Απόψε στου Θωμά

Σήμερα είναι Δευτέρα του Θωμά, που τη θεωρούσα αποφράδα μέρα όταν ήμουν μαθητής, και φαντάζομαι και σήμερα έτσι θα τη θεωρούν τα παιδιά. Αλλά η ονομασία της μέρας είναι καταχρηστική: ο Θωμάς δεν γιορτάζει σήμερα, χτες ήταν η γιορτή του -αλλά χτες, Κυριακή του Θωμά, ήταν αργία, οπότε σε σχολεία και γραφεία οι ευχές θα δοθούν σήμερα. Το ιστολόγιο δεν είχε αργία, αλλά την Κυριακή έχει δικό του πρόγραμμα, οπότε θα ευχηθεί τον Θωμά σήμερα.

Μόνο τον Θωμά; Όχι, υπάρχει και η Θωμαή, αλλά είναι πολύ σπανιότερο σαν όνομα. Όχι ότι ο Θωμάς είναι όνομα ιδιαίτερα συχνό: στην έρευνα του Χάρη Φουνταλή για τη συχνότητα των ελληνικών ονομάτων ο Θωμάς είναι 26ος στους άντρες (ανάμεσα στον Σωτήρη και τον Στέφανο) -δεν το λες και πολύ συχνό. Η Θωμαή όμως είναι στην 96η θέση στις γυναίκες, σαφώς σπανιότερη.

Ο Θωμάς ανήκει σε μια κατηγορία ονομάτων, συνήθως δισύλλαβων, που δεν έχουν διαδεδομένο χαϊδευτικό, γιατί δεν υπάρχει η ανάγκη για υποκορισμό αφού το όνομα είναι σύντομο -άλλα ονόματα της κατηγορίας αυτής είναι ο Σταύρος, ο Παύλος, ο Λουκάς, ο Λάμπρος, ο τρισύλλαβος Άγγελος και άλλα. Βέβαια, στην εποχή μας η χρήση ανεπίσημων τύπων ονομάτων (ξέρετε, Νίκος αντί Νικόλαος, Γιάννης αντί Ιωάννης κτλ.) έχει συρρικνωθεί αρκετά, ενώ απειλούνται με εξαφάνιση οι ανεπίσημοι τύποι που έχουν υποκορισμό (Τάκης, Λάκης, Μάκης κτλ.). Μια αιτία είναι ότι η μωροφιλοδοξία των μανάδων και των μπαμπάδων δεν ανέχεται ο κανακάρης τους να είναι σκέτος Κώστας ή (θού Κύριε) Αλέκος’ όχι! θέλουμε το όνομα ακέραιο, πολυσύλλαβο, αρχοντικό -και μεγαλώνουμε, τόχω ξαναγράψει, γενιές άνεργων αυτοκρατόρων, Κωνσταντίνους, Αλέξανδρους και.. Ιωάννηδες. Ο άλλος λόγος, που δεν τον έχω ξαναγράψει αλλά νομίζω πως ισχύει, είναι ότι πολλές φορές δίνουμε το όνομά μας με τον επίσημο τύπο σε διάφορες υπηρεσίες, από τις κρατικές μέχρι το ιμέιλ μας, κι αυτό μας συνοδεύει και εμφανίζεται παντού -και εδραιώνεται. Τέλος της παρένθεσης όμως.

Ούτε έχω υπόψη μου πολλές τοπικές παραλλαγές του ονόματος του Θωμά, ή τουλάχιστον δεν μου έρχονται στο νου. Υπάρχει το ηπειρώτικο «Σιώμος» (έχει δώσει και επίθετο), όπως επίσης και το κυπριακό Τουμάζος, που πρέπει να είναι επιρροή από τα ιταλικά. Αν ξέρετε κι άλλες τοπικές παραλλαγές, ευχαρίστως να τις δούμε στα σχόλια.

Ο πρώτος Θωμάς στην ελληνική γλώσσα ήταν ο μαθητής του Ιησού, και το όνομα Θωμάς ετυμολογείται από το αραμαϊκό te’oma που θα πει «δίδυμος». Ο απόστολος Θωμάς δεν λεγόταν Θωμάς, αλλά Ιούδας -και ήταν δίδυμος. Από τα ελληνικά της Βίβλου το όνομα πέρασε στις υπόλοιπες γλώσσες της Ευρώπης, όπου το Θ συνήθως αποδόθηκε Τ -με εξαίρεση τα ρώσικα, που το ελληνικό Θ το μετατρέπουν σε Φ και ο Θωμάς είναι Φομά. Η εντύπωσή μου ήταν ότι το αγγλικό Τόμας (και Τομ) είναι αρκετά συχνότερο, αλλά σε κάτι ιστοσελίδες που ανέτρεξα είδα ότι και στις ΗΠΑ το όνομα Thomas τώρα βρίσκεται στην 27η θέση -ενώ τον 19ο αιώνα ήταν στην πρώτη δεκάδα.

Ένας λόγος που θα εξηγούσε την όχι πολύ μεγάλη δημοτικότητα του Θωμά είναι ότι παροιμιωδώς ο Θωμάς, ο απόστολος Θωμάς, αποκαλείται άπιστος, επειδή, όταν οι άλλοι μαθητές τού είπαν ότι ο Ιησούς αναστήθηκε, εκείνος (που έλειπε από τη συνάντηση) αρνήθηκε να πιστέψει αν πρώτα δεν έβλεπε τα σημάδια απ’ τα καρφιά στα χέρια του Ιησού και δεν τα ψηλάφιζε: Ἐὰν μὴ ἴδω ἐν ταῖς χερσὶν αὐτοῦ τὸν τύπον τῶν ἥλων καὶ βάλω τὸν δάκτυλόν μου εἰς τὸν τύπον τῶν ἥλων καὶ βάλω μου τὴν χεῖρα εἰς τὴν πλευρὰν αὐτοῦ͵ οὐ μὴ πιστεύσω. (Ιω. 20.25).

Από αυτό το επεισόδιο, έμεινε παροιμιώδης και η φράση «θέτω το δάχτυλο/τον δάκτυλο/τα δάχτυλα εις τον τύπο των ήλων» ή, όπως το λένε πολλοί (που δεν το θεωρώ λάθος, αλλά το συζητάμε στα σχόλια αν θέλετε) «επί τον τύπο των ήλων», που λέγεται όταν κάποιος ζητάει χειροπιαστές αποδείξεις για ένα θέμα χωρίς να αρκείται στις λεκτικές διαβεβαιώσεις. Και βέβαια, από το ίδιο επεισόδιο έχουμε και την παροιμιώδη φράση «είναι άπιστος Θωμάς», που βασίζεται σε λόγια του Ιησού: Φέρε τὸν δάκτυλόν σου ὧδε καὶ ἴδε τὰς χεῖράς μου͵ καὶ φέρε τὴν χεῖρά σου καὶ βάλε εἰς τὴν πλευράν μου͵ καὶ μὴ γίνου ἄπιστος ἀλλὰ πιστός -κι όταν ο Θωμάς απάντησε «ο κύριος και ο Θεός μου» ο Ιησούς δεν το άφησε να πέσει κάτω και συνέχισε: Ότι εώρακάς με πεπίστευκας; Μακάριοι οι μη ιδόντες και πιστεύσαντες.

Άπιστος βέβαια με τη σημασία «δύσπιστος», αλλά δεν θέλει πολύ για να μείνει η ρετσινιά. Κι έτσι, λέμε παροιμιακά «άπιστο Θωμά» όποιον πείθεται δύσκολα και σε πληθυντικό «οι άπιστοι Θωμάδες» -για παράδειγμα, ένας υπουργός είχε πει, στα εγκαίνια ενός έργου, «κι όμως, οι άπιστοι Θωμάδες αμφισβητούσαν ότι το έργο αυτό θα γινόταν πραγματικότητα». Καμιά φορά, η ιδιότητα θεωρείται ότι μεταβιβάζεται και σε όσους έχουν το όνομα αυτό -ας πούμε, στον Βασιλικό του Μάτεση, σε έναν διάλογο ένας ήρωας λέει σε έναν άλλο, που λέγεται Θωμάς: Θωμά σε λένε και Θωμάς είσαι, δεν πιστεύεις ποτέ τίποτες. Και σε μια συλλογή σαντορινιών φράσεων βρίσκω και το «Είναι ο Θωμάς ο απίστευτος».

Άλλη φράση ή παροιμία με τον Θωμά δεν ξέρω -αν έχετε να συμπληρώσετε θα την ακούσω ευχαρίστως. Στη γλώσσα μας πάντως υπάρχει και ο όρος «θωμισμός», που είναι η θεολογική και φιλοσοφική διδασκαλία του Θωμά του Ακινάτη. Υπάρχει και η Καλύβα του μπαρμπαΘωμά, αλλά ο όρος δεν έχει γίνει παροιμιώδης στα ελληνικά, όπως είναι στα αγγλικά όπου, αν δεν σφάλλω, σημαίνει ή σήμαινε τον τύπο του υποτακτικού και εργατικού μαύρου που ήταν αρεστός και ανεκτός από τους λευκούς. Έχουμε επίσης τους Τόμμυδες, όπως αποκαλούνταν διεθνώς οι Βρετανοί στρατιώτες, ιδίως στον Πρώτο Παγκόσμιο (μάλιστα, το τυπικό ψευτονοματεπώνυμο ήταν Tommy Atkins), έχουμε και τη μνημειώδη για τους ηλικιωμένους σαν κι εμένα ροκ όπερα των Χου, το Τόμμυ, αλλά θα το σταματήσω εδώ διότι δεν θέλω να διεθνοποιηθεί το θέμα.

Πάντως, στην εποχή μας έχουμε ανάγκη τον Θωμά. Ο Θωμάς είναι άπιστος με την αρχαιοελληνική έννοια της λέξης, του νάφε και μέμνασο απιστείν. Ο Θωμάς νήφει και απιστεί, δυσπιστεί ήρεμα, δεν πιστεύει χωρίς να ερευνήσει, δεν πιστεύει παρόλο που είναι παράλογο ή, χειρότερα, επειδή είναι παράλογο, είναι ο υγιής δύσπιστος, ο ένας στους δώδεκα, που αυτή η υγιής δυσπιστία του δεν τον εμπόδισε να διαδώσει την πίστη του ίσαμε σχεδόν τα πέρατα του γνωστού τότε κόσμου, τις μακρινές Ινδίες, ούτε τον απέτρεψε από τον μαρτυρικό θάνατο, γιατί ο άπιστος Θωμάς του Ευαγγελίου πέθανε για την πίστη του χωρίς να την εξαργυρώσει σε θέσεις επισκόπων και αρχιεπισκόπων -αλλά θέλησε πρώτα να την επιβεβαιώσει, είναι σκεπτόμενος ο Θωμάς αλλά δεν χρησιμοποιεί τη δυσπιστία ως άλλοθι της αδράνειας.

Ένας Θωμάς, ο ποιητής Θωμάς Ιωάννου, έχει γράψει ένα ωραίο ποίημα, Με λένε πάντοτε Θωμά

ΜΕ ΛΕΝΕ ΠΑΝΤΟΤΕ ΘΩΜΑ

Με λένε πάντοτε Θωμά
Πρέπει να φαίνομαι
Αντάξιος του ονόματός μου
Δύσκολο να κουβαλάς ένα τέτοιο όνομα
Όταν οι άλλοι πιστεύουν
Εσύ οφείλεις να ζητάς αποδείξεις

Πρέπει να βάζω το δάχτυλο
Εις τον τύπον των ήλων
Μαθημένος να μετρώ την αλήθεια με πληγές
Να αμφιβάλλω για τον πόνο των άλλων
Να αμφισβητώ τα θαύματα
Θεών και ανθρώπων

Αναγκασμένος να συνομιλώ με τραύματα
Να ψηλαφώ το μέλλον
Στο εσταυρωμένο σώμα της μνήμης
Καταδικάστηκα να εκτίσω μια ζωή
Για να ανακαλώ εφιάλτες
Μια ζωή να παλεύω
Να μη σωπάσουν οι πληγές

Εύπιστος όμως στο βάθος
Προσχώρησα στους οπαδούς
Με τις πρώτες αποχρώσες ενδείξεις
Τόσο πολύ λοιπόν είχα ανάγκη
Να πιστέψω στην Ανάσταση

Τώρα όμως που είμαι κι εγώ
Επάνω στο σταυρό
Κι έμαθα πάνω στο σώμα μου
Τι θα πει ζωή
Και πόση χολή στάζει η ελπίδα
Στα διψασμένα χείλη των ονείρων

Δεν ξέρω αν υπάρχει καιρός
Να εγκαταλείψω
Και τη μέλλουσα ζωή

Θα μπορούσα να τελειώσω εδώ, αλλά δεν ταιριάζει σε ένα γιορταστικό άρθρο -οπότε, διαλέγω ένα κομμάτι από ένα άλλο ευαγγέλιο: από το αξεπέραστο Ρεμπέτικο το «Έλα απόψε στου Θωμά» (του Ξαρχάκου, σε στίχους Κώστα Φέρρη). Εδώ σε μεταγενέστερη εκτέλεση: