Το μεγάλο Ναι και το μεγάλο Όχι

Το άρθρο γράφεται ενώ στη Βουλή συζητιέται η πρόταση για διοργάνωση δημοψηφίσματος την επόμενη Κυριακή, οπότε μοιραία είναι επηρεασμένο από το δημοψηφισματικό αυτό κλίμα. Στο δημοψήφισμα θα κληθούμε να απαντήσουμε με Ναι ή Όχι, οπότε δεν είναι αταίριαστο θαρρώ να αφιερώσουμε το σημερινό μας άρθρο σε ένα ποίημα που μιλάει ακριβώς γι’ αυτό το δίλημμα, για το Ναι ή Όχι, ή μάλλον για το μεγάλο Ναι και το μεγάλο Όχι.

Είναι ένα ποίημα πολύ γνωστό, που το έχουμε συζητήσει και παλιότερα στο ιστολόγιο. Είναι ένα από τα γνωστότερα ποιήματα του Κ.Π.Καβάφη, οχτώ στίχοι όλοι κι όλοι. Παράλληλα, είναι το μοναδικό από τα 154 αναγνωρισμένα ποιήματα του Καβάφη, που έχει ξένον τίτλο:

Che fece … il gran rifiuto

Σε μερικούς ανθρώπους έρχεται μια μέρα
που πρέπει το μεγάλο Ναι ή το μεγάλο το Όχι
να πούνε. Φανερώνεται αμέσως όποιος τόχει
έτοιμο μέσα του το Ναι, και λέγοντάς το πέρα

πηγαίνει στην τιμή και στην πεποίθησί του.
Ο αρνηθείς δεν μετανοιώνει. Aν ρωτιούνταν πάλι,
όχι θα ξαναέλεγε. Κι όμως τον καταβάλλει
εκείνο τ’ όχι — το σωστό —  εις όλην την ζωή του.

Ο τίτλος, σε παλιά ιταλικά, σημαίνει «που έκανε … τη μεγάλη άρνηση». Τα αποσιωπητικά δηλώνουν ότι κάτι λείπει, κάτι έχει παραλείψει ο Καβάφης. Από πού είναι όμως ο στίχος;

Θα το ξέρετε, μάλλον -πρόκειται για στίχο παρμένο από την Κόλαση του Δάντη, από το τρίτο κάντο. Ο πλήρης δαντικός στίχος είναι che fece per viltate il gran rifiuto, κατά λέξη: που έκανε από δειλία τη μεγάλη άρνηση. Ο Καβάφης εσκεμμένα παρέλειψε τις δυο λέξεις, όχι επειδή ήταν γνωστές ή ευκόλως εννοούμενες, αλλά επειδή θέλησε να δώσει ένα άλλο νόημα στο δικό του ποίημα. Αλλά κατά ευτυχή σύμπτωση, όπως μάς θυμίζει σε σχετικό άρθρο του ο Γ.Π.Σαββίδης, έχουμε σημείωση του ίδιου του Καβάφη για το θέμα αυτό. Λέει ο Καβάφης: «Το “per viltate” βγήκε διότι ακριβώς το ποίημα πραγματεύεται ή υπονοεί την έλλειψιν του viltate».

Δηλαδή ο Καβάφης πήρε τον γνωστό στίχο του Δάντη και τον χρησιμοποίησε ως τίτλο, όμως σε άσχετο δικό του ποίημα, κι έτσι είχε το δικαίωμα να αφαιρέσει την αναφορά στη δειλία, διότι ο δικός του Αρνητής δεν είναι δειλός, όπως ο δαντικός. Δεν είναι δειλός, αλλά τον βασανίζει το σωστό Όχι που είπε. Πάλι εξηγεί ο Καβάφης σε άλλη σημείωση (στα αγγλικά, μεταφρασμένη από τον Σαββίδη):

