Ταν ή νταν;

Σε τι άραγε να αναφέρεται ο τίτλος του σημερινού σημειώματος; Το μυαλό μας μπορεί να πάει στο «ή ταν ή επί τας», στο νταν της καμπάνας αλλά και στα νταν που συνοδεύουν τη μαύρη ζώνη στο τζούντο, όμως δεν θέλω να ξεστρατίσουμε, διότι το άρθρο έχει ένα μάλλον πιο πεζό θέμα, τη γραμματική και την κλίση του μεσοπαθητικού παρατατικού. Κανονικά θα έπρεπε να διατυπώσω τον τίτλο με παύλες: -ταν ή -νταν, και τότε θα καταλαβαίνατε ότι εννοώ τις καταλήξεις του τρίτου προσώπου.

Λοιπόν, στον μεσοπαθητικό παρατατικό, κανονικά το τρίτο ενικό πρόσωπο έχει κατάληξη -ταν και το τρίτο πληθυντικό -νταν, με τον τόνο να ανεβαίνει. Αυτός ερχόταν, αυτοί έρχονταν. Σε σχέση με το τρίτο πληθυντικό, ας μην συζητήσουμε τώρα τις πολλές παραλλαγές που μπορεί να υπάρχουν, δηλαδή ερχόντανε, ερχόντουσαν ή το μωραΐτικο ερχόσαντε, διότι θα χαθούμε, ας περιοριστούμε στο «στάνταρ» ζευγάρι.

Ωστόσο, αυτό το σχήμα (ταν – νταν, ας το πούμε), ενώ είναι το κυρίαρχο, δεν είναι το μοναδικό. Σε ένα σχόλιο στη Λεξιλογία, το οποίο με έσπρωξε να γράψω το σημερινό άρθρο, μια καλή φίλη παρατήρησε ότι ο ευθυμογράφος Νίκος Ζαχαριάδης του Πρόταγκον χρησιμοποιεί συστηματικά στο τρίτο ενικό πρόσωπο τύπους που κανονικά είναι του πληθυντικού, σε -νταν, δηλαδή:

Η αναμονή τόσων χρόνων, δικαιώνονταν.
Καθώς ο νέος «Δημοσθένης» (ναι, έτσι αισθάνονταν) κάθονταν στη θέση του.

Αυτός δικαιώνονταν, αυτός αισθάνονταν, αυτός κάθονταν. Κανονικά, στη δική μου μητρική διάλεκτο, που τυχαίνει να είναι και η επικρατέστερη, οι τύποι αυτοί δεν στέκουν, εγώ θα έλεγα: αυτός αισθανόταν, αυτός δικαιωνόταν, αυτός καθόταν.

Ωστόσο, ξέρω ότι ο τύπος με -νταν στο τρίτο ενικό δεν είναι μια τυχαία απόκλιση, ότι υπάρχουν ελληνικές διάλεκτοι όπου αυτός είναι ο κανονικός τύπος. Δυστυχώς δεν έχω πρόχειρο κανένα διαλεκτολογικό σύγγραμμα, αλλά υποθέτω ότι αυτό συμβαίνει τουλάχιστον στα ηπειρώτικα, αφού το βρίσκω όχι μόνο στον Κρυστάλλη, π.χ.: Κι ο αχός του ακόμα, κι αυτός έρχονταν λυπητερός και βραχνός

αλλά και, συνεχώς, στον Κοτζιούλα. Από το ημερολόγιό του, που ελπίζω να εκδοθεί μεσοπρόθεσμα, ξεσηκώνω ένα απόσπασμα, με μεταφορά λαϊκού λόγου:

Εγώ το δοκήθηκα πως θα χάνονταν ο μακαρίτης, είπε στο τέλος κι η χήρα του, μια μικρόσωμη γυναικούλα που είχε σωθεί θαρρείς απ’ την αδιάκοπη εργασία. Είχα ιδεί τρεις μέρες πριν ένα είνορο σημαδιακό. Βρίσκομουν, λέει, σ’ ένα χωράφι μας, απάνω στη Λαζινιά, κι αυτό ξεκόβονταν κι έφευγε απ’ την κάτω μεριά, όλο έφευγε. Στο τέλος ξεκόπηκε πολύς τόπος απ’ τον πάτο και διάβηκε κάτω, αυτό ήταν. Από τότε κατάλαβα πώς θα χάνονταν ο άνθρωπός μας.

Από άλλα κείμενα του Κοτζιούλα βλέπω ότι χρησιμοποιεί τον ίδιο τύπο (π.χ. χάνονταν) και για το γ’ πληθυντικό, άρα έχει το σχήμα νταν-νταν. (Αυτός έρχονταν / αυτοί έρχονταν).

Το ίδιο σχήμα το βρίσκουμε και στην Πηνελόπη Δέλτα, όπως επισήμανε ο φίλος Εαρίων, η οποία χρησιμοποιεί συστηματικά τον τύπο «αυτός έρχουνταν» (για το -ου- περισσότερα παρακάτω).

Υπάρχει όμως και η αντίστροφη τάση, αν και είναι σπανιότερη: να χρησιμοποιείται, δηλαδή, ο τύπος του γ’ ενικού και για τον πληθυντικό, δηλαδή αυτοί ερχόταν, αυτοί καθόταν. Ένα παράδειγμα βρίσκω πρόχειρα σε διήγημα στη λαρισινή εφημερίδα Ελευθερία: Άλλες φορές, τα καλοκαίρια, οι άντρες καθόταν ως το ξημέρωμα στην πλατεία.

Αυτό θα το πούμε σχήμα ταν-ταν, αλλά δεν ξέρω αν εντοπίζεται στη θεσσαλική διάλεκτο.

Δεν έχω βρει ακόμα κάποια διάλεκτο ή έστω και κάποιον άνθρωπο που να χρησιμοποιεί συστηματικά το εντελώς αντίστροφο με την επικρατούσα τάση σχήμα, το νταν-ταν, δηλαδή, ας πούμε: αυτός κάθονταν και αυτοί καθόταν. Αναρωτιέμαι αν υπάρχει.

Οπότε, έχουμε τα τέσσερα σχήματα για τον μεσοπαθητικό παρατατικό:

Α. αυτός καθόταν και αυτοί κάθονταν (ταν-νταν)

Β. αυτός κάθονταν και αυτοί κάθονταν (νταν-νταν)

Γ. αυτός καθόταν και αυτοί καθόταν (ταν-ταν)

Δ. αυτός κάθονταν και αυτοί καθόταν (νταν-ταν).

Θα με υποχρεώσετε αν, στα σχόλιά σας, αναφέρετε ποιο σχήμα χρησιμοποιείτε εσείς, ιδίως αν χρησιμοποιείτε κάποιο άλλο εκτός από το Α.

Υπάρχει βέβαια και μία κατηγορία ρημάτων όπου η επίσημη γραμματική συνιστά τη χρήση του τύπου του γ’ πληθυντικού και για το ενικό. Πρόκειται για τα ρήματα της δεύτερης συζυγίας ομάδας Β’ (κατά την κατάταξη της γραμματικής Holton-Mackridge-Φιλιππάκη), δηλαδή τα ρήματα σαν το «θεωρούμαι», που ίσως αξίζουν χωριστό άρθρο, μια και για το τρίτο πρόσωπο του παρατατικού ερίζουν τουλάχιστον πέντε τύποι, κατά σειρά φθίνουσας λογιότητας:

* εθεωρείτο

* θεωρείτο

* θεωρούταν

* θεωρούνταν

* θεωριόταν

Προφανώς, εξαρτάται και από τη λογιότητα του ρήματος, πιο εύκολα θα πεις «αρνιόταν» ή και «χρησιμοποιόταν» παρά «θεωριόταν» ή (καθόλου) «στεριόταν». Αλλά δεν θέλω να συζητήσω τώρα αυτό το θέμα, που το έχουμε άλλωστε συζητήσει στο παρελθόν και θα το συζητήσουμε, είμαι βέβαιος, ξανά στο μέλλον.

Επισημαίνω απλώς ότι η σύσταση της Γραμματικής H-M-Φ (σελ. 141), αλλά και του Μπαμπινιώτη, είναι να χρησιμοποιείται ο τύπος του γ’ πληθυντικού και στο ενικό: αυτός θεωρούνταν. Για κάποιο λόγο που δεν τον ξέρω, δεν αναφέρουν καν το «αυτός θεωρούταν».

Και κλείνω με το «έρχουνταν» της Πηνελόπης Δέλτα, αντί για «έρχονταν». Αυτό το «ου» ήταν πολύ συχνότερο πριν απο 100 χρόνια, και για τον ενεστώτα: έρχουμαι, χαίρουνται, έρχουνταν. Αν κοιτάξετε κείμενα των αρχών του 20ού αιώνα θα το βρείτε να είναι ο επικρατέστερος τύπος, όχι μόνο σε δημοτικά τραγούδια ή στον Καζαντζάκη, αλλά και σε όλους τους δημοτικιστές μέχρι και τους νεότερους (π.χ. Καραγάτσης), όπως επίσης και στον λαϊκό λόγο που διασώζεται π.χ. στους διαλόγους του Παπαδιαμάντη ή στα θεατρικά ή στην επιστολογραφία.

Αυτό το «έρχουμαι» σήμερα πρέπει να ακούγεται χωριάτικο γι’ αυτό και υποθέτω ότι ελάχιστα χρησιμοποιείται σε ζωντανό σημερινό λόγο -όμως μπορεί να πέφτω έξω και περιμένω να με διορθώσετε.

Και ενώ σήμερα το ου ακούγεται πολύ περισσότερο απ’ ό,τι παλιότερα στο πρώτο πληθυντικό του ενεστώτα (δηλ. ο τύπος «εμείς έχουμε» παλιότερα ήταν μοιρασμένος με το «εμείς έχομε», ενώ σήμερα οι «χουμιστές» είναι πολύ περισσότεροι αν και υπάρχουν ακόμα «χομιστές» όπως και εδώ στο ιστολόγιο), στην παθητική φωνή έχει υποχωρήσει σαφέστατα. Περίεργο πράγμα η γλώσσα, δεν μπαίνει σε καλούπια, τα φτιάχνει.