· και μ’ αυτή την έννοια προέκυψε και το χαρέμι, που είναι ένα μέρος άβατο για όλους εκτός από τον αφέντη του σπιτιού.

Από την ίδια ρίζα παράγεται και το χαράμι, που σε μας έχει θέση επιρρήματος και σημαίνει «μάταια» -όλες μας οι θυσίες πήγανε χαράμι, ας πούμε· σταματώ όμως εδώ την πολιτικολογία και συνεχίζω. Στα τούρκικα, haram είναι το απαγορευμένο από τη θρησκεία, το παράνομο, το αθέμιτο, το κακό. Harami είναι ο ληστής (που πέρασε και στα ελληνικά, χαραμής, και που έγινε και επώνυμο).

Χαράμ ολσούν είναι κατάρα, που έχει περάσει και στα ελληνικά: «χαράμι να σου γίνει», δηλαδή να μην το χαρείς, στο λαιμό να σου κάτσει. Πολύ ωραία είχε πει η Μοσχολιού το «Χαράμι» του Σουγιούλ (σε στίχους Τραϊφόρου)

Εκ πρώτης όψεως φαίνεται αντιφατικό να χρησιμοποιείται η ίδια ρίζα για πράγματα αφενός ιερά και αφετέρου αθέμιτα, απαγορευμένα από τη θρησκεία, αλλά δεν είναι και τόσο παράλογο. Βασική σημασία είναι ότι τα πράγματα αυτά είναι απροσπέλαστα, χωρίζονται από τον καθημερινό κόσμο: είτε επειδή είναι ιερά, είτε επειδή είναι απαγορευμένα. Και το ιερό, άλλωστε, απαγορευμένο είναι.

Ο Αδαμάντιος Κοραής στα Άτακτα λέει μερικά ενδιαφέροντα για τη λέξη. Ό,τι χωρίζεται από τα άλλα, χωρίζεται ή ως εξαίρετον και διαλεκτόν ή ως αχρείον και απορρίψιμον. Εις την πρώτην σημασίαν λέγονται αναθέματα ή αναθήματα, αδιαφόρως (διότι και τα δύο παράγονται από το Ανατίθημι), όσα καθιερώνονται εις τον Θεόν, οποία είναι τα στολίσματα των ναών· η κοινή χρήσις των Ελλήνων τα ονομάζει διά του η, ως ο Ησύχιος: «Ανάθημα, κόσμημα». (Έχει πολύ περισσότερα, διαβάστε τα εδώ)

Στα εβραϊκά χερέμ είναι τα αφιερωμένα προς καταστροφή αντικείμενα, που μεταφράστηκαν ανάθεμα στη μετάφραση των Εβδομήκοντα, και κυρίως αυτή η μετάφραση και τα μετέπειτα εκκλησιαστικά κείμενα συνέβαλαν στο να αλλάξει σημασία η λ. ανάθεμα από ‘αφιέρωμα’ σε ‘κατάρα’. Χερέμ στα εβραϊκά είναι και ο αποσυνάγωγος. Σε ένα διήγημα του Παπαδιαμάντη, ο ρωμιός πλοίαρχος που καυγαδίζει  με τους εβραίους χαμάληδες που αρνούνται να του δουλέψουν επειδή είναι Σάββατο, άρα αργία γι’ αυτούς, κηρύσσεται «χαραμάδος» (αυτός είναι κι ο τίτλος του διηγήματος και πρέπει να είναι στα λαντίνο, αφού το -άδο μαρτυράει την ισπανική μετοχή.) Ο χαραμάδος είναι αποσυνάγωγος και κανείς εβραίος δεν τον εξυπηρετεί πια.

Το χαράμι έχει αντίθετό του το χαλάλι. Όταν λέμε «χαλάλι οι κόποι που έκανα» το λέμε με ικανοποίηση, ότι έπιασαν τόπο· ή ότι τον συγχωρούμε τον άλλον: δεν πειράζει αυτό που έκανες, χαλάλι σου. Το χαλάλι είναι κι αυτό τουρκικό δάνειο, δεν έχει σχέση με το «χαλάω», έχει κι αυτό θρησκευτική διάσταση στα αραβικά, όμως το θέμα αξίζει άλλο άρθρο.

Είχα πει πιο πάνω ότι η τριγράμματη ρίζα χ-ρ-μ έχει δώσει τρεις λέξεις στη γλώσσα μας. Το χαράμι, το χαρέμι και…. Ποια είναι η τρίτη λέξη;

Δεν είναι η χαραμάδα, παρά το «χαραμάδος» που ανέφερα πιο πάνω· η χαραμάδα είναι ντόπια, από το ρ. χαράσσω. Από κει και το χάραμα, η αυγή. Ούτε είναι το χάρμα, που κι αυτό ντόπιο είναι, από το «χαίρω», ούτε το χαρμάνι, που είναι περσικό. Η τρίτη λέξη της παρέας, πλάι στο χαρέμι και στο χαράμι, είναι το χράμι. Το οποίο χράμι, μπορεί στα καθ’ ημάς να είναι μάλλον ταπεινό, αλλά ο τουρκοαραβικός πρόγονός του, το ihram, έχει για τους μωαμεθανούς ιερή σημασία: είναι το ένδυμα των προσκυνητών που πηγαίνουν στη Μέκκα. Φτηνό άσπρο λινό ύφασμα, αλλά ιερό. Το χράμι δεν πάει χαράμι.

Από το χαράμι βγαίνει και ο χαραμοφάης, αυτός που συντηρείται από άλλους, που ζει σε βάρος άλλων ή που αμείβεται χωρίς να παράγει έργο (ορισμοί ξεσηκωμένοι από το λεξικό Μπαμπινιώτη). Ο Κοραής στον καιρό του προτιμούσε το «χαραμοφάγος», που δεν έπιασε, ίσως επειδή είναι υβρίδιο μιας λαϊκής λέξης με λόγια κατάληξη, κάτι σαν να φοράς σμόκιν με σαγιονάρες. Τα λέει όμως ωραία ο σεβαστός Αδαμάντιος: Τοιούτοι χαραμοφάγοι είναι οι τύραννοι, οι δεσπόται, οι ολιγαρχικοί, εις ένα λόγον όλοι οι από κόπους εργαζομένων τρεφόμενοι αργοί.

Χαράμι να τους γίνει.