Αρνήθηκε, γιατί σκέφτηκε ευσυνείδητα ή πως είναι ακατάλληλος για το έργο ή πως το έργο είναι ανάξιό του ή πως το έργο δεν έπρεπε να πραγματοποιηθεί ή κάποια παρόμοια λογικήν αιτία. Όμως κάποιος άλλος ανέλαβε το έργο και επέτυχε — πιθανότατα επειδή ήταν ο κατάλληλος για τούτο το ειδικό έργο, ή είχε στην διάθεσή του ορισμένα ειδικά μέσα, τα οποία αλλοίωσαν ή διευκόλυναν ή βελτίωσαν το έργο είτε τα αποτελέσματά του. Η επιτυχία αυτού του κάποιου άλλου αντανακλά εις βάρος του Αρνηθέντος, και αυτός είναι ο λόγος που, αν και ο Αρνηθείς εγνώρισε πως το Όχι του ήταν σωστό, μολαταύτα τούτο το Όχι τον βαραίνει σε όλη την ζωή του — το κάνουν να τον βαραίνει οι υποψίες και οι φλυαρίες και οι επιτιμήσεις και οι παρανοήσεις των πολλών.

Ο στίχος του Δάντη, είπαμε, ανήκει στο τρίτο Κάντο. Εκεί, ο ποιητής περιγράφει έναν προθάλαμο της Κόλασης, πριν μπει στους εννιά της κύκλους, όπου βρίσκονται και βασανίζονται εκείνοι που «δίχως ατιμιά και δόξα εζήσαν» (στη μετάφραση του Καζαντζάκη), όσοι θα λέγαμε παρέμειναν αναποφάσιστοι ανάμεσα στο κακό και στο καλό. Ο ποιητής μιλάει με απόλυτη περιφρόνηση για τις θλιβερές αυτές ψυχές και τους επιφυλάσσει μαρτύρια («ολόγυμνοι γυρνούν και τους δαγκάνουν αλύπητα χοντρόμυγες και σφήκες»). Και, στο σημείο που μας ενδιαφέρει, γράφει (III, 52-64):

E io, che riguardai, vidi una insegna
che girando correva tanto ratta,
che d’ogne posa mi pareva indegna;                              54

e dietro le venìa sì lunga tratta
di gente, ch’io non averei creduto
che morte tanta n’avesse disfatta.                                 57

Poscia ch’io v’ebbi alcun riconosciuto,
vidi e conobbi l’ombra di colui
che fece per viltade il gran rifiuto.                                   60

Incontanente intesi e certo fui
che questa era la setta de’ cattivi,
a Dio spiacenti ed a’ nemici sui.                                       63

Questi sciaurati, che mai non fur vivi…

Διάλεξα αυτούς τους 13 στίχους και όχι άλλους, επειδή μου δίνουν τη δυνατότητα να κάνω μια ενδιαφέρουσα μεταφραστική αντιπαραβολή. Αυτούς τους στίχους μετέφρασε κατά λέξη ο Σεφέρης όταν έγραψε για το ποίημα αυτό του Καβάφη, οπότε θα έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς τους μετέφρασε αφενός έμμετρα ο Καζαντζάκης και αφετέρου πεζά ο Σεφέρης -δυο κορυφές.

Η μετάφραση του Καζαντζάκη:

Κι εγώ κοιτώντας, φλάμπουρο ξεκρίνω,
που με γοργάδα τόση στρουφογύρναε,
που εφάνη μου δε σταματάει ποτέ του.

Και πίσω του λαός ακλούθαε τόσο
πυκνός, που απίστευτο μού εφάνη τόσες
να’χει ζωές ο χάρος θερισμένες.

Σα μερικούς ξεχώρισα στο ασκέρι
είδα κι απείκασα τον ίσκιο εκείνου
που από αναντριά το μέγα φώναξε όχι!

Κι ευτύς βαθιά κατάλαβα και βρήκα,
το τιποτένιο ετούτο ψυχολόι,
σιχαμερό στο Θεό και στους οχτρούς του.

Τούτοι οι χαμένοι που ποτέ δε ζήσαν…

Και ο Σεφέρης (που, βέβαια, μεταφράζει κατά λέξη, όχι ποιητικά, επιδιώκοντας την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια):

Κι εγώ που κοίταζα, είδα ένα φλάμπουρο που στροβιλίζουνταν κι έτρεχε τόσο γλήγορα, που μου φαίνονταν να καταφρονά κάθε ανάπαυλα’

και πίσω του ερχότανε ένα τόσο μακρύ κοπάδι ανθρώπων, που ποτέ μου δε θα το πίστευα πως ο θάνατος είχε ξεκάνει τόσους πολλούς.

Αφού αναγνώρισα μερικούς ανάμεσά τους, είδα και γνώρισα τον ίσκιο εκείνου που από δειλία έκανε τη μεγάλη άρνηση.

Κατάλαβα αμέσως και ήμουν βέβαιος πως αυτό ήταν το τσούρμο των τιποτένιων που αποστρέφεται και ο Θεός και οι εχθροί του.

Αυτοί οι κακόμοιροι που ποτές τους δεν ήταν ζωντανοί...

Δεν έχει νόημα να συγκρίνουμε τις μεταφράσεις, άλλον σκοπό εξυπηρετεί η μία κι άλλον η άλλη. Όσο για εκείνον που «από αναντριά το μέγα φώναξε Όχι», οι μελετητές του Δάντη δεν είναι βέβαιοι ποιον εννοεί ο ποιητής, αλλά οι περισσότεροι καταλήγουν στον πάπα Σελεστίνο Ε’, που παραιτήθηκε το 1294.

Να πούμε πάντως ότι ο Σεφέρης δεν έτρεφε μεγάλην εκτίμηση γι’ αυτό το ποίημα του Καβάφη. Γράφει στις Δοκιμές (τόμ. 2, σελ. 388-392): Από τα ποιήματα του Καβάφη που μ’ ενοχλούν πραγματικά· πρώτα, γιατί δε μου μεταδίνει κανένα αίσθημα· έπειτα, γιατί άκουσα τόσους και τόσους να το απαγγέλνουν με το στόμφο εκείνων που δεν ξέρουνε τι λένε· θαρρείς πως ο καθένας μπορεί να το γεμίσει με όλα τα ναι και τα όχι που του έλαχαν στο μεροκάματό του. (…) Το μεγάλο Ναι και το μεγάλο Όχι δίνουν έναν ήχο αρκετά κούφιο…

και μάλιστα κάνει τη (λαθεμένη, όπως αποδεικνύεται) υπόθεση ότι ο Καβάφης «τους στίχους του Φλωρεντινού τους χρησιμοποίησε αστόχαστα, όπως χρησιμοποιούμε κάτι εξ ακοής, ή όπως ίσως τους άρπαξε από κανένα προραφαηλιτικό κείμενο. Πάντως δε μοιάζει να ήξερε για τι μιλούσε. Είναι αξιοπρόσεχτο για έναν άνθρωπο που, αργότερα τουλάχιστο, είχε τόση μανία να εξακριβώνει«. Από τις σημειώσεις του Καβάφη, βλέπουμε ότι ήξερε για ποιο πράγμα μιλούσε.

Το άρθρο του Γ.Π.Σαββίδη στο οποίο αναφέρθηκα και νωρίτερα και από το οποίο άντλησα υλικό (ξανά εδώ το λινκ), πρωτοδημοσιεύτηκε ως επιφυλλίδα στο Βήμα στις 21 Ιουλίου 1973. Η ημερομηνία δεν φαίνεται σημαδιακή, όμως ηταν το Σάββατο οχτώ μέρες πριν από το δημοψήφισμα της 29.7.73, το δεύτερο δημοψήφισμα της χούντας του Παπαδόπουλου, νόθο κι αυτό, αλλά όχι τόσο νόθο όσο το πρώτο του 1968 -είχε αρχίσει η φιλελευθεροποίηση του Μαρκεζίνη κι έτσι το Όχι αφέθηκε να συγκεντρώσει 21% (και, αν θυμάμαι καλά, να περάσει το 40% στην Αθήνα). Ο Σαββίδης με την επιφυλλίδα του αφήνει πολλούς υπαινιγμούς υπέρ τού Όχι, από γενναιότητα και όχι από δειλία.

Σε αντίθεση με το άρθρο του Σαββίδη, στο σημερινό άρθρο δεν είχα σκοπό να κάνω υπαινιγμούς ή να προπαγανδίσω τη μιαν ή την άλλη επιλογή, πολύ περισσότερο που, καθώς γράφω τις γραμμές αυτές δεν έχει ακόμα αποφασιστεί από τη Βουλή η διενέργεια του δημοψηφίσματος. Θα έχουμε καιρό την επόμενη βδομάδα να το συζητήσουμε -απλώς, επηρεασμένος από τις δυο λέξεις βρήκα πολύ ταιριαστό το ποίημα του Καβάφη